Morgunblaðið - 11.10.1975, Blaðsíða 18

Morgunblaðið - 11.10.1975, Blaðsíða 18
18 MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 11. OKTÓBER 1975 Þjóðleikhúsið: Gestaleikur □ Ladislav Fialka LÁTBRAGÐS- LEIKFLOKKUR □ ÐIVALLO NA ZABRADLl Leikhúsið á grindverkinu Q Leikstjóri, höfundur og aðal- leikari: Ladislav Fialka □ Tónlist: Zdenek Sikola □ Leikmynd: Libor Fára, Boris Soukup og Ladislav Fialka Q Búningar: Mirka Kovarova. Leikir án oröa S.l. þriðjudagskvöld gafst okk- ur kostur á að sjá í Þjóðleikhús- inu tékkneska látbragðsleikflokk- inn Leikhúsið á grindverkiriu sem hér er í heimsókn og mikið orð fer af. Er þetta ánægjuleg og þörf tilbreyting í leikhúslífinu og ‘.'iiikill fengur að þessari sýningu, það þeim mun fremur sem hér er málið enginn þröskuldur. Ekki skal ég hér hætta mér út á þann hála ís að ræða uppruna leiklistar, en fullvist má telja að hún eigi rætur sínar að rekja til helgí- og útfararsiða og styðja kynni okkar af svokölluðum frumstæðum þjóðum í Afríku og vfðar þá skoðun. Látbragðsleikur í einhverri mynd er sannanlega ævaforn, — og allsendis óvíst að í upphafi hafi verið orðið —, og vísast að hann sé það form leik- listar sem rekja megi óslitið til grárrar forneskju, tengslin hafi aldrei rofnað a.m.k., allt til renessanstímans. Frá falli róma- veldis til krossferðatímabilsins er hann eina form leiklistar bæði í Býzans og á Vesturlöndum, ef hið lítúrgíska drama kirkjunnar er undanskilið. Traustar heimildir eru til um jongleurs og menestrels á miðöldum sem jöfn- um höndum söngluðu (?) hetju- kvæði og sýndu listir sínar. Og var ekki Béroul sá sem orti um Tristan og Isól jongleur? Og vísast er að þeir píparar, fiðlarar og „leikarar bleikir" „og aðrir kauðar með „skrípalát" og „blásna hváfta“ sem þeir Einar Skúlason og Máni skáld amast sem mest við á 12. öld hafi verið í ætt við þá. Og ekki má gleyma Commedía dell’arte né aust- urlenskri leiklist þar sem lát- bragðsleikur er mjög fyrirferðar- mikill; né heldur sirkustrúðun- um, en þetta er orðinn langur inngangur. Eins og áður getur fer mikið orð af þessum leikflokki og eftir- væntingin því mikil. Þegar mönn- um er þannig innanbrjósts, er alltaf hætt við að vonbrigði verði einhver. Þessari sýningu er skipt í tvo þætti (hér er einungis fjall- að um Leiki án orða en ekki hitt prógrammið, Æfingar — Upp- götvanir). Þeim fyrri er skipt í sex atriði sem ætlað er að sýna okkur hvers nútímalátbragðslist er megnug, tæknilega og listrænt. I þessum þætti og raunar sýning- unni allri eru áhrif Marcel Marceau auðsæ og ekkert við því að segja, enda mun hann hafa starfað talsvert með leikflokkn- um. Er ýmist um að ræða atriði þar sem sýnd er undirstöðutækni látbragðsleiks (Suprematic), gamansöm atriði þar sem við kynnumst túlkunarmöguleikum listarinnar (Dolce Vita, Hljóm- léikar) og loks líkamlega tjáningu á afstrakt hugmyndum (Upprétt líf, Ummyndanir, Líf mannsins) Gísli Gunnarsson: Að meta gróða einok- unarverzlunarinnar í Morgunblaðinu 18. sept. sl. birtist grein eftir Jón Kristvin Margeirsson undir fyrirsögninni „Einokunargróði á 18. öld“. Til- efni greinarinnar virðist vera við- tal er birtist við mig í Þjóðviljan- ~~ um í ágústmánuði. Hvergi kemur fram í grein Jóns, að hann sé Æflótfallinn nokkru sem í viðtalinu við mig stóð. Hins vegar vill hann benda á að