Morgunblaðið - 02.07.1975, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 2. JULt 1975
15
Jón Björnsson:
„List og samfélag”
Fáeinar athugasemdir í tilefni af sjónvarpsþætti
i
Föstudaginn 6. júní sl. flutti
sjónvarpið viðtalsþátt um þetta
efni undir stjórn Thors
Vilhjálmssonar rithöfundar . Var
þar komið allvíða við, eins og að
líkum lætur og drepið á margt og
ýmsar misjafnlega markverðar
tillögur lagðar fram, svo sem um
stofnun eins konar listdreifingar
miðstöðvar á vegum Bandalags
íslenzkra listamanna. Hræddur er
ég um að slík stofnun myndi
verða erfið í framkvæmdinni,
vegna þess einstefnuaksturs sem
mjög hefur mótað félagsleg störf
listamanna nú um langt skeið. En
um það verður ekki fjallað I þessu
greinarkorni.
Meðal annars sem bar á góma I
sjónvarpsþætti þessum voru
erfiðleikar þeir sem steðja að
bókaútgáfu vegna sívaxandi dýr-
tíðar. Baldvin Tryggvason fram-
kvæmdastjóri var svartsýnn á
framtíð bókaútgáfu ef svo héldi
fram sem horfir. Upplög bóka eru
mun minni en áður var og verðið
fer stöðugt hækkandi. Auk þess
hafa útlán á bókasöfnum farið
sívaxandi, en þau eru nærri því
ókeypis, þvi að ekki er teljandi
það smáræði sem höfundum er
greitt fyrir útlán bóka sinna og
útgefendur fá alls ekkert.
Ýmsar tillögur hafa komið fram
til að ráða bót á þessu, m.s. að hið
opinbera keypti ákveðinn ein-
takafjölda af hverri bók handa
söfnunum. Nefnd hafa verið 500
eint. Yrði þetta þá svipað fyrir
komulag og hjá Norðmönnum.
Þetta yrði auðvitað mikill styrkur
fyrir bókaútgáfuna i landinu, þar
sem augljóst er að hin miklu út-
lán bitna á sölu bókanna, a.m.k.
hvað sumar greinar bókmennta
snertir. Eftir er svo hlutur rithöf-
undanna.
Nú er greitt fyrir hvert bókar-
eintak i söfnunum hvort sem það
er hreyft eða ekki. Eðlilegast er
að sjálfsögðu að greiða höfundi
fyrir hvert útlán. Mætti greiðslan
vera miklu hærri fyrir ljóðabæk-
ur og önnur rit sem ekki eru eins
eftirsótt til láns og skáldsögur,
eins og Indriði G. Þorsteinsson
rithöfundur hefur bent á fyrir
löngu í blaðagrein. Einhver orð-
rómur hefur verið á kreiki um að
vissir rithöfundar hafi sett sig á
móti þessari lausn og því hafi
núverandi fyrirkomulag komizt
á. En það held ég að hljóti að vera
rógur miðurgóðgjarnraaðila, því
að hvaða sannur rithöfundur
gleðst ekki yfir vinsældum
kollegans? Nú hefur þvi að vísu
verið haldið fram af vissum
menningarvitum, ef ekki beint þá
óbeint að „góðar“ bækur geti
aldrei verið skemmtilegar — ann-
að séu „afþreyingarbókmenntir"
— en það styður aðeins þá skoðun
sem hér hefur verið sett fram.
„Geníin" njóta þá ágætis sinna
verka og „andgeníin" fá umbun
frá lesendunum. Er það þá ekki
eins og það á að vera?
En hvað sem um þetta er, þá er
brýn nauðsyn á því að rithöfund-
ar, útgefendur og aðilar frá hinu
opinbera leggi sig fram um að
finna viðunandi lausn á þessu
máli.
II
Hinn 14. júní skrifar Ólafur
Jónsson grein í Vísi og ræðir all-
ítarlegaumþessi mál. Enda þótt
hann sé hikandi og fari jafnvel
stundum I gegnum sjálfan sig i
greinum sinum, má þó skilja á
honum að þessi miklu útlán dragi
ekki úr bóksölu, heldur jafnvel
örvi hana og bendir á tölur í blaði
bókavarða, Bókasafninu, því til
stuðnings. Um það er það eitt að
segja að þeir höfundar sem flest
eintök eiga á bókasöfnum, sbr.
