Morgunblaðið - 18.10.1974, Side 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 18. OKTÓBER 1974

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
Ritstjóm og afgreiðsla
Auglýsingar
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthias Johannessen,
Eyjólfur Konráð Jónsson,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn GuSmundsson.
Björn Jóhannsson.
Árni GarSar Kristinsson.
Aðalstræti 6. sími 10 100.
Aðalstræti 6, simi 22 4 80.
Áskriftargjald 600.00 kr. á mánuSi innanlands.
í lausasölu 35,00 kr. eintakiS.
Hafnirnar eru líf-
æðar sjávarplássa og
hornsteinar útgerðar or
fiskvinnslu í landinu. Afla-
verðmæti, sem þær tóku á
móti á árinu 1972, nam
rúmum 5 milijörðum
króna. Verðmætaaukning
þessa sama afla varð í
vinnslu meir en 6 milljarð-
ar. Útflutringsverðmæti
hans uróu um 11.4
milljarðar. Verðmæta-
auknihg varð því um
120%. Mikilvægi hafnanna
fyrir þjóðarbúið má og
marka af því, að árið 1972
nam verðmæti þess varn-
ings, sem um hafnirnar
fór, að meðtöldum afla, 43
milljörðum króna, eða 64%
af vergi þjóðarframleiðsl-
unnar, er það ár nam 67
milljörðum króna.
Það gefur því auga leið,
að öruggur rekstur hafn-
anna, nauðsynlegt viðhald
þeirra og nýframkvæmdir,
eru forsenda og undirstaða
bæði útgerðar og fisk-
vinnslu, sem þjóðarbúið
sækir mestan hluta gjald-
eyris- og verðmætasköpun-
ar sinnar til. Það er því
alvarlegur hættuboði að
flestar fiskihafnir landsins
hafa undanfarin ár verið
reknar með verulegum
halla. Tekjur þeirra hafa í
mörgum tilfellum hvergi
nærri nægt fyrir rekstrar-
og vaxtaútgjöldum, hvað
þá nauðsynlegu viðhaldi og
nýframkvæmdum. Þetta er
þeim mun alvarlegra fyrir
þá sök, að endurnýjun tog-
araflotans kallar á kostnað-
arsamar nýframkvæmdir
margra hafna, ef þessi nýi
fiskveiðifloti á að koma að
tilætluðu gagni fyrir sjáv-
arplássin á landsbyggð-
inni.
Samkvæmt heimildum
frá Hafnasambandi sveit-
arfélaga hefur rekstrar-
halli hafna á undanförn-
um árum verið verulegur
og er vaxandi. Þessi hættu-
boði er ekki aðeins var-
hugaverður vegna hafn-
anna og þeirrar þjónustu,
sem þær láta útveginum og
strandsiglingum í té, held-
ur ekki síður fyrir sveitar-
félögin, er undir hallanum
þurfa að standa. Þessi
hallarekstur hefur í senn
veikt mjög fjárhagsstöðu
fjölda sveitarfélaga og
skert framkvæmdagetu
þeirra. Fjárhagsstaða
sveitarfélaganna var þó
vissulega nógu veik fyrir.
Orsök þessa hallarekstr-
ar hafnanna er þvíþætt.
Tekjustofnar hafnanna
hafa hvergi nærri fylgt eft-
ir þeirri öru verðbólgu-i
skrúfu, sem hækkað hefur
rekstrarkostnað þeirra svo
að segja frá degi til dags.
Helzti tekjustofn þeirra,
vörugjöldin, hefur skropp-
ið saman við þá byltingu í
vöruflutningum, að þeir
hafa að mestu flutzt frá
skipafélögum yfir á þjóð-
vegakerfið. Þessi þróun í
vöruflutningum er viðsjár-
verð á þrennan hátt: Hafn
irnar missa sinn helzta
tekjuhð, vegið er að rekstr-
argrundvelli strandsigl-
inga, sem eiga að þjóna
landsbyggðinni og þunga-
flutningar á þjóðvegakerf-
inu kalla á ört vaxandi við-
haldskostnað þess.
Rekstur hafna er nú með
þeim hætti og þeim afleið-
ingum fyrir fjárhagsstöðu
sveitarfélaganna, að að-
stæðurnar gera endurskoð-
un hans óhjákvæmilegan.
Tryggja verður höfnunum
með einhverjum hætti þá
tekjustofna, sem nægja til
að mæta eðlilegum rekstr-
arkostnaði þeirra og þeim
fjórðungi í stofnkostnaði
hafnarmannvirkja, sem
sveitarfélögum er ætlað að
bera lögum samkvæmt.
Nauðsynlegt er, að nú þeg-
ar verði gerð könnun á
rekstri hafnanna, á vegum
Hafnasambands sveitarfé-
laga og viðkomandi ráðu-
neyta, samgönguráðuneyt-
is og félagsmálaráðuneytis,
með það meginmarkmið í
huga, að tryggja öruggan
og eðlilegan rekstur
þeirra. Úrbætur í þessum
efnum þola enga bið.
