Morgunblaðið - 02.03.1976, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 2. MARZ 1976
KOLMUNNINN
Ýmsir nýtingar-
möguleikar
Þaö sem dregið hefur kjark úr
mönnum við kolmunnaveiðar er
það, að fiskurinn hefur ekki nýtzt
nema til bræðslu en verð á
bræðslufiski og honum fremur
fiturýrum, hefur verið lágt
undanfarið og veiðarnar af þeim
sökum ekki þótt borga sig. Þetta
gæti breytzt ef verðlag á mjöli
hækkaði.
1 fróðlegu erindi, sem dr. Björn
Dagbjartsson, forstöðumaður
rannsóknarstofnunarfiskiðnaðar-
ins, flutti á Fiskiþingi í haust, og
birt er í 2. tbl. Ægis, ræddi hann
leiðir til hagkvæmari nýtingar
kolmunnans. Hann sagði m.a., að
fituefnainnihald kolmunna væri
líkt og þorsks, enda af þorskætt-
inni, holdið væri magurt en eggja-
hvíturíkt, og hann safnaði fitunni
í lifrina en fituinnihaldið væri
misjafnt eftir árstimum, mest
10% haust og vetur. Geymsluþol
óaðgerðs fisks sem geymdur væri
í ís, væri litið ef áta væri i maga,
ekki nema 2 dagar eða minna, en
átulaus fiskur geymdist i ís a.m.k.
eina viku. Dr. Björn sagði að
kolmunninn væri hinn ágætasti
matfiskur að allra dómi, litlu siðri
en þorskur, ef þá nokkru verri
til átu og mætti matreiða
hann á ýmsa vegu líkt og
þorskinn, hann væri til dæm-
is ágætur í fiskbollur, sem
fish and chips réttur. Hann er og
ágætur verkaður í skreið. Dr.
Björn gaf Fiskiþingsfulltrúum að
smakka á kolmunnaskreið
verkaðri á Rannsóknastofnun-
inni, og virtist mönnum það hinn
ágætasti matur. Möguleikar eru
einnig á að flaka kolmunnann,
sagði dr. Björn en til þess þyrfti
að smíða sérstakar vélar og væri
þegar farið að vinna að því með
árangri af tveimur erlendum fyr-
irtækjum, sem hann vissi um, en
eins og stæði litist mönnum betur
á marningsvinnsluna. Þá er kol-
munninn hausaður og slægður i
sérstökum vélum og síðan
marinn. Um þennan þatt málsins
nýtinguna, má lesa ýtarlegar í
grein dr. Björns í 2. tbl. Ægis, sem
áður segir.
10 milljóna tonna
hrygningarstofn
Kolmunninn er 30—35 sm að
stærð og 120—150 grömm á
þyngd, þó að dæmi séu um stærri
fisk, allt upp í 500 grömm á þyngd
og 40 sm á lengd. 1 12. tbl. Ægis
1972 er grein um kolmunnarann-
sóknir Norðmanna samfara til-
raunaveiðum sem þá höfðu farið
fram, og segir þar að allt bendi til
áð stofnstærð kolmunna sé mest
allra fisktegunda i Norðaustur-
Atlantshafi og hrygningarstofn-
inn einn saman, það er kynþroska
kolmunni, Sé um 10 milljónir
tonna. Aðalhrygningarsvæði kol-
munnans á Norð-austur Atlants-
hafi er vestur af Orkneyjum og
þaðan á belti suður um og suður
undir Irland. Þarna er hann
þéttur á hrygningartímanum, sem
er á þessum slóðum i marz/apríl.
Hann heldur sig þá miðsævis, svo
sem á 400 metra dýpi þarna, þar
sem botndýpið er 6—1100 metrar.
I maí/júní gengur fiskurinn að
lokinni hrygningu norður eftir
milli Hjaltlandseyja og Færeyja
og inn í Islandshaf.