Laxness, eru líka keyptir af fjölda
fólks sem safnar verkum þeirra.
Hér er því um undantekningu að
ræða. Um marga aðra höfunda
gegnir öðru máli. Bókum þeirra
er ekki safnað, heldur eru þær
mikið lesnar á söfnunum, eins og
hinir mörgu pöntunarlistar, þar
sem fólk bíður upp undir ár eftir
bókunum er ljóst vitni um. Þetta
fólk vill ekki kaupa bækurnar
þegar hægt er að fá þær að láni
fyrir nærri því ekki neitt. Þetta
skil ég vel og notfæri mér rétt
eins og aðrir, en einmitt þessi
staðreynd styður kröfu höfunda
um að greitt verði fyrir útlánin á
sómasamlegan hátt.
Síðar í grein sinni ræðir Ólafur
munn, ef menn hafa lyst á slíkum
andlegum lággróðri." Lífsskoðun
sinni lýsir Heimir m.a. með þess-
um orðum: „Það er hlutskipti
mannsins að lifa á þessari jörð um
takmarkaðan tima, unz dauðinn
bindur endi á líf hans. Dauðinn er
hið eina, sem öldungis er víst, að
okkar allra bíður. Tilvera okkar á
jörðinni er „tilvera til dauða“.
Þann dag, sem við „verðum til“,
er aðeins eitt, sem við ótvirætt
eigum í vændum, og það er að
hætta að „vera til“ einn góðan
veðurdag." Og þetta kallar
Heimir svo „staðreynd" og bætir
við þeirri vizku, að það sé ævin-
lega sjálfsblekking að afneita
staðreyndum. Jæja, þá vitum við
það! En, mér er spurn, hvaðan
hefur þessi skólastjóri það, að það
sé „staðreynd" að lífinu sé lokið
við svokallaðan dauða? Hann er
ekki að hafa fyrir því að sanna
það! Getur hann það? Nei, vitan-
lega getur hann það ekki, því það
er ekkert annað en hans eigin
hjátrú! Engum hefur nokkru
sinni tekizt að sanna þetta, og
hefur efnishyggjumenn þó ekki
skort til þess viljann!
Eins og fyrirsögnin á Krikju-
ritsgrein séra Heimis ber með sér,
er líkamsdauðinn honum endalok
alls lífs („Tilvera til dauða“).
Hann á vafalaust ýmsa skoðana-
bræður í þessum efnum og er
ekkert við þvf að segja meðan
frjáls hugsun er nokkurs virt.
Hitt er að sjálfsögðu ámælisvert,
að telja þá sem leyfa sér að vera á
öndverðri skoðun, fara með „fyr-
irlitleg lygavísindi" og „ógeðslega
sefjun af lágreistri og ómennskri
gerð“. Eins og vænta mátti botnar
hann ekkert i þeim skilningi
manna, að líf sé að þessu loknu og
kemst hann i algjör vandræði,
þegar hann fer að velta fyrir sér
hugtökunum „eilífð" og „tími“,
og er honum nokkur vorkunn i
þeim efnum. Það ruglar hann líka
i ríminu að hann slær því föstu
að„þróun“ sé hugmynd um tíma-
bundið og óstöðugt fyrirbæri. Af
skiljanlegum ástæðum færir
hann engin rök fyrir því fremur
en ýmsum öðrum forsendum þess
sem hann heldur fram.
Ein rökin, sem fram eru færð af
þeim heimspekingum, sem hallast
að ódauðleikatrúnni og sérstak-
lega þýzka heimspekingnum
Immanuel Kant (1724—1804) eru
siðferðileg eðlis. Heilagleikinn —
og með honum á Kant við algjört
samræmi viljans við siðferðislög-
málin — þarf að halda á enda-
lausri framþróun. Og þessi enda-
lausa framþróuner ekki möguleg,
nema menn hugsi sér, að sama
skynsemi gædda veran haldi end-
laust áfram tilveru sinni og per-
sónuleik.
