Morgunblaðið - 08.04.1975, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 8. APRlL 1975
25
Elías Pálsson, fyrrv. yfirfiskmatsmaður:
Leyndir gallar í
Fiskmati ríkisins?
í 15. TÖLUBLAÐI Morgunblaðs-
ins þann 19. jan. 1975, er fyrir-
sögn fréttagreinar á öftustu sídu
blaðsins svo hljóðandi: „Tæplega
30 milljón króna tjón vegna
leyndra galla í skreið". Svo segir:
„Vegna leyndra galla i skreið sem
seld hefur verið til ítalíu, hefur
Samlag skreiðarframleiðenda og
allir aðrir útflytjendur, sem sam-
tals eru 6, orðið að gefa afslátt á
skreiðinni sem að meðaltali nem-
ur rúmlega 9% miðað við heildar
útflutninginn.“ Þarna virðist mér
gerð tilraun til hagræðingar á
prósentunni samkvæmt því sem
siðar kemur í ljós.
i Morgunblaðsgreininni segir:
„Bragi Eiríksson, forstjóri Sam-
lags skreiðarframleiðenda, sagði í
viðtali við Morgunblaðið í gær að
verðið á skreið á ítalíu væri nokk-
uð hátt og hefði það hækkað á
árinu 1974 um 85—90% miðað við
árið 1973: Komu síðan fram ýmsir
gallar í skreiðinni, sem virðast
hafa leynst fyrir matsmönnum og
konta þeir aðallega fram, þegar
skreiðin er bleytt út, en á ítalíu er
hún aðallega seld í útbleyttum
flökum.“ Og ennfremur segir í
sömu grein: „Deildarstjóri í
skreiðarmatinu, Sigfús Magnús-
son, fór til Italíu til þess að skoða
skreiðina og kom til baka með
þann úrskurð að sumt af skreið-
inni hefði ekki átt að fara utan og
hefði verið miður gott. Sum flök-
in voru dökk og ljót útlits, morka i
fiskinum og er þetta aðal ástæðan
fyrir því að skreiðin hefur ekki
selst á Italíu." Og enn segir í
Morgunblaðinu: „Bragi sagði að
að sögn matsmanna hefðu þessir
gallar í skreiðinni ekki sést á vör-
unni þegar hún var flokkuð og
flutt út. Hann sagði jafnframt að
matið þyrfti nauðsynlega að taka
upp aðrar aðferðir við flokkun
skreiðarinnar, sjónmat væri ekki
nóg, og rannsaka yrði gæði skreið-
arinnar með öðrum hætti. Hér
væri um dýra vöru að ræða.“
í 2. tölublaði mánaóarritsins
Ægis 1. febr. 1975 ritar Bragi
Eiríksson stutt yfirlit um
skreiðarframleiðsluna og
skreiðarútflutninginn 1974, svo
og um ástand og horfur i markaðs-
málum. Eg get ekki stillt mig um
að taka hér upp nokkuð af þvi
sem þar er sagt.
Orðrétt: „Hækkun milli áranna
1973/1974 er frá 80% til 90% og
samþykktu italskir kaupendur
þetta verð þó hátt væri. Útlit var
þvi gott, þegar útflutningur hófst
snemma í september og allt fram í
október, þá fóru að berast kvart-
anir um að skreiðin væri léleg að
gæðum. Ágerðust kvartanír skjótt
og urðu mjög alvarlegar. Kaup-
endur i Italíu hættu við að panta
skreið og útflutningur stöðvaðist
alveg í nóvember. Vegna tilmæla
útflytjenda fóru þeir til ítaliu
Stefán Gunnlaugsson, deildar-
stjóri í viðskiptaráðuneytinu, og
Sigfús Magnússon hjá Fiskmati
ríkisins. Heimsóttu þeir alla
kaupendur og skoðaði Sigfús
Magnússon skreióina. Eftir heim-
komu skýrði Sigfús Magnússon
frá þvi að skreiðin væri mikið
gölluð, sérstaklega öll stóra
skreiðin Edda 60/70 og 70/up og
Saga I.G. Einnig var skreiðin
50/60 gölluð en þó minna. Gallar
voru þeir, aó skreiðin var morkin
bæði við hrygg og gotrauf og þar
af Ieiðandi voru útbleytt flök
óseljanleg í ltalíu nema að
skemmdirnar hefóu verið fjar-
lægðar. Við það minnkaði hin
seljanlega þyngd og mikið tap
varð ekki umflúið. Höföu ítalskir
kaupendur á orði að þeir mundu
fá heilbrigðiseftirlitið á italíu til
þess að skoða skreiðina og fella
úrskurð um gæði hennar. Slíkur
úrskurður gat ekki farið nema á
einn veg. Þá var ákveðið að full-
trúar nokkurra seljenda færu til
ítalíu til þess að reyna að semja
um afslátt frá skreiðarverðinu.