Hann nálgast þá yfirborðið og
heldur sig á 100—200 metra dýpi
og er þá farinn að dreifa verulega
úr sér og skipta sér í tvær megin
göngur. Önnur þeirra held-
ur í átt til Islands, en hin
meir norðaustur í höf og nær
Noregsströndum. Nú getur það
verið að hluti af þessum mikla
hrygningarstofni hrygni eitt-
hvað nær Islandi en Norð-
mennirnir gera ráð fyrir og þá
máski nokkru seinna en sá
hlutinn sem hrygnir sunnar til
dæmis í apríl/maí. Þetta hefur
ekki verið rannsakað það ég veit
nægjanlega. Og síðan sé það þessi
hluti hrygningarstofnsins, sem sé
hér við Austurlandið upp úr
miðju sumri árlega fremur en
göngufiskur af hrygningar-
stöðvunum vestur af Orkneyjum
Það gæti breytt dálítið dæminu,
hvort hann hrygnir nær Islandi
en ætlað er því að þá gæti verið
um það að ræða fyrir okkur að
taka hann í flotvörpu meðan hann
er þéttastur en um leið dýpstur
en það er þegar hann er að
hrygna og áður en hann fer að
dreifa sér.
Kolmunninn er hér við Austur-
landið síðsumars í miklu magni,
og að því er virðist oft i góðum
torfum þá ennþá. Síldarmenn
hafa langa reynslu af kolmunnan-
um og hana ógóða. Þeim varð á að
kasta á torfur enda ekki þekkjan-
legar frá síld á fiskileitartækjun-
um, og hann ánetjaði sig mjög í
nótinni og olli það miklum töfum
og vandræðum. Kolmunninn var
sannkölluð plága síldveiði-
mönnum og er skemmst að
minnast s.l. hausts, en þá mistóku
fiskimenn sig á kolmunna í síldar-
leitinni fyrstu dagana hér fyrir
Suðurlandinu, því að kolmunni er
viðar við landið en fyrir Aust-
fjörðum, þó að þar sé hann
mestur.
Tilraun Eld-
borgarinnar 1972
Gunnar Hermannsson, skip-
stjóri réðst til þess sumarið 1.972 á
skipi sínu Eldborginni að gera
tilraunir með kolmunnaveiðar I
nót fyrir Austurlandinu. Gunnar
skrifaði síðan grein um þessar
tilraunir í 3. tbl. Ægis 1973.
Eldborgin var allan júnímánuð
við þessar tilraunir og á sama
tíma var Árni Friðriksson við
kolmunnaleit fyrir Austfjörðum.
Eldborgin veiddi um 600 lestir i
nót á þessum mániði eða um 20
lestir í kasti til jafnaðar. Það háði
mjög veiðunum að veður var mjög
óhagstætt þennan júnímánuð
eystra. Gunnar telur í grein sinni
að flotvarpan verði öllu hagstæð-
ara veiðarfæri og þeirrar skoð-
unar virðast Norðmenn einnig
vera eftir áðurnefndar rann-
sóknir sínar og samfara veiðitil-
raunum. Nótin kemur þó áreiðan-
lega mjög til álita, ef hægt er að
ná til kolmunnans áður en hann
fer að dreifa sér verulega eftir
hrygninguna en þó farinn að
grynnka á sér, en það gerir hann
eftir hrygninguna og kemur þá
upp á 50—200 metra.
Þrír norskir nótaveiðibátar
fengu í apríl og mai siðast liðið
vor 2—3 þús. lestir hver, þrátt
fyrir miklar ógæftir. Þeir náðu
allt upp i 200 tonna köstum.
Norska tilraunaskipið Havdrönen
fékk um sama leyti 1200 tonn af
kolmunna og einnig í nót að ég
held.
