Morgunblaðið - 30.01.1975, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 30. JANUAR 1975
25
Minning:
Steingrímur Jónsson
fyrrum rafmagnsstjóri
F. 18. júní 1890
D. 21. janúar 1975
Löngum og viðburðaríkum
sfarfsdegi Steingrims Jónssonar
er lokið. Hann hefur hlotið verð-
skuldaða hvíld. Hlýr maður var
hann og hógvær að eðlisfari, en
einbeittur og umfram allt at-
hafnasamur. Vel hæfa honum orð
heimspekingsins: „Göfugur mað-
ur er hófsamur í orðum, en
eldlegur I starfi.“
Steingrimur var fæddur 18.
júní 1890 i Gaulverjabæ. Foreldr-
ar hans voru Jón, prestur þar,
Steingrímsson, bónda að Grims-
stöðum í Reykholtsdal, og kona
hans, Sigríður Jónsdóttir, tré-
smiðs að Tjörn á Skagaströnd,
Jónssonar. Kona Steingríms var
Lára Arnadóttir, kaupmanns á
ísafirði, Sveinssonar, og konu
hans Guðrúnar Brynjólfsdóttur,
bónda i Hjarðardal í Önundar-
firði, Guðmundssonar. Lára lézt
árið 1973. Börn þeirra Steingrims
og Láru eru: Guðrún Sigríður,
gift Kelmenz Tryggvasyni, hag-
stofustjóra, Sigríður Ölöf, gift
Othari Ellingsen, kaupmanni,
Þóra, gift Sigurði Þorgrímssyni,
hafnsögumanni, Jón, verkfræð-
ingur hjá Landsvirkjun, kvæntur
Sigríði Löve og Arndis, píanó-
kennari.
Séra Jón Steingrímsson lézt,
þegar Steingrímur var tæplega
eins árs gamall. Móðir hans flutt-
ist til Reykjavíkur, með Stein-
grim tveggja ára. Bjuggu þau hjá
systur hennar, Björgu Jónsdótt-
ur, sem gift var Markúsi Bjarna-
syni, skólastjóra Stýrimannaskól-
ans. Þau áttu heima í svonefndu
Doktorshúsi, að Ránargötu 13, en
þar var Stýrimannaskólinn til
húsa. Þegar Stýrimannaskólinn
við Öldugötu var byggður, flutt-
ust þau þangað, en er Markús
andaðist árið 1900, fluttust þau
aftur i Doktorshúsið. Móðir Stein-
grims giftist skömmu síðar Ölafi
Kristjánssyni, skipstjóra, frá
Lokinhömrum í Arnarfirði. Flutt-
ust þau þá vestur þangað, og gekk
Steingrímur að öllum verkum og
réri á vertíðum.
Móðir Steingrims vildi setja son
sinn til náms, og lauk hann
stúdentsprófi frá Menntaskólan-
um i Reykjavík árið 1910. Þótt
flestir verkfræðinemar á þeim
árum legðu stund á byggingaverk-
fræði, taldi Steingrímur raf-
magnsverkfræði áhugaverðari, og
lauk hann prófi i raforkuverk-
fræði frá Tækniháskólanum í
Kaupmannahöfn árið 1917. Stein-
grímur hóf störf hjá J.L. La Cour
i Oslo, sem áður hafði verið yfir-
verkfræðingur hjá ASEA í Sví-
þjóð. Hann var þekktur ráðunaut-
ur á sviði rafvélasmiði. Fluttist
hann skömmu siðar til Stokk-
hólms, og starfaði Steingrimur
áfram hjá honum næstu tvö árin.
Steingrímur kom heim til Islands
árið 1918 og kvæntist þá Láru
Arnadóttur, en henni hafði hann
kynnzt á yngri árum á Vestfjörð-
um. Þau Steingrimur og Lára
bjuggu i Stokkhólmi til ársins
1920, en Steingrímur var þá enn
við störf hjá La Cour.