ítalir óskuðu eftir því, að öll
skreið sem var 60 sentimetrar og
yfir og Saga I.G. skyldi flutt til
baka til islands og andvirði henn-
ar endurgreitt og að 30% afslátt-
ur yrði veittur á stærðina Edda
50/60. Aðrar stærðir svo sem
Edda 20/40, 40/50 og Saga I.P. og
I.M. mundu sleppa við afslátt.
Eftir nokkurt samningaþóf féll-
ust Italir á að eftirfarandi afslátt-
ur yrði veittur:
Sagal.G. 15%
Edda 70/up 18%
Edda 60/70 15%
Edda 50/60 15%
(Meðaltal af ofangr. 16,75%
E.P.).“
Ennfremur segir Bragi í Ægi:
„Það er engin launung á því að
gróf mistök hafa átt sér stað þeg-
ar skreðin var metin til ítalíu. Ber
að harma slík vinnubrögð og
kæruleysi. Um þekkingarleysi
ætti ekki að vera að ræða, því
ætla verður að matsmenn þekki
morkinn fisk. Það verður aldrei
of oft hvatt til vöruvöndunar,
hvort sem fiskur er verkaður i
skreið eða annað, og er fiskmatið
einn snarasti þátturinn i eftirliti
með vörugæðum.“
Svo mörg eru þau orð. Að ég hef
tekið svo mikið upp í þessa grein
af ummælum þeirra Braga Eiriks-
sonar og Sigfúsar Magnússonar
stafar af því að ég veit, að þeir
báðir vita svo mæta vel hvað þeir
eru að tala um, að óhætt er að
taka ummæli þeirra alvarlega,
það kennir nefnilega þegur kem-
ur að hjartanu. Það gefur nokkuð
alhliða skýringu á málinu í heild,
vanhæfni fiskmatsins, aukna fyr-
irhöfn þeirra sem sölumálin hafa
á hendi og ekki síðast eða síst,
auka kostnað í utanlandsferðum,
auk affallanna á verógildinu sem
svona stórkostleg vörusvik hljóta
alltaf að valda.
Það hefði gjarnan mátt segja að
fiskmatið ætti eða hefði átt að
vera einn snarasti þátturinn i
eftirliti með vörugæðum. Ég fyrir
mitt leyti tel að þarna komi til
greina þekkingarleysi auk kæru-
leysis, það ættu að minnsta kosti
allir fiskmatsmenn, jafnvel þeir
sem halda að þeir séu það eða hafi
verið, að vita að næstum allir fisk-
ur sem mörg undanfarin ár hefur
verið tekinn til skreiðarverkunar
er úrgangur frá annarri vinnslu,
yfirleitt 3—4 nátta morkinn neta
fiskur. Það gefur því auga leið að
slíkan fisk er ekki hægt að meta,
án þess að gjörkanna gæði hans í
gegn, með þeim aðferðum sem
áður tíðkuðust, meðan skreiðar-
matið var og hét. 1 þessari um-
ræddu skreið hefur því ekki verið
um neina leynda galla að ræða
heldur eólilega mióað við gæði
hráefnisins. Það er nefnilega fisk-
matið sem leyndu gallarnir eru í.
Eg get ekki séð að þróun fisk-
matsins sfðasta áratuginn geti
gefið einum eða neinum tilefni til
þess að vænta þess að fá Fálka-
orðu út á góða frammistöðu. Það
er því ekki vonum fyrr að tekið
verði til hendinni að ráða bót á
þessu ófremdarástandi og reyna
að finna einhverja sem hefðu
hugsanlga hæfileika eða gætu til-
einkað sér þá.
Eftir ummælum forstjórans að
dænia virðist sem þar sé heldur
betur búið að breyta til og slaka á
skreiðarmatinu. Forstjóranum er
áreiðanlega fullkunnugt um það,
eins og öllum öðrum sem hafa
eitthvað haft með skreiðarmat að
gera, að hingað til Islands voru
þrisvar sinnum fengnir sérfræð-
ingar í skreiðarmati frá Noregi,
til að kenna íslenskum matsmönn-
um skreiðarmat. Þessir menr. sáu
hér um allt skreiðarmat og
kenndu okkur svo árum skipti.