fleiri en ég hafi feng- ist við það viðfangsefni að kanna gróða einokunarkaupmanna fyrr á tímum og bendir þar einkum á sjálfan sig og Jón Aðils. Er það lofsvert. Verður til dæmis seint of oft minnzt á hið merka verk Jóns Aðils um einokunarverzlunina. Um verk Jóns Kristvins Margeirs- sonar get ég hins vegar í heild ekki rætt um, því að það hefur ekki enn þá birzt á prenti. Hið litla sem Jón birtir af rannsókn- um sínum um Hörmangara í áður- nefndri Morgunblaðsgrein hef ég hins vegar ýmislegt við að athuga. En áður vil ég skýra almennt frá því í hverju rannsóknir mínar á gróða einokunarverzlunar eink- um felast; þetta kemur skýrt fram í áðurnefndu Þjóðviljavió- tali en hvergi fram í frásögn Jóns af viðtalinu. I Næstum allt tímabil einokunar- verzlunarínnar á íslandi var verð- lag ákveðið með konunglegum til- skipunum (1619—1787). Athug- un á þeim fjórum verðlagsskrám, sem giltu mestallt einokunartfma- bilið (sú fimmta gilti aðeins í eitt ár, 1787), sýnir að hlutfallslegt verð hinnar ýmsu vöru hélzt næst- um óbreytt allt tímabilið (Verð- lagsskráin 1684, sem gilti ^685—1702, hróflaði örlítið við þessum stöðugleika). Breytingin frá fiskireikningi til peninga- reiknings 1776 hafði þannig mjög lítil áhrif á hlutfallslegt verð vörutegunda. Samtímis þessu voru miklar verðsveiflur erlendis. Kaupmenn þurftu eitt árið ef til vill að greiða tvöfalt hærra verð fyrir rúgtunn- - una, sem þeir fluttu til Islands, en árið áður og fengu e.t.v. helmingi lægra verð fyrir skippundið af skreið, sem þeir fluttu frá íslandi. Þar sem verð hélzt óbreytt á Is- landi versnuðu viðskiptakjör kaupmanna þannig ferfalt á einu ári. Hugsanlegur gróði af ein- okunarverzluninni var því fyrst og fremst afleiðing af hlutfalls- legu verði vöru fluttar til íslands og frá Islandi á mörkuðum Evrópu. Því lægri sem innflutta varan var í verði og því hærri sem útflutta varan var, þeim mun meiri voru gróðalíkur kaup- manna. Það hvíldi skylda á kaupmönn- um að láta skip sigla til íslands hverjar sem aðstæður voru. Þeir gátu hins vegar að mestu leyti ráðiö samsetningu farmsins. Væri rúgur mjög ódýr í verði var freist- andi að hlaða skipið með sem flestum rúgtunnum og takmarka um leið innflutning annarrar vöru eins og timburs og járns. Einokunaraðstaðan á íslandi tryggði að tiltölulega auðvelt var að koma þeim vörum út, sem fluttar voru til landsins. Þetta virðast t.d. Hörmangarar mjög hafa notfært sér, en mest allt verzlunartímabil þeirra var verð á rúgi mjög lágt. Þegar rúgverð hækkaði skyndilega 1754—55 (og hélzt hátt I mörg ár) höfðu nýjar neyzluvenjur með tilliti til korn- vöru skapazt þannig að sam- dráttur í korninnflutningi varð mjög óvinsæll meðal Islendinga og konungur greip inn í með til- skipunum (og Hörmangarar stór- töpuðu). — Engin tilviljun er að samtímis miklum rúginnflutningi bárust mörg klögumál um skort á góðu timbri, járni og hampi. Þessu næst fóru kaupmenn að kvarta um, að íslendingar seldu þeim ekki nógu mikið af skreið eða „að þeir nenntu ekki að stunda sjóinn". — Hér að framan hef ég lýst mikilvægum hluta rannsókna minna á einokunargróða, — athugunum á hlutfallslegu verði innflutnings- og útflutningsvöru. Á meðfylgjandi línuriti gef ég sýnishorn af þessum athugunum; — um hlutfallslegt verð skreiðar og rúgs á markaðstorgum Kaup- mannahafnar 