Morgunblaðið - 21.12.1975, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. DESEMBER 1975
Sárið 1
brj óstinu
Þorvarður Helgason: NÝ-
LENDUSAGA. Helgafell 1975.
Þegar skáldsaga Goethes um
þjáningar hins unga Werthers
kom út 1774 er sagt að margir
ungir Evrópumenn, sem haldn-
ir voru ástarsorg eins og sögu-
hetjan, hafi farið að ráðum
Werthers og stytt sér aldur.
Þetta er aðeins eitt dæmi af
mörgum um áhrifamátt bók-
mennta.
Þorvarður Helgason er ekki
nýr Goethe að ég held og sögu-
hetja hans (eða hetjur) er eng-
inn Werther. í Nýlendusögu er
að vfsu hermt frá ástarsorg en
hún er ekki samskonar og hjá
Werther. Aftur á móti er í Ný-
lendusögu beinn fróðleikur um
sjálfsmorð, langur listi, þar sem
lýst er sjálfsmorðsaðferðum
sem fólk á völ á. Þetta er síður
en svo birt í bókinni til þess að
hvetja til sjálfsmorða, heldur
til að lesandinn geti glöggvað
sig á flóknum persónuleika. En
hverju geta ekki ístöðulausir
lesendur tekið upp á?
I Nýlendusögu eins og Eftir-
leit (1970) fjallar Þorvarður
Helgason um ungan mann
(menn), sem leitar ástar (til-
gangs) og hvernig sú leit verð-
ur til þess að hann kynnist nýj-
um hliðum lffsins. 1 báðum
skáldsögunum er erlent um-
hverfi. islenskir námsmenn er-
lendis og vina- og kunningja-
hópur þeirra er einkum það
fólk, sem höfundurinn lýsir.
Nýlendusaga, sem gerist að öll-
um líkindum i Vínarborg, er í
enr. ríkara mæli en Eftirleit
saga þessa fólks.
Söguhetja Þorvarðar Helga-
sonar er helst ungur maður,
þreyttur á innilokun háskóla-
veggja, forvitinn um það, sem
gerist fyrir utan. Hann vill vera
á meðal fólks, njóta dásemda
lífsins: víns, kvenna og söngs.
Því er af mikilli nákvæmni lýst
í Nýlendusögu hvenær og hvað
söguhetjurnar borða og drekka
og hvernig þeim líður yfirleitt.
Eru þær í góðu eða vondu skapi
þegar þær vakna? Hvað fá þær
sér í morgunverð ? Eru þær
með hjartslátt eða ekki? Hvern-
ig er meltingin? Vínið er ef til
vill það, sem sfst má vanta þeg-
ar söguhetja Þorvarðar Helga-
sonar þarf að hugsa sig um eða
hvíla sig:
„I huga mínum var enn dulin
ást, hún hafði ekki kulnað þótt
lítið hefði verið að henni hlúð,
kannski hafði hún aðeins grafið
sig dýpra og hlaðið utan um sig
skjólgarði gagnvart umhverf-
inu, hinum fjandsamlega
heimi.
Það var ósköp sárt að þurfa
að hafa þennan skjólgarð á
svona degi, þegar maður fann
að vorið var að koma, umrótið í
brjóstinu of mikið til þess að
maður gæti búist við að geta
gert eitthvað næsta klukkutím-
ann, ég settist því niður á næsta
veitingastað og fékk mér glas af
vfni og velti fyrir mér hvernig
ég ætti að fara að því að upp-
ræta þetta sár í brjósti mér.“
Með samviskusömum og oft
nærfærnum lýsingum sfnum á
háttum fólks eru skáldsögur
Þorvarðar Helgasonar óvenju-
legar fyrir íslenska lesendur.
Með því að draga fram ótal smá-
atriði stækkar hann og dýpkar
þá mynd, sem lesandinn gerir
sér af persónunni. Það eru ekki
að gerast stóratburðir á hverri
síðu; aftur á móti fylgjumst við
því betur með innra lífi persón-
unnar; í því, sem hún gérir og
segir speglast sá heimur.
Nýlendusaga er að mínu mati
vel byggð og kunnáttusamleg
saga. I upphafi kynnumst við
þeirri lostafullu konu, sem allt
snýst um. Þá hefur það gerst,
sem sagan greinir frá. Síðan er
sagan rakin aftur i tímann,
undanfari hennar gaumgæfður
og skýrður. í sögulok er les-
andanum sjálfum ætlað að
finna iausn sögunnar, en hún
getur varla orðið nema á einn
veg.
I Nýlendusögu er það eíns og
fyrr sagði ástin, sem höfundur-
inn glímir við. I kjölfar hennar
fylgir afbrýði og síðan hatur.