Hjá þeim lærði Kristján Elíasson
sérstaklega skreiðarmat og tók
svo við yfirmatinu á skreiðinni og
gegndi því á þriðja áratug af mik-
illi hæfni og kunnáttu, þegar
hann svo var hrakinn frá starfinu
af hinum verstu öflum, mun það
fyrst og fremst hafa verið sótt svo
fast vegna þess hve fast hann hélt
við settar reglur til að tryggja
áunnið öryggi skreiðarmatsins, og
þvi er nú komið sem komið er. Og
það eitt er víst að þessir norsku
menn kenndu meira en sjónmat í
skreiðinni. Það þýðir ekki að vera
að tala um að það þurfi að rann-
saka gæði skreiðarinnar með ein-
hverjum öðrum hætti en bara að
lita á hana. Samanber sjónmat.
Það þarf að taka upp fyrri glataða
hætti sem gáfust vel, og grípa
síðasta tækifærið og nýta þá fáu
menn sem eftir eru úr þeim ágæta
og vel hæfa hópi sem fiskmat
önnuðust bæði á skreið og salt-
fiski á sjötta og sjöunda áratugn-
um, til kennslu og þjálfunar byrj-
enda, án tillits til aldurstakmarks
þeirra. Ég ætla i þessu sambandi
aðeins að benda á, í hve mikla
niðurlægingu fiskmatið hefur
verið komið og hversu það virðist
á liðnum árum hafa orðið viðskila
við uppruna sinn. Þegar maður
íhugar rök aðstandenda þessa
máls fyrir því, hvað valdið hafi
óförum þessarar umræddu skreið-
ar, kemur i ljós að að þeirra dómi
eru það leyndir gallar, sem þeir
nefna svo, og kenna svo um óhga-
stæðri veðráttu til skreiðarverk-
unar. Svo ömurlegt og minnkandi
yfirklór hef ég aldrei heyrt eða
séð. Þó er það í aðra röndina
næstum þakkarvert. Með því
viðurlcenna þeir nefnilega veik-
leika sinn og vanhæfni; það er ef
til vill ómaksins vert að velta því
fyrir sér, hvernig þetta sjónmat
muni fara fram. Eg hef aldrei
heyrt framkvæmd fiskmats
nefnda þvi nafni. Það bendir
óneitanlega til þess að ekki hafi
verið farió höndum um fiskinn,
heldur hafi einhver aðili, á vegum
yfirmatsins væntanlega komið á
staðinn og kikt á fiskinn annað-
hvort í stafla eða í hrúgu á gólfi,
eða i þriðja lagi kominn i pakk-
ana, og fiskframleiðendur metið
og séð um pökkunina, samkvæmt
heimild í síðustu reglugerð um
fiskmat, og kem ég að þvi síðar.
Eg geri ráð fyrir að skreiðarfram-
leiðendur og saltfiskframleiðend-
ur njóti sömu hlunninda sam-
kvæmt áður nefndu reglugerðar-
atriði enda engin ástæða til ann-
ars þar sem sanii maður hefur í
mörgum tilfellum framleitt hvort
tveggja og sömu menn metið bæði
skreið og saltfisk.
Sem sagt, niðurstaðan af þess-
um hugleiðingum verður sú að
þegar framleiðandinn er búinn að
meta og pakka sjálfur lætur hann
vfirmatið vita, þaðan er sendur
yfirfiskmatsmaður eða deildar-
stjóri, sem að því er virðist leggur
blessun sína yfir allt gumsið.
Niðurstaðan er: Hann kom, sá, en
sigraði ekki. Aðstandendur þessa
máls virðast hafa tekið upp á því,
að skrautklæða skaðabæturnar
með því að nefna þær afslátt; þó
hafa þeir trúlega ekki áttað sig á
þvi, hvað það uppátæki þeirra
félli vel inn i rás viðburðanna
sem raun ber vitni, því að segja
má að í sömu andránni hafi fisk-
matið verið komið á afláttar list
ann sem hæstvirt alþingi slátraói
svo endanlega fyrir síðustu ára-
mót. Þó að því er mér skilst með
þeim góða ásetningi að komið
verói upp annarri stofnun sem
annist fiskmat, vonandi með ein-
hverjum öðrum hætti en verið
hefur undanfarið.
Ég minntist á ákvæði Reglu-
gerðar um fiskmat frá 26. febr.