Trú séra Heimis á „tilveru til
dauða“, þvert ofan I kenningar
Krists, er byggð á þvl úrelta efnis-
hyggjusjónarmiði, að lífið sé al-
gerlega komið undir hinum jarð-
nesku lfffærum, að hugsunin sé
eingöngu fram komin fyrir starf-
semi heilans, og að sálin sé ekki
annað en samsafnið af þeirri hug-
rænu starfsemi, sem algerlega sé
háð jarðneskum breytingum. Þess
vegna sé það óhjákvæmilegt, að
dauði líkamans hafi það í för með
sér, að meðvitundin líði undir lok.
Við þessa kenningu er vitan-
lega hægt að gera ótal athuga-
semdir, t.d. a) að maðurinn gerir
sjálfur greinarmun á sjálfum sér
og líkama sínum, b) að hann er
sér þess meðvitandi, að hann er
alltaf sami maðurinn, hvernig
sem líkaminn breytist, og því
meiri fylling, sem er I persónuleg-
um þroska hans, því óháðara
verður hið innra líf hans ytra
lífinu, og c) þegar hann beitir
vilja sinum, þá finnst honum ekki
að likaminn ráði yfir sér, heldur
að hann ráði yfir líkamanum; og
vitnisburðurinn frá samvizku
mannsins um frelsi hans og
ábyrgð er síðasta ástæðan, sem
meðvitundin hefur fram að færa.
Þá má og benda á það, að hinar
víðtæku vfsindalegu rannsóknir,
sem gerðar hafa verið i mörgum
löndum á OBE-fyrirbærum (Out
of body experiences) undanfarin
ár hafa fært rök að því í sívaxandi
mæli, að vitundin starfi utan
líkamans.
Sir Oliver Lodge, einn frægasti
eðlisfræðingur Englendinga,
hafnaði öllum tilraunum til þess
að skýra persónuleik mannsins
sem afleiðing af efnasamböndum,
er ráði sér sjálf og hafi máttinn
fólginn í sjálfum sér. Hann taldi
hins vegar, að sá heimur, þar sem
mannsandinn á betur heima en
innan um þessi bráðabirgða sam-
bönd efnisins, sé veröld, er getur
framleitt djúpsettar og göfugar
hugsanir og getur fundið háleitan
fögnuð, löngu eftr að þessi reiki-.
stjarna — og jafnvel þetta sól-
kerfi — hefur fyllt forlög sin og
er orðin köld og Ííflaus á sinni
óendanlegu braut: A þetta alit
saman og miklu fleira benti skáld-
ið Einar H. Kvaran í timaritsgrein
í Eimreiðinni þegar fyrir 45 árum
(Eimreiðin XXXVI árg. 1930);
fjallaði greinin um boðbera
ódauðleikakenningarinnar. Og
þar bendir hann einnig á það, að
hinn frægi ameríski sálfræðingur
og heimspekingur William James
hafi í fyrirlestri, sem komið hafi
út á íslenzku, tekið sérstaklega til
fhugunar hugsunina sem afleið-
ing af starfsemi heilans. James
kannast við að svo sé að nokkru
leyti; en hann hafnar þeirri
kenningu, að heilinn framleiði
hugsunina. Hann hugsar sér
fremur, að hugsunin sé leidd
gegn um heilann, svipað og ljós
gegn um gler. I núverandi ástandi
okkar þurfi hugsunin heilann til
þess að komast fram og gera vart
við sig. En af því leiði ekki að
sjálfsögðu, að ekki sé til neitt
annað ástand, þar sem hugsunin
sé óháð heilanum. Bersýnileg af-
leiðing þeirrar tilgátu er sú, að
Iífið sé þá ekki svo háð líkaman-
um, að það geti ekki haldið áfram,
hvað sem um líkamann verður;
enda var það vitanlega skoðun
þessa heimspekings.
III.
Það má Heimir Steinsson eiga,
að hann tekur afl^iðingunum af
Framhald á bls. 16
Jónsson um skyldukaup á bókum.