Ungi maðurinn í sögunni kynn-
ist því hvernig draumastúlkan
með óviðjafnanlega brosið,
þetta fallega bros, sem eins og
sameinaði öll önnur falleg bros,
sem hann hafði séð, nýtur þess
að láta niðurlægja sig í sadísk-
um ástarleikjum. Það er því
von hann segi: „Ástarþjáningin
er djöfulleg kvöl. Það kom fyrir
að ég hélt að ég væri að verða
brjálaður“.
Sögur Þorvarðar Helgasonar
minna mig stundum á góða
reyfara. Þetta er ekki sagt þeim
til lasts heldur í því skyni að
benda á æsilegan söguþráð,
sem heldur lesandanum í
spennu uns bókin er lesin.
Eftirleit er löng saga, en víða er
í henni spenningur (samanber
atburði um borð í skemmti-
snekkju). Nýlendusaga er
stutt, höfundurinn forðast yfir-
leitt málalengingar. En þetta er
morðsaga. Dularfullt morð
(hugsanlega sjálfsmorð) er
framið. Sá myrti er elskhugi
konunnar með brosið. Það er
hann, ímynd hins reynda og
ófyrirleitna karldýrs, sem
kallar yfir sig andúð unga
mannsins. Ungi maðurinn
hjálpar lögreglufulltrúanum að
ráða fram úr íslenskri dagbók
hins myrta. Með löngum til-
vitnunum I hana fáum við inn-
sýn í veröld þreytts mennta-
manns, þar sem lífsfirringin
verður algjör að lokum. Konan
í sögunni og þessi maður eru
greinar af sama meiði. Þau
leita athvarfs í hamslausu kyn-
ferðislífi og kvalalosta, en án
þess að fá svölun. Ungi maður-
inn stendur álengdar. En
rennur hann ekki saman við
hin reyndari að lokum? Er
ástin ekki tilgangslaus, sambúð
Þorvarður Helgason.
Bökmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
karls og konu fáránleg? Um
dagbókina stendur:
„Mér hafði fundist hún
ógeðsleg fyrst en svo fór ég að
sætta mig við hana og það kom
að því að ég skildi hann — ég
hafði verið í skjóli að eigin
vilja, ég hafði orðið sár þegar
ég missti skjólið en nú var mér
orðið sama, það var honum að
þakka. Þetta líf mitt var miklu
skítugra en ég hafði haldið. En
var það svo skftugt? Var það
ekki aðeins eins og það var og
við því var ekkert að gera nema
fá eins stóra sneið af hamingj-
unni og hægt var og gefa
dauðann og djöfulinn í allt
annað.
Eg þakkaði honum fyrir í
huganum."
Nýlendusaga er afhjúpunar-
saga einkalífs. Félagsleg efni
koma þar lítið við sögu. Það er
að vísu hreytt ónotum í smá-
borgara, stjórnmálamenn og
auðvald og eitthvað minnst á
Víetnam („ég er ekki að
drepast í Vfetnam — en
kannski væri það miklu betra
— þ. e. a. s. ef maður vissi fyrir
hvað maður dræpist"), en
markmið höfundarins er að
lýsa innra lífi fólks, hvernig
hinir sömu hlutir, ástin, dauð-
inn og allt í tengslum við þá,
verka sífelldlega á fólk. Það er
komið við sára kviku. Þegar allt
bregst, sem trúað var á, er
svarið kaldhæðni.
Lesendur Þorvarðar Helga-
sonar munu bíða næstu bóka
hans með eftirvæntingu. Eftir-
leit og Nýlendusaga eru að
mörgu leyti sérstæðar skáld-
sögur í íslenskum bókmennt-
um. Þær vekja grun um að þær
séu inngangur að öðru og
meira.
Myndskreyting eftir Eirfk Smith úr Kom eftir Arna Ibsen
Að yrkja til að
skynja ljósið
□ Kári Tryggvason:
□ SJÖTtU LJÓÐ
□ Isafoldarprentsmiðja 1975.
Sjötugur sendir Kári
Tryggvason frá sér Sjötíu Ijóð
Á þessum aldri eru skáld yfir-
leitt ráðin gáta, ekki er búist
við að ljóð þeirra séu annað en
bergmál fyrri ljóða, þegar best
lætur framhald. Um Kára
Tryggvason gegnir öðru máli.
Hann hefur á undanförnum ár-
um stefnt að því að endurnýja
ljóðagerð sína eins og bækur
hans Sunnan jökla (1968), Til
uppsprettunnar (1972) og Sjö-
tiu Ijóð sanna. 1 nýju bókinni
hefur hann náð viðunandi ár-
angri. Þessi ljóð valda ekki
straumhvörfum, þau eru ávext-
ir mannlegrar og skáldlegrar
reynslu. Flest eru þau athyglis-
verð. Borin saman við ljóð Kára
í fyrstu tveim bókunum Yfir
Ódáðahraun (1948) og Hörpur
þar sungu (1951) eru þau bylt-
ingarkennd. En það er ekki
rétta orðið um ljóðagerð Kára
Tryggvasonar.