Enski frystitogarinn Artic
Privater fékk um líkt leyti við
tilraunaveiðar i flotvörpu norð-
vestur af Skotlandi 460 tonn sem
voru heilfryst um borð, nema 5
tonn flökuð. Þessar veiðar Artic
Privater segja náttúrlega lítið um
afköst flotvörpunnar þar sem
skipið heilfrystir aflann og þá
væntanlega staðið meira á frysti-
afköstunum en veiðarfærinu.
I því skyni að nýta 50—100 báta
held ég að við ættum að gefa
gaum tveggja báta trolli við kol-
munnaveiðar.
Hvað er að gerast
nú með
nágrannaþjóðunum?
„Kolmunnavarpan á framtíð
fyrir sér. “ Þannig hljóðar fyrir-
sögn á auglýsingu í Fiskarnum í
haust er leið og síðan sagði þar:
„Dolsöy veiddi 29. þús. hl.
(kolmunninn er eðlisþyngri en
t.d. sild og þetta gætu þá verið um
290 tonn) í Campellvörpuna sem
reyndist framúrskarandi vel og
nær toppafla, allt að 1600 hl. í
hali...“
Það mátti einnig lesa um það í
haust að Norðmenn hugsuðu sér
mjög til hreyfings í auknum kol-
munnaveiðum, sem þeir hafa
reyndar stundað nokkuð undan-
farin ár.
Norðmenn hafa veitt kolmunna
talsvert til bræðslu undanfarin ár
og einnig gert tilraunir með að
vinna hann í marning, en þetta
hefur verið tilviljanakenndur afli
og ekki um reglulegar veiðar að
ræða, en nú hugsa Norðmenn sér
mjög til hreyfings í þessum efn-
um og á þingi útvegsmanna í Ala-
sundi í haust, sérstaklega kölluðu
saman til að ræða möguleika á
kolmunnaveiðum, var samþykkt
að leggja mikla áherzlu á
tilraunaveiðar og vinnslu í því
skyni að gera þessar veiðarraun-
hæfar sem fyrst.
Skotar hyggja á tilraunir með
kolmunna og í .nvlegri fréttatil-
kynningu frá The Highlands and
Islands Development Board er
ákveðið að verja 350 þús. sterl.
pd. eða sem svara 119 milljónum
íslenzkra króna til þeirra til-
raunaveiða. Meiningin er svo að
kaupa 130—140 tonna bát og
leigja annan til veiðanna. Jafn-
framt þessu verður lögð áherzla á
nýtingarrannsóknir. Andrew
Gilchrist, form. ofangreindrar
nefndar, telur að kolmunnaveiði
geti losað Breta úr þeim vandræð-
um þeirra að heyja þorskastríð
við fjarlægar þjóðir. Hann hefur
ekki minni trú á þessum veiði-
skap en svo, og styðst i ummælum
sínum við álit fiskimanna og fiski-
fræðinga.
Það sem gerzt
hefur hérlendis
Það eru nokkur ár síðan fyrst
var farið að ræða um möguleika á
kolmunnaveiðum hérlendis og
Fiskiþing hefur gert um það sam-
þykktir og Fiskifélagið stuðlaði
að tilraun Eldborgarinnar 1972
með því að útvega nokkurn styrk
til veiðanna. Börkur frá Neskaup-
stað fór til veiða á kolmunna í mai
1973 og ætlaði niður til Orkneyja
en var of seint á ferð, kolmunninn
var farinn að ganga norður af
hrygningarslóðunum og það sem
verra var, dreifa sér mjög mikið,
en það virðist hann gera á göngu
sinni fyrst eftir hrygninguna, en
líkast til þétta sig aftur, þegar
kemur á þær slóðir, sem hann
stöðvast á, því að fyrir Austur-
landi eru torfulóðningar á kol-
munna vel þekktar. Börkur
leitaði því fyrir sér vestur af
Færeyjum og þar í kantinum,
vestur af Mykinesi, náði hann ein-
um sæmilegum túr, eða um 