1750—59. (Mjög góð samsvörun er á verði þessu og innkaups- og útsöluverði á rúgi og skreið í verzlunarbókum ein- okunarkaupmanna; er fylgnin venjulega meir en 90%). Marga aðra þætti einokunar- verzlunar en verðlag þarf að at- huga til að kanna hugsanlegan gróða og yrði of langt mál að lýsa þeim hér. Viðvikjandi bókhalds- niðurstöðum kaupmanna sjálfra er það að segja að hæpið er að treysta þeim án þess að kanna um leið aðra þætti; — verður betur vikið að þessu á eftir. Hins vegar hafa bókhaldsniðurstöður gott 1750 51 52 53 54 55 56 57 58 59 Hlutfallslegt verð skreið/rúgur. Ársmeðaltöl. Vfsitala (meðaltal 1723—1800 = 100). Verð á markaðstorgum Kaupmannahafnar. — Þvl hærra sem Iínan fer, þeim mun hagstæðara fyrir kaupmenn. — Verðbreytingar stafa fyrst og fremst af sveiflum f rúgverði. Lelkllst eftir EMIL H. EYJÓLFSSON og verð ég að árétta það sem ég hef áður sagt i dómi hér að alltaf er ég efins f að það megi takast svo vel fari. Til þess þarf sterka trúarhefð eða mikla list og er ekki Marcel Marceau hver sem vera vill. I þessum þætti öllum kemur vel fram frábær agi og tækni leik- flokksins og er það tvímælalaust aðal hans. Listræn tjáning fannst mér ekki standa tækninni jafn- fætis, það var eins og rétt skorti á herslumuninn, skrefið væri ekki stigið til fulls. Síðari þáttur sýningarinnar er byggður á verkum eftir Eugéne Ionesco og Samuel Beckett og er að mörgu leyti nýstárlegri og for- vitnilegri, þó að misjafnlega takist til. T.d. finnst mér talsvert skorta á túlkun Leigjandans eftir Ionesco, við finnum ekki fyrir þeim fáránleik, tómleika og inni- haldsleysi sem svo skýrt kemur fram í leikritinu. Hápunktur sýningarinnar er tvfmælalaust Leikir án orða, tilbrigði við hug- myndir eftir Beckett, enda ef- Gfsli Gunnarsson samanburðargildi við athuganir á verðlagsþróuninni. II Bókhald verzlunarfélaga á 18. öld var á ýmsan hátt frábrugðið bókhaldi fyrirtækja í dag. — Færðar voru ýmsar sjóðsbækur, sem áttu að gefa yfirlit um hvað kom í sjóð og hvað var þaðan greitt. Meðal annars á grundvelli sjóðsbóka, en einnig á grundvelli annara heimilda sem nú virðast að mestu leyti glataðar, voru færðir sérstakir reikningar um hina margvíslegu starfsemi félagsins í svokallaða „Hovedbog”. Ægði þar mörgu saman; reikningum viðskipta- vina, reikningum erindreka félagsins víða um heim, reikning- um um innkeyptar vörur (til Is- lands) o.fl. Úr einstökum reikn- ingum var venjulega reiknað tap eða gróði og niðurstaðan færð á sérstakan „tap og gróða reikn- ing“. Sá reikningur var gerður upp eftir hvert reikningsár og sú niðurstaða færð á reikninginn „Compagniets Avancerede Fond“. Þar var m.a. skýrt frá út- hlutun arðs og aukningu eða minnkun hlutafjár. En þar var ekki gerð grein fyrir eignum félagsins. Efnahagsreikningur eins og hann þekkist f dag var ekki til. Ýmis hugtök eins og fyrn- ing voru ekki til. „Efnahagsreikningur" 18. aldar, „Compagniets Avancerede Fond“, var augsýnilega gerður til að hluthafar fengju sem bezt yfir- lit yfir möguleika félagsins til arðúthlutunar. „Bókhaldshagræð- ing“, þ.e. að reyna að sýna sem mestan eða sem minnstan gróða, þekktist þá ekki síður en nú. Þótt eignafyrningu vantaði, voru flestir rekstrarreiknings-„mögu- Ieikar" nútímans til staðar eins og ónákvæm dagbókarfærsla, vöru- rýrnun og millifærsluhag- ræðingar