Stór orð nefnist eitt Ijóðanna
í Sjötíu ljóðum. Þar eru stóru
orðin kölluð „kjörvopn blekk-
ingarinnar". Kári Tryggvason
er hljóðlátt skáld. Einfaldleiki í
tjáningu einkennir ljóð hans.
Þennan ljóðstfl hefur Kári
Kári Trvggvason.
ræktað með að beita sjálfan sig
aga. Stóru og hljómmiklu orðin
ætti hann áreiðanlega auðvelt
með að færa í rím og stuðla.
Kári veit aftur á móti að skáld-
skapur þarf að endurnýjast. En
svo bundinn er hann hefðinni
að hann endar bókina með
kafla, sem nefnist Rímljóð.
Þegar vel er að gáð kemur í Ijós
að rímljóðin draga dám af órím-
uðu Ijóðunum. Þau eru ort með
frjálslegri hætti en tíðkast í
hefðbundinni ljóðagerð.
Eins og í Ijóðum margra
skálda, sem náð hafa aldri Kára
Tryggvasonar, er töluvert um
haustmyndir í skáldskap hans
(„ — og nú tekur/ að
rökka. / Haustbleik lauf/
molna / undir fótum/
mínum"). myrkrið fellir dóm
sinn. En Kári yrkir líka um að
sigra myrkrið. Kannski er slíkt
aðeins blekking, þrá:
Egvlldilyfta
myrkrinu
en hendur mfnar
voru
grannar
og veikar.
Einfaldur ljóðstíll Kára
Tryggvasonar er dæmigerður í
Draumi:
Eg orti um þig
Ijóð,
en þú varst ekki
f Ijóðínu.
íg fór heim
til þfn.
en þú varst ekki
heima.
Þú varst aldrci
heima.
Og loks vissi ég
að þú varst
ekki til.
Það er töluverð fjölbreytni í
Sjötíu ljóðum, yrkisefni úr
ýmsum áttum. Skáldið er ekki
fastbundið við einkaheim sinn,
heldur yrkir það oft um annað
fólk, annað umhverfi. Eitt Ijóð-
ið er frá suðrænum slóðum,
annað frá Mosambik. Maxim
Gorki og Hugleiðingar verka-
manns eru ljóðaheiti, sem gefa
vísbendingu um útleitni Kára.
Ljóð hans verður að lesa hægt,
leyfa þeim að orka á hugann.
Þau leyna alltaf á sér þótt sum-
um geti virst þau æði smá og
eintóna á köflum. Þau eru að
vísu misjöfn, líklega óþarflega
mörg, en ég held að skáldið hafi
vandað val þeirra eftir föngum.
Sennilega hefur handritið verið
mun viðameira en bókin segir
til um.
Aðalatriðið er ekki hvað þessi
ljóð segja, heldur hvernig það
er sagt. Ég mun því ekki freista
að endursegja þau, vil aðeins
benda lesendum á að þau eru
viðkvæm og þola ekki þjösna-
skap. Gildi þeirra er m.a. fólgið
I þeim vitnisburði um mikil-
vægi skáldskapar, sem þau
leiða í ljós, samruna lífs og
ljóðs:
Er lelð á dag
ortl ég Ijóð
á ný.
Eg skynjaðí:
Handan vetrarlns
vor.
Handan myrkursins
1 jós.
Handan dauðans
líf.
Ekkert glatast.
Ekkert gengur
til þurrðar.
Skáldskapur
er líka nám
Árni Ibsen: KOM. Ljóð 1971—
1973. Myndir eftir Eirfk Smith.
Höfundur gaf út 1975.
Björn Birnir: UPPSPRETTUR.
Utgefandi: Höfundur 1975.
Ég veit ekki hvort ungum
skáldum er hollt að gefa út allt,
sem þau yrkja. Fjölrituðu kver-
unum eftir þau fjölgar sífellt,
en fátt er minnisstætt í þeim.
Skáld ættu að gefa sér tíma til
að þroskast og læra því að
skáldskapur erlíkanám. Éghef
grun um að flest þeirra skálda,
sem eiga ljóð í fjölrituðu kver-
unum hafi ekki notið neinna
leiðbeininga, kennslu mætti
líka segja. Það er ekki nóg að
jafnaldrar, oft skólafélagar
hvetji til útgáfu. Til eru menn,
sem vita betur. Þegar við vor-
um að byrja fyrir tveimur ára-
tugum græddum við á ráðlegg-
ingum þeirra.
Ég hef stundum vikið að því í
bókmenntaskrifum að nauðsyn-
legt væri að út kæmi ný árbók
með sýnishornum af skáldskap
ungra skálda. í ljóðakverunum
fyrrnefndu eru kannski eitt eða
tvö ljóð, sem myndu njóta sín í
slíkri bók, afgangurinn er best
geymdur á botni einhverrar
skúffunnar eða helst í djúpri
Framhald á bls. 28
Bjöm Birnir