Endurskoðun á gjald-
skrám hafna hlýtur að
leiða hugann að því, hvort
ekki sé rétt að miða vöru-
gjöld við verðmæti flutn-
ings, en ekki ákveðið
HÆTTUBOÐI í REKSTRI
HAFNA 0G SVEITARFÉLAGA
■
Baldur
Johnsen
yfirlæknir:
Stutt yfirlit
yfir loftmeng-
un á Islandi
Inngangsorð.
ÞAÐ eru ekki mörg ár síðan
menn fóru að gera sér grein fyrir
hugsanlegri hættu af loftmengun
á íslandi. Lengi vel höfðu menn
haldið, að hinar tíðu lægðir í
kringum Island með stormsveip-
um sínum væru fljótar að hreinsa
andrúmsloftið og vafalaust mun
þetta lengi hafa verið reyndin, en
með vaxandi iðnaði hér á Islandi
verður ekki fyllilega komizt fram
hjá því að taka þetta vandamál
sérstökum tökum og gera sér
grein fyrir þeirri hættu, sem
kunni að stafa af loftmengun.
Sem byrjunarframkvæmd í
þessum málum má segja, að fyrir
5 árum var farið að setja ný lög og
reglugerðir til þess að koma í veg
fyrir hugsanlega loftmengun og
aðra mengun með vaxandi iðnaði.
Helztu lögin, sem sett voru í
þessu sambandi, voru lögin um
eiturefni og hættuleg efni, nr.
85/1968 og reglugerð samkvæmt
þeim, svo og lögin um fiollustu-
hætti og heilbrigðiseftirlit, nr.
12/1969, og reglugerðir sam-
kvæmt þeim, m.a. heilbrigðis-
reglugerð fyrir Island og reglu-
gerð um varnir af völdum eitur-
efna og hættulegra efna, sem er
raunar sett samkvæmt fyrst
nefndu lögunum, en Heilbrigðis-
eftirliti ríkisins var falin fram-
kvæmd á.
Hitun fbúða.
Það er langt síðan farið var að
hita upp íbúðarhús í stærstu borg-
um og bæjum þessa lands með
heitu vatni úr iðrum jarðar, og
hefur þess vegna loftmengun af
völdum húsahitunar ekki verið til
vandræða á þeim stöðum hin síð-
ari ár. Tilfellum andfærasjúk-
dóma fækkaði í Reykjavík þegar
eftir að hitaveitan tók til starfa.
Aftur á móti hefur bifreiðum
fjölgað geysilega á stuttum tíma
og valda þær að sjálfsögðu tals-
verðri loftmengun i borgum og
bæjum. Þó hefur ekki komið til
þess enn þá, að slík mengun hafi
verið talin beinllnis hættuleg fyr-
ir heilsu manna.
Ég mun nú hér á eftir í stuttu
máli gera grein fyrir loftmengun
frá nokkrum iðjuverum svo sem
lýsis- og síldarverksmiðjum,
áburðarverksmiðju, álverk-
smiðju, kfsilgúrverksmiðju og
sementsverksmiðju, en hvert
þessara mála gæti verið sérstakt
umræðuefni út af fyrir sig.
Bein-, sfldarmjöls-
og lýsisverksmiðjur.
Síldar- og fiskimjölsverksmiðjur
eru í kringum 50 í landinu. Þótt
heilsufarslegt tjón af þeim kunni
að vera óbeint, er mengunin og
óþægindin, sem stafa af þessum
verksmiðjum 1 fiskibæjum okkar,
gífurlega mikil. 1 fiskibæjum og
þorpum var Iengi vel litið svo á,
að mengun frá þessum verksmiðj-
um bæri vitni mikils afla og þess
vegna var henni ekkert illa tekið
framan af og meðal almennings
kölluð „peningalykt“. £n nú eru
menn ekki lengur ánægðir með
þetta sjónarmið, þess vegna er
lögð áherzla á að koma I veg fyrir
mengun og óþægindi frá þessum
verksmiðjum og eins og sakir
standa er ekki annarra kosta völ
heldur en að dreifa lykt og reyk
með háum reykháfum eftir því
sem mögulegt er, m.a. vegna
þeirra þurrkunar- og bræðsluað-
ferða, sem hér eru yfirleitt notað-
ar, en það er eldþurrkun. Aðeins
ein lítil verksmiðja af 50 hefur
notað gufuþurrkun og ein slik er I
byggingu, en þar er vandinn auð-
leystur með einföldu þvottatæki.
Sementsverksmiðjan.
Sementsverksmiðja, sem hér
hefur starfað um árabil, hefur nú
fengið hreinsitæki og er því ekki
lengur um að ræða mengun eða
skemmmdir af hennar völdum, en
nokkuð bar á því á tímabili.
Áburðarverksmiðjan
í Gufunesi.