í flóknu verzlunarkerfi einokunarfélaganna. laust auðveldara að tjá heim Becketts en Ionescos með lát- bragðsleik; Ionesco er fyrst og fremst mælskumaður þegar hon- um tekst best upp. Aftur á móti tókst vel að túlka háspekilegt til- gangsleysi allrar mannlegrar við- leitni sem svo mjög gætir í verk- um Becketts, leikritunum og ekki síður skáldsögunum sem eru minna þekktar. Bæði þessi atriði tókust mjög vel og þar reis list- ræn tjáning sýningarinnar hæst. Þessi hópur er frábærilega vel samstilltur og tæknilega agaður eins og áður segir, en stundum hefði listræni sköpunarkraftur- inn mátt vera innilegri og meira sannfærandi. Þessi sýning vakti með mér meira gaman en hrifningu, líkt og þegar maður hefur gaman af að fylgjast með snjöllum fimleikamanni eða skautadönsurum. Og að endingu: er það ekki einhvern veginn í hlutanna eðli að látbragðsleikari njóti sin best þegar hann kemur fram einn og óstuddur? Hafi gestirnir þökk fyrir ánægjulega sýningu. Aðalástæða þess að verzlunar- félög vildu oft opinberlega sem minnstan hagnað sýna var þá, eins og nú, hræðsla við skattheimtu ríkisins. Aðaltekjur dönsku krún- unnar af íslandi, frá 1684 til e.þ.b. 1781, komu af tiltölulega háu gjaldi sem kaupmenn urðu að greiða fyrir leyfið til einokunar- verzlunar. — Hörmangarar fengu Islandsverzlunina 1742 vegna þess að þeir yfirbuðu önnur félög. Þá meir en tvöfaldaðist leigan af Islandsverzluninni. 1 upphafi leigutímabils höfðu verzlunarfélög alla ástæðu til að sýna sem mestan gróða; þá var langt í endurnýjun leigusamn- ingsins en hins vegar vantaði gjarnan fé til siglinga. Aukið hlutafé var æskilegt. I lok leigu- tímabils var hins vegar klókt að bera sig illa til að semja um sem lægsta leigu næsta tímabil eða jafnvel sleppa við að greiða um- samda leigu. Reikningsár Islandskaupmanna var (fram til 1777) 1. sept.—31. ágúst n.k. ár. Reikningsárinu lauk þannig með siglingu kaupmanna frá íslandi um haustið. I töflum sem Jón Kristvin Margeirsson birti með grein sinni í Morgun- blaðinu 18. sept. sl. er aðeins minnzt á almanaksár. Árið 1748 í töflum þessum skal þvi lesið þannig: 1. sept. 1747—31. ágúst 1748. III Báðar töflurnar sem birtust með grein Jóns Kristvins Mar- geirssonar eru niðurstöðutölur í bókhaldi Hörmangara sjálfra. Um þær gilda allir þeir fyrirvarar sem þegar hafa verið sagðir um áreiðanleika i bókhaldi verzlunar- félaga á þessum tíma. Fleiri at- hugasemdir hef ég um hvora töfluna fyrir sig fram að færa. Önnur taflan á að sýna gróða og tap verzlunarfélagsins i heild. Er hún tekin úr „Compagniets Avancerede Fond“ í „Hovedbog“, sem geymd er í Ríkisskjalasafn- inu í Kaupmannahöfn, í fol. reg. 140 og er þar nr. 12. Hér eftir nefnd Rsk 140—12. Hin taflan á að sýna hvernig gróði og tap skiptist milli Finn- merkur- og Islandsverzlunar Hör- mangara. Er hún unnin úr „Saldeer- og Balanceer-Bog“ — hér eftir nefnd Rsk 140—16. IV Rsk 140 — 12. — Jón Kristvin Margeirsson lýkur frásögn sinni um heildargróða og — tap Hör- mangara með árinu 1758, eða nánari tiltekið 31. 8. 1758. Hör- mangarar voru keyptir til að hætta við Islandsverzlunina ára- mótin 1758/59 gegn þvl að þeir þyrftu aðeins að greiða hálft gjald til konungs fyrir árin 1756—58. (Skv. samningi höfðu þeir rétt til Framhald á bls. 23

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.