Steingrimur mun hafa haft hug
á því að flytjast til Vesturheims á
þessum tíma. En á jólunum árið
1919, fékk hann símskeyti frá
Knud Zimsen, borgarstjóra í
Reykjavík. Spurðist hann fyrir
um það, hvort Steingrímur gæti
komið heim og tekið þátt i því að
byggja rafveitu fyrir Reykjavík.
Þetta skeyti olli þáttaskilum í lífi
Steingríms Jónssonar og konu
hans, en jafnframt varð það raf-
orkumálum á Islandi, og þjóðinni
allri, til meiri gæfu, en flestir
hafa enn gert sér grein fyrir.
Þessi merki atburður, 19 árum
eftir aldamót, var engu þýðingar-
minni fyrir islenzku þjóðina,
heldur en það var fyrir heiminn,
er Edison sýndi uppfinningu sína,
glóþráðarlampann, 19 árum fyrir
aldamótin.
A árunum 1900—1910 hafði
Reykjavík breytzt úr bæ i borg.
Rafvæðingu Reykjavíkur var þó
skotið á frest vegna annarra fram-
kvæmda. Vatnsveita, gasstöð og
hafnargerð voru þá talin enn
brýnni verkefni. Vestur-
Islendingurinn Frimann B. Arn-
grímsson hafði boðað dásemdir
rafmagnsins árið 1894 á fjölum
Breiðfjörðsleikhúss, og enn, ári
síðar, kom hann hingað til lands
með tilboð i virkjun Elliðaánna.
Frimann talaði fyrir daufum eyr-
um.
Nokkrar einkarafstöðvar voru
settar upp i Reykjavík, og árið
1904 var sett upp vatnsaflsrafstöð
í Hafnarfirði. Á ýmsu gekk í raf-
magnsmálinu svonefnda næstu
árin, og það var ekki fyrr en árið
1919, að bæjarstjórn samþykkti
virkjun Elliðaánna. 1 minningum
sínum segir Knud Zimsen, þáver-
andi borgarstjóri, um Steingrim
Jónsson: „Mikil gifta var það, að
íslendingar skyldu ekki missa af
honum til Ameríku, en hann var á
förum þangað, þá er honum barst
skeyti rafmagnsnefndar á að-
fangadag jóla 1919. Eg þykist þess
einnig vís, að Steingrímur hafi
ekkert fremur kosið en að starfa
fyrir þjóð sína, að minnsta kosti
þykist ég muna það rétt, að Lára
kona hans hafi einhverju sinni
látið orð falla vió mig á þá leió, að
hún hafi ekki í annan tíma tekið á
móti betri jólagjöf en skeyti raf-
magnsnefndar." Þegar virkjunin
var fullgerð vorið 1921, var Stein-
grimur ráðinn rafmagnsstjóri I
Reykjavík. Því starfi gegndi hann
í 40 ár. Fyrsta verkefni hans var
að stjórna raflögnum í Reykjavík,
en síðan að vinna að stækkun
Elliðaárstöðvarinnar. Var hún
fyrst stækkuð árið 1923, en síðan
aftur 1933—34.
Alla tíð stóð Lára Árnadóttir
við hlið Steingríms og tók ríkan
þátt i störfum hans, en að sjálf-
sögóu steðjuðu ýmsir byrjunar-
örðugleikar aó þessu nýja fyrir-
tæki Reykjavíkurborgar. A þess-
um tima þótti sjálfsagt, og er
raunar enn talið i dag, að hringja
heim til rafmagnsstjóra og kvarta
yfir ýmsu, sem aflaga fór, ekki
sízt rafmagnsleysi. Mörgum at-
burðum þeirra ára kunnu þau
hjón, Steingrimur og Lára, frá að
segja, en minnisstæð er frásögnin
um það, er hringt var til raf-
magnsfrúarinnar, svo sem Lára
var nefnd, og kvartað um raf-
magnsleysi þá, er eldun stóó hæst.