Frá loftáburðarverksmiðjunni
stafar mengun, sumpart vegna
rauðlitaðs reyks úr reykháfum,
en köfnunarefnissambönd þau,
sem eru uppistaðan I þessum
reyk, kunná að geta haft skað-
vænleg áhrif, ef magn þeirra er
mikið.
Álverið
f Straumsvfk.
Alverksmiðjan I Straumsvík,
sem nú framleiðir I kringum 74
þúsund tonn af áli á ári, var
byggð á stað, sem þótti hentugur
m.a. vegna hafnarstæðis, hrjóstr-
ugs umhverfis, og veðurfræðing-
ar litu svo á, að aðalvindátt mundi
sjá fyrir því, að mengunarefni
verksmiðjunnar (flúorsambönd)
rykju út I hafsauga. Þess vegna
voru I upphafi ekki sett hreinsi-
tæki við þá verksmiðju en nú hin
síðari ár hafa verið I hönnun á
vegum Jóns Þórðarsonar, upp-
finningamanns, sérstök hreinsi-
tæki, sem verksmiðjan ætlaði að
setja upp. A næstunni mun það
mál allt saman verða gert upp og
krónugjald á tonn. Enn-
fremur kemur til álita, að
stofnkostnaður fiskihafna
verði að öllu greiddur af
ríkinu svo sem dæmi eru
um erlendis, enda eru
þær sá vettvangur, sem
skilar af sér drýgstum
hluta verðmætasköp-
unar í þjóðarbúinu.
Þá virðist æskilegt, að
létt verði af sveitarfélög-
unum greiðslubyrði vegna
gengistryggðra lána til
hafnarframkvæmda. Að
auki þarf að kanna orsakir
þess, að vöruflutningar
hafa í svo ríkum mæli
flutzt frá skipafélögum, er
annast strandsiglingar, yf-
ir á þjóðvegakerfið. Það er
þjóðhagslega hagkvæmt að
laða þessa flutninga á ný til
skipafélaganna, ef þess
væri nokkur kostur.
Þýðing hafnanna í þjóð-
arbúskap íslendinga er
óumdeilanleg. Rekstrar-
staða þeirra í dag er það
veik, að hún er alvarlegur
hættuboði, ekki aðeins fyr-
ir þá nauðsynlegu þjón-
ustu, er þær láta útgerð og
fiskvinnslu í té, heldur
jafnframt og ekki síður
fyrir þau sveitarfélög, er
ábyrgð bera á rekstri
þeirra. Þessi mál verður
því að skoða ofan í kjölinn
af ábyrgð og framsýni og
haga málum á þann hátt að
tryggður verði traustur
rekstrargrundvöllur. Á J)ví
veltur framhald þess þjón-
ustuhlutverks sem þær
gegna í þágu sjósam-
gangna, útgerðar og fisk-
vinnslu ílandinu.
tekin ákvörðun um, hvort þessi
tæki Jóns teljist nothæf eða hvort
kaupa verði tæki frá útlendum
aðilum.
Talsverð mengun af flúorsam-
böndum er I umhverfi verksmiðj-
unnar, sem hefur haft áhrif á
gróður að meira eða minna leyti,
þess vegna er fullur áhugi hjá
þeim aðilum, sem um þessi mál
fjalla, fyrir því að koma upp
hreinsitækjum.
Kfsiliðjan
við Mývatn.
Fyrir nokkrum árum (1968)
var byggð kísilgúrverksmiðja við
Mývatn, en þar voru teknar upp
alveg nýjar aðferðir við vinnslu á
kísilgúr, þ.e.a.s. með því að dæla
kísilleðju úr botni vatnsins og
þurrka með jarðgufum, sem eru
brennisteinsríkar og nóg er af I
jarðlögum þarna I kring.
Það má segja, að þessum aðferð-
um fylgi tvennskonar hætta,
annars vegar I sambandi við kísil-
rykið, SiOz, og hins vegar I sam-
bandi við brennisteinsgufurnar,
sérstaklega brennisteinsvetni
(H2S), en það virðist ekki mega
fara yfir 10 parta I milljón, ef
verkamenn eiga að vera alveg
öruggir fyrir óþægindum, sem
einkum hafa komið fram 1 augun-
um og jafnvel vaidið stundar-
blindu, en um varanlegt heilsu-
tjón af slíku hefur ekki verið að
ræða.
Kísilrykið hefur verið rannsak-
að og er kornastærðin frá 2—20
míkrón, og er það ekki eins hættu-
legt Iungunum eins og sllkt kísil-
gúr, sem unnið er þurrt úr nám-
um, en þar virðist kornastærðin I
heild sinni vera minni og því enn
þá hættulegri lungunum, en samt
þarf hér allrar aðgæzlu við.
Allt frá því að verksmiðjan tók
til starfa, árið 1968, hafa læknar I
Breiðumýrarhéraði og á Húsavík,
svo og öryggismálastjóri og nú
hin síðari ár Heilbrigðiseftirlit
ríkisins unnið að því I samráði við
verksmiðjustjórn og verkfræð-
inga verksmiðjunnar að gera ýms-
Framhald á bls. 18