Þetta hefur, eins og framan er
getið, verið framkvæmt í Noregi,
og eftir því sem aðilar er ég
treysti hafa sagt mér hefur það
gefizt vel, þó að vissir agnúar
kunni að vera á því eins og flest-
um mannanna verkum. Ólafur
itrekar og vísar til fyrri Vísis-
greina sinna um þetta efni, að
„tilgangur skyldukaupanna væri
fráleitt að kaupa holt og bolt
hvaðeina sem útgefendur senda
frá sér, heldur einmitt að velja úr
það sem helzt sé vert uppörvunar
og sízt má án vera til að bókmenn-
ing viðhaldizt í landinu", seg-
ir orðrétt. Þetta er nú alltsaman
gott og blessað, en einhver verður
þá að velja úr bókunum, nefnd
„sérfræðinga“ vænti ég! Ekki
yrði ég í neinum efa um árangur-
inn af slíku vali ef til dæmis
skoðanabræður Ölafs Jónssonar
tækju sæti i slikri nefnd og réðu
þar mestu. En til sliks mun naum-
ast koma fyrr en þá síðar meir,
þegar „byltingin“ er um garð
gengin og hinir valdasjúku hafa
fengið vilja sinn! En sennilega
dregst það eitthvað og er bættur
skaðinn, og þá verðum við Ölafur
Jónsson komnir undir verndar-
væng sællrar Maríu okkar, eins
og Jón krukkur mundi hafa orðað
það, en Desmond Bagley og
Alistair McLean löngu dauðir.
Um skyldukaup til safna er það
að segja að þau þyrftu ekki endi-
lega að vera bundin við ákveðinn
eintakafjölda. Allir vita að
útgáfukostnaður er ekki hinn
sami við allar bækur, þar ræður
bæði stærð og uppsetning miklu,
og við skyldukaup væri að mínum
dómi sjálfsagt að taka mið af út-
gáfukostnaði hverrar bókar og
ekkert annað. Sjálfskipaðir vitr-
ingar eiga þarna ekkert erindi.
Bókasöfnin eru ekki einungis
fyrir daginn i dag heldur líka
framtíðina. Þetta ber að athuga
þegar rætt er um skyldukaup. Það
væri ekki ónýtt ef slíkt fyrir-
komulag hefði verið komið á á
fyrstu áratugum aldarinnar, þar
sem lítið eða ekkert er nú til af
mörgum merkum bókum frá fyrri
árum, skáldritum og öðrum, i út-
lánsdeildum safnanna. Skyldu-
kaup myndu stuðla mjög að aukn-
um og bættum bókakosti í minni
söfnum úti um landið og koma í
veg fyrir þá ósvinnu að bókaverð-
ir keyptu eingöngu samkvæmt
eigin smekk eða skoðun. Bók-
menntalegri eða pólitískri, eins
og því miður munu vera dæmi um
frá liðnum áratugum.
Mér virðist að fyrirkomulag líkt
og hér hefur verið drepið á gæti
leyst úr miklum vanda, útgefend-
ur fengju örugga kaupendur af
talsverðu magni, og þá yrði að
sjálfsögðu að sjá um að höfundar
fengju sómasamlega greiðslu eins
og tíðkast í öllum siðuðum þjóð-
félögum.
Bryddað hefur á þeirri skoðun
að skyldukaup væru aðeins dul-
búið styrkjakerfi, þar sem
almenningur ætti að halda uppi
rithöfundum „hvort sem fram-
leiðsla þeirra væri góð eða léleg“.
Þetta er auðvitað sjónarmið út af
fyrir sig, en hver á að skera úr þvi
hvað er góð eða léleg „fram-
leiðsla"? Eru það kannski lán-
þegar bókasafnanna? Nú halda
ýmsir því fram, skilst mér, að
bókasöfnin eigi aðeins að miða
bókakaup við þarfir „neytenda"
sinná, en hvorki rithöfunda né
útgefenda. Eiga „neýtendur" þá
að ákveða bókakaupin með all-
mennri atkvæðagreiðslu eða
hvað? Skrýtið! En ég held nú ein-
mitt að bókasöfnum sem menn-
ingarstofnunum beri einnig
skylda til að hafa hliðsjón af þörf-
um þeirra sem framleiða „hráefn-
ið“, og ekki skulum við óttast svo
mjög „dulbúið" eða „ódulbúið“
styrkjakerfi, þegar námsstyrkir
og styrkir af opinberu fé til út-
gáfu allskonar ritverka er daglegt
brauð, og þannig er það með svo
margt annað í þessu landi. Sting-
um við nokkurntíma ketbita upp i
okkur án þess að innbyrða
drjúgan skerf af niðurgreiðslufé
ríkissjóðs um leið?
III
Siðast í sjónvarpsþættinum
barst talið að listamannalaunun-
um. Það er alkunnugt að viss hóp-
ur manna hefur gert það að eins-
konar stefnuskrá að ráðast gegn
hinum árlegu listamannalaunum.