1973. 1 3. grein hennar sem er all
löng kennir ýmissa grasa, meðal
annars er fiskframleiðendum fal-
ið að velja menn til að annast
fiskmat, en það hefur yfirmatið
alltaf haft á hendi áður. Reyndar
skulu þessir framleiðendavöldu
menn vera samþykktir af yfirmat-
inu að nafninu til, og þeim aflað
réttinda en þeir mega vera fastir
starfsmenn fiskeigenda, og vinna
fyrir þá, hvað helst sem vera skal,
að sjálfsögðu, og svo kemur stóra
rúsínan i pylsuendanum. Orðrétt:
„Þegar sérstaklega stendur á og
framleiðanda eða Fiskmati rikis-
ins tekst ekki, vegna skorts á lög-
giltum fiskmatsmönnum að
tryggja framleiðanda hæfan
mann til saltfiskmats, er heimilt
að veita framleiðanda sjálfum
leyfi til mats á sinni eigin fram-
leiðslu.“
Opinbert fiskmat var stofnað
árið 1909 fyrir sérstaka forgöngu
fiskútflytjenda og annarra áhuga-
manna fyrir bættum viðskipta-
háttum á saltfisksölu. Strax í
byrjun var sérstaklega lögð
áhersla á, að fyrirbyggja að fisk-
framleiðendur, eða þeirra þjónar,
gætu á nokkurn hátt fengið að-
stöðu til að hafa áhrif á fiskmatið.
Það er óhætt að segja að það hafi
verið talið af öllum ábyrgum fisk-
matsmönnum æðri og lægri að
það væri höfuð öryggi fiskmats-
ins. Svo stranglega var eftir þessu
gengið, að matsmenn máttu ekk-
ert af þeim þiggja á vinnustað,
ekki kaffisopa, hafragrautarspón
eða nokkuó annað sem talist gæti
til góðgerða, eða valdió of nánum
kynnum. Þeir máttu helst ekki
þiggja af þeirn i nefió, hvað þá að
matsmenn mættu vera þeim háðir
atvinnulega.
Ég býð ekki i þann matsmann
sem á einhvern hátt hefði gerst
áberandi sekur um að brjóta þessi
ströngu fyrirmæli i þágu fisk-
framleiðenda, það hefði áreíðan-
lega verið talinn stórkostlegur
glæpur. Fái þetta reglugerðar-
ákvæði að gilda framvegis, sem
vonandi verður ekki, þá er fisk-
matið orðió lítils eða kannski öllu
heldur einskis virði, enda er það
nú komið á daginn, aó það hefur
fengið staðfestan sinn eigin
dauðadóm. Menn verða bara aó
gera sér þaö ljóst, að með stofnun
fiskmatsins á sínum tíma, einmitt
þegar öll meðferð á fiski og fisk-
verkun var mjög frumstæð, og
ófullkomin, blóðgun á fiski þekkt-
ist til dæmis ekki, hefur þörfin
fyrir gæðaflokkun verið aðkall-
andi. Þetta sáu einmitt hyggnir og
vandaðir útflytjendur, en það
kom fljótt fram að sumir gátu
ekki tileinkaó sér skilning á til-
gangi matsins og fór þvi fljótt að
brydda á óánægju fiskeigenda yf-
ir matinu, og einmitt þess vegna
þróuðust þessar ströngu varúðar-
reglur gagnvart áhrifum þeirra.
Þau 36 ár sem ég vann við fiskmat
og þar af nær helming þess tima
sem fyrirfiskmatsmaður, kynntist
ég að sjálfsögðu mörgum fisk-
framleiðendum. Þessir menn
voru að minum dómi yfirleitt
bestu menn, og margir hreinustu
ágætis menn. Ég kynntist einnig
fjölda mörgum verkstjórum, og
má það sama um þá segja. Náttúr
lega var þessi stóri hópur
dálitið misjafn eins og að lik-
um lætur, og auðvitað fyrst og
fremst mannlegir. Allir vildu
þeir ota sínum tota. Þeir voru
oft ansi seinir til að nýta
góð ráð sem maður var stund-
um að reyna að gefa þetm.
Vafalaust hefur þeim mörgum
þótt þeir upp úr því vaxnir að
hlusta á það, en þó var þetta mjög
misjafnt. Mörgum var afar gjarnt
á að spara eyrinn en kasta krón-
unni. Mér fannst lika oft að þeir
ættu afar erfitt með að skilja til-
gang fiskmatsins og tilefni þess
að sú stofnun var á sínum tíma
sett á laggirnar. Það er nú einu
sinni svo að fiskeigendur eiga
nefnilega sínar hljóðpípur og sina
tónsprota, sem þeim er oft mjög
gjarnt að beita af miklum þunga,
jafnvel hörku viö fiskmatsmenn.
Þá tilburði og tilraunir þekktum
við gömlu matsmennirnir og mun-
Framhald á bls. 27
Elías og Þórarinn Jónsson á stakkstæði við Efri-Dverg, þar sem nú er saltfiskverkun B.tl.R. við
Grandaveg.