Taldi fólk það, er hringdi, að
óhæfa væri að láta rafmagnið fara
á þessum tíma, enda sæti fólk
uppi með kaldan og ónýtan mat.
Viðskiptum þeirra Láru lauk svo,
að hún bauð fjölskyldu þessari
allri til kvöldverðar, og bar fram
kaldan, islenzkan mat, svo sem
hann gerist beztur.
Árið 1928 hefst nýr þáttur í lífi
Steingríms Jónssonar. Þá hófust
athuganir á virkjun Sogsins. Lög
um sérleyfi Reykjavíkurborgar til
virkjunar Sogsins voru samþykkt
árið 1933 og virkjunin boðin út
næsta ár. Steingrímur var mjög
áhugasamur og virkur baráttu-
maður á sviði virkjana, Sogsvirkj-
ana sem annarra. Kunnátta hans,
kraftur og brennandi áhugi þegar
í upphafi Sogsvirkjanna hafa án
efa átt ríkan þátt í þvi, að þær
framkvæmdir tókust svo giftu-
samlega, sem raun varð á. Fyrsta
aflstöðin við Sog, stöðin við Ljósa-
foss, tók til starfa árið 1937. Hún
var í raun stórvirkjun á þeim
tíma, en fram til þess höfðu
nokkrar hömlur verið á rafmagns-
notkun i Reykjavík, meðal annars
var rafmagn ekki notað til suðu,
svo að heitið gæti. Þótt Ljósa-
forssstöðin væri það stór, að fáan-
leg orka fjórfaldaðist við tilkomú
hennar, kom fljótt í ljós, að stöð-
ugt varð að vinna að frekari
stækkunum og nýjum virkjunum.
Ljósafossstöðin var stækkuð árið
1944 og árið 1948 var reist vara-
stöð við Elliðaár. Tveimur árum
siðar var hafin bygging nýrrar
virkjunar í Sogi, vió Irafoss, en
nokkur orkuskortur hafði verið
allt frá árinu 1942. Irafossstöðin
tók til starfa árið 1953. En um
svipaó leyti hófst stóriðja á Is-
landi, fyrst með byggingu
Áburðarverksmiðjunnar. Enn
varð því að auka hraðann i virkj-
unarframkvæmdum og mæddi
undirbúningur og framkvæmdir
allar mjög á Steingrími Jónssyni.
Við Efra-Sog var byggð ný aflstöð,
og tók hún til starfa árið 1960. Þá
var Steingrimur Jónsson sjötug-
ur. Steingrímur lét af embætti
rafmagnsstjóra um þessar mund-
ir, en gegndi áfram starfi fram-
kvæmdastjóra Sogsvirkjunar til
ársloka 1965. Stöðinni við Efra-
Sog var réttilega gefið nafnið
Steingrímsstöð.
Þrátt fyrir annir í starfi sem
rafmagnsstjóri i Reykjavik og við
virkjanir I Sogi, átti Steingrimur
aðild að öðrum virkjunum. Meðal
annars gerði hann frumáætlun
um virkjun Andakílsárfossa 1922,
og átti aðild að áætlunum um
aukna virkjun Glerár i Eyjafirði,
svo og virkjun Skeiðsfoss. Ilann
var um hrið kennari við Mennta-
skólann í Reykjavik og oft próf-
dómari við Menntaskólann, Kenn-
araskólann, Vélstjóraskólann og
Háskóla Islands. Þá var Stein-
grímur frumkvöðull á sviði hita-
veitumála, og átti lengi sæti i hita-
veitunefnd Reykjavíkur.
Vinnudagur Steingrims Jóns-
sonar var einatt langur, enda mun
það hafa ráðið nokkru um, að sér-
stök tómstundamál eða áhugamál
óskyld starfssviðinu urðu að
víkja. Hins vegar sinnti hann svo
mörgum viðamiklum málum,
tengdum starfinu á einn eða ann-
an hátt, svo og ýmsum félagsmál-
um, að aldrei féll honum verk úr
hendi. Hann las mjög mikið, eink-
um um visinda- og tæknimál, og
eftir hann liggur ótrúlega mikið í
rituðu máli. Hann var eindæma
fljótvirkur við skriftir, og er það
mikil gæfa, hve ötull hann var við
að koma hugsunum sinum og at-
hugunum í ritað mál.
Steingrímur var formaður Sam-
bands islenzkra rafveitna frá
stofnun þess 1943 til 1962. Á þeim
vettvangi vann hann eigi síður
merkt starf, þvi að hann kynnti
sér virkjunarmál og orkudreif-
ingarmál hvers byggðarlags á
landinu. Hann var hvatamaður
þess, að Samband islenzkra raf-
veitna, SlR, héldi fundi sina sem
viðast um landið, þannig að kynn-
ast mætti aðstæðum á hverjum
stað sem bezt og hvetja mætti
heimamenn til frumkvæðis og
framtaks i raforkumálum. Hann
var eindreginn stuðningsmaður
þess, að haldið skyldi áfram við
virkjanir vatnsafls á sem flestum
stöðum á landinu og gagnrýndi
mjög þá stefnu að flytja
virkjunarframkvæmdir í hendur
ríkisins og leggja áherzlu á sam-
tengingu veitusvæða, án þess að
nægilegar virkjanir væru til i
hverjum landshluta.
Meó starfi sínu sem formaður
Sambands islenzkra rafveitna
vann Steingrimur þjóðinni allri
ómetanlegt gagn.
Steingrímur tók virkan þátt í
starfi Verkfræðingafélags íslands
og var þrivegis formaður þess.
Sömuleiðis var hann ötull félagi i
rafmagnsverkfræðingadeild fél-
agsins og vann þar meðal ann-
ars geysimikið starf við íslenzkun
fræðiorða. Steingrímur var mikill
áhugamaður um íslenzkt mál, og
maéttu aðrir menn á tækni- og
vísindasviði taka hann sér þar til
fyrirmyndar. Að öðrum ólöstuð-
um mun hann eiga mestan þátt i
tveim orðasöfnum á sviði raf-
magnsfræði, en útgáfu þeirra hef-
ur Menningarsjóður annast.
Þriðja bindi þessa orðasafns er nú
í undirbúningi. Segir mér svo
hugur um, að þetta starf hans hafi
haft mikil áhrif á íslenzka raf-
magnsverkfræðinga, ekki sízt
hina yngri, enda mun íslenzkun
tækniorða á því sviði mun lengra
á veg komin en annarra verk-
fræðigreina. Þótt eigi væri það
öllum kunnugt, mun áhugi Stein-
gríms á sögu, uppruna og þróun
íslenzkrar tungu hafa verið mik-
ill, ekki sizt á síðari árum. Þá lét
hann sér ætíð annt um íslend-
inga, ættmenni sem aðra, er bú-
ferlum fluttust til Vesturheims.
Steingrímur beitti sér fyrir
stofnun Ljóstæknifélags Islands,
og var formaður þess um langt
skeið. Frumkvæði hans á sviði
ljóstækni og lýsingar hér á landi
verður seint fullþakkað. Kom
hann þar á samstarfi rafmagns-
manna, arkitekta, augnlækna og
áhugamanna til að bæta lýsingu i
landinu.
Af öðrum félagsstörfum, þeim
er eigi voru beinlínis tengd starf-
inu, má nefna störf hans í Odd-
fellowreglunni á Islandi og
Rótarýhreyfingunni, en þar var
hann umdæmisstjóri 1963—64.