Hverjar hvatir eru að baki þessari
áráttu skal ósagt látið, en að þær
þoli dagsljósið þegar öll kurl koma
til grafar er algerlega útilokað,
þvi að svo fjarstæðar eru „rök-
semdirnar" að engu tali tekur.
Hjörleifur Sigurðsson listmálari
veittist gegn „þessum leiðinlegu
listamannalaunum" og taldi þau
til einskis nýt fyrir sköpun, en
eftilvill mætti segja að hið eina
gagn sem þau gerðu væri að aug-
lýsa nafn viðtakenda þeirra í
blöðum! Það skyldi þó aldrei vera
að þarnalægi hundurinn grafinn!
Nú er það svo að fé þetta kemur
þeim að mestu gagni sem minnst
öryggi hafa eins og rithöfundar.
Þeir njóta ekki námsstyrkja eins
og t.d. listmálarar fá árum saman
meðan þeir stunda nám og margir
eru ekki í lífeyrissjóðum. Það gef-
ur þvi auga leið að listamanna-
launin hafa stórmikla þýðingu
fyrir rithöfunda, sem ef til vill
hafa ekki annað starf, eru komnir
á efri ár, búa við vanheilsu og eru
á elli- eða örorkulífeyri. Það þarf
meira en meðal skussa til þess að
geta ekki reiknað þetta út. Dæmi
um þetta eru við höndina og
óþarft að ræða það frekar. En sá
sum fúlsar við 150 þús. krónum
og jafnvel þótt minna sé, hlýtur
að vera vanur lúxus sem rithöf-
undar hafa yfirleitt ekki búið við.
Það er annað sem er þarfara í
þessu sambandi en að gera litið úr
listamannalaununum, og það er
að kannahvað hinir ýmsu lista-
mannahópar fá í sinn hlut frá því
opinbera. Sem betur fer er nú i
ráði að láta fara fram könnun á
þvi fyrir tilstilli menntamálaráð-
herra. Mun þá koma i ljós, það
sem reyndar flestir vita, að hlutur
rithöfunda er minnstur. Allt ann-
að mál er svo það að listamanna-
launin hafa ekki fylgt með timan-
um, því að miðað við jafnvel
kreppuárin eru þau lægri að verð-
gildi nú en áður var.
Ekki er það rétt sem sagt var i
þættinum að nokkrir listamenn
hefðu fengið embættismannalaun
áður fyrr. Það fékk aðeins Matt-
hías Jochumsson, en ekki fyrr en
hann sagði af sér prestskap, og
nærri þremur áratugum síðar
Einar Benediktsson. Flestir rit-
höfundar fengu miklu lægri
styrki, sem voru þó góð hjálp.
Sem dæmi mætti nefna að vin-
sælasti skáldsagnahöfundur
þjóðarinnar, Jón Trausti, gat stytt
vinnutíma sinn í prentsmiðjunni
vegna rithöfundastyrksins. Við
hefðum farið á mis við sumar af
hans beztu sögum hefði hann ekki
notið þessara launa, þótt
allsnægtamönnum þyki kannski
litið til koma.
Nú er útlit fyrir að hagur rit-
höfunda vænkist, þar sem á síð-
asta Alþingi var samþykkt frum-
varp til laga um Launasjóð rithöf-
unda — LAUNASJÓÐ
RITHÖFUNDA. I sjálfu heiti lag-
anna felst hlutverk sjóðsins, sem
ekki má víkja frá án þess að
brjóta lögin. Rithöfundar sem
hafa skilað löngu ævistarfi og
vinna stöðugt að ritstörfum verða
að sjálfsögðu aðnjótandi launa úr
sjóðnum. Mest af öllu riður á því
að reglugerð sú, sem segir fyrir
um framkvæmd laganna, verði
þannig úr garði gerð að fyllsta
réttlætis sé gætt. I lögunum er
gert ráð fyrir að samtök rit-
höfunda verði með i ráðum urh
frágang reglugerðarinnar. Verð-
ur þvi ekki að óreyndu trúað að
þar fái nokkru ráðið sá hund-
ingjaháttur sem kallar eitt „viður-
kennda" list og annað utangarðs-
list, enda er slíkt mat ófram-
kvæmanlegt og aðeins beitt E
Franthald á hls. 18