Steingrimur átti sæti i fjölda-
mörgum nefndum, meðal annars i
kjarnfræðanefnd, tækninefnd til
undirbúnings virkjunar i Þjórsá
við Búrfell, bygginganefnd Raun-
visindastofnunar Háskóla Islands
og i stjórn gufubors rikisins og
Reykjavíkurborgar.
Framsýni Steingrims var ein-
stök. Hér að framan hefur meðal
annars verið vikið að virkjunar-
málum, svo og að stofnun Ljós-
tæknifélags. Eigi lét hann tækni-
áhuga sinn og eril rafmagnsmál-
anna verða þess valdandi, að
hann missti sýn á þýðingu um-
hverfismála og náttúruverndar.
Hann var frumkvöðull að þvi, að
hafin var skógrækt i Elliðaár-
hólma. Það þekkja starfsmenn
Rafmagnsveitu Reykjavíkur, sem
unnið hafa við skógrækt þar um
langan tíma. Borgarbúar munu
síðar kunna að meta þetta starf,
þegar Elliðaárdalurinn verður
orðinn að þvi útivistarsvæði
borgarbúa, sem að er stefnt.
Ein af þeim perlum, sem Stein-
grimur Jónsson hefur skilið eftir
sig, er laxveiðiáin, sem við Reyk-
víkingar eigum mitt I borgarland-
inu. Það þurfti framsýni, skilning
og dugnað til þess að tryggja varð-
veizlu Elliðaánna, og þótt margir
hafi lagt þar gjörva hönd á, er
þáttur Steingrims mestur. Meðal
annars lét hann fljótlega reisa
klakhús, en siðar fullkomna klak-
og eldisstöð við Elliðaárnar og
réði i þjónustu Rafmagnsveitunn-
ar sérmenntaða menn á sviði
fiskiræktar. Stöð þessi var áður
rekin af Rafmagnsveitunni
sjálfri, en nú hefur Stangaveiði-
félag Reykjavikur hana á leigu.
Klak- og eldisstöðin hefur eigi að-
eins reynzt Elliðaánum sjálfum
lifgjafi, heldur hafa margar aðrar
laxveiðiár á landinu notið hennar.
Steingrími Jónssyni var ætið
mjög annt um umhverfi mann-
virkja og vildi að góður frágangur
og snyrtimennska sæti ávallt í
fyrirrúmi. Stöðvarnar við Elliða-
ár og Sog bera þessum áhuga
hans glöggt merki.
Starfsmönnum Rafmagnsveitu
Reykjavíkur og Sogsvirkjunar
sýndi hann ávallt mikla nær-
gætni, og munu fáir hafa farið af
fundi hans án þess að hafa fengið
einhverja úrlausn mála. Félags-
lifi starfsmanna sýndi Steingrim-
ur mikinn áhuga, og var meðal
annars hvatamaður að þvi aó
byggja sérstakan skála, sem þá
var fyrirhugaður i tengslum við
skógræktarstarfið í hólmanum.
Siðar varð sú hugmynd ofan á að
byggja félagsheimili, en það
stendur á norðurbakka við Elliða-
árnar.
Steingrímur og Lára tóku bæði
virkan þátt i skógræktarstarfinu
á Elliðaárhólma, en Steingrímur
stakk fyrir fyrstu trjáplöntunni á
30 ára afmæli Rafmagnsveitu
Reykjavíkur árið 1951. Að lokn-
um hinum árlega skógræktardegi
safnaðist starfsfólk saman, fyrst
úti i hólma, en siðar I eða við
félagsheimilið, eftir að það hafði
verið byggt. Þau hjón Steingrím-
ur og Lára litu gjarnan á starfs-
fólk Rafmagnsveitunnar sem
stóra fjölskyldu, og ósjaldan tóku
starfsmenn lagið við undirleik frú
Láru, þegar svo bar undir. Þau
hjón litu reyndar á allar rafveitur
landsins sem eina fjölskyldu, en á
því heimili var Steingrimur hús-
bóndi, sem formaður Sambands
íslenzkra rafveitna, og frú Lára
var þar dugmikil húsfreyja.
Steingrímur var óvenju vel
gerður maður, bæði líkamlega og
andlega. Hann var í raun heilsu-
hraustur alla tíð, gekk mikið til
vinnu sinnar og sótti fundi svo til
fram'á siðasta dag. Þó hafði hann
snemma kennt sér kvilla í hálsi og
ágerðist hann á miðjum stríðsár-
unum. Gekkst Steingrímur undir
uppskurð hjá sérfræðingi í
Bandaríkjunum, og tókst sú lækn-
ing giftusamlega, þótt rödd hans
hafi æ siðan verið verulega skert.
Starfsþrek hans var með ein-
dæmum. Minnist ég ekki að hafa
kynnst manni, sem var jafn sí-
vinnandi og Steingrimur, og af-
köst hans við ritsmíðar voru meó
ólikindum. Eftir hann liggja
hundruð greina, ritgerða og
skýrslna, bæði i innlendum og er-
lendum timaritum. Raunar má
segja, að Steingrimur hafi verið
siskrifandi.
A síðustu árum ritaði hann
gagnmerka bók um Vestur-
islenzka uppfinningamanninn
Hjört Þórðarson, sem mjög varð
þekktur á sviði rafmagnsfræði í
Bandaríkjunum. Almenna bóka-
félagið gaf bók þessa út, en siðara
bindi er nú til í handriti.
Steingrímur var einn þeirra
manna, sem eigi þurfti að rita
sérstaka ævisögu, enda skráði
hann hana sjálfur alla tíð, bæði
með ritverkum sinum og mann-
virkjagerð allri, sem hann hefur
haft forustu um. Þessi sjálfskrif-
aða ævisaga mun halda nafni
þessa merka athafnamanns á lofti
um ókimin ár.
I daglegu fari Steingríms
fannst mér einna mest einkenn-
andi hógværð hana i orðum,
kurteisi og nærgætni i allri fram-
komu. En hæfileikar hans til for-
ustu leyndu sér þó aldrei. Hann
var primus inter pares, fremstur
meðal jafningja.
Hann var maður óvenju ráðholl-
ur, og er mér ljúft að minnast
margra leiðbeininga og góðra
ráða, sem hann lét eftirmönnum
sinum í té. Veit ég að eftirmaður
hans, Jakob Guðjohnsen, naut
þessa i ríkum mæli. Það hef ég
einnig gert. Steingrimur hafði til
afnota skrifstofu hjá Rafmagns-
veitunni, og minnist ég þar
margra fróðlegra og skemmti-
legra samtala, en hann kom á
skrifstofuna svo til daglega fram
á allra síðustu mánuði.
Það var einkennandi i fari
Steingrims, hve vel honum tókst
aó virkja menn til starfa. Áhugi
hans og elja hafði smitandi áhrif,
og fyrir þvi tókst honum að vekja
áhuga starfsmanna og stéttar-
bræðra.
Höfðingsskapur Steingrims var
svo á allra vitorði, er til hans
þekktu. að óþarfi er að íara um
hann mörgum orðum. Hann var
höfðingi heim að sækja og
gestrisni þeirra hjóna siik, að orð
var á haft, jafnt af erlendum gest-
um sem innlendum. Enda var alla
tíó mjög gestkvæmt á heimili
þeirra Steingríms að Laufásvegi
73. Frú Lára átti lengi við van-
heilsu að striða, einkum siðustu
árin. Aldrei mun alúð Steingrims
og nærgætni hafa notið sin betur
en þá.
Steingrimur Jónsson var i senn
stórmenni og afreksmaður i
íslenzku þjóðlífi, en einnig um-
hyggjusamur heimilisfaðir og ein-
lægur vinur. Hans er rninnst með
virðingu og þakklæti.
Aðalsteinn Guðjohnsen.
Framhald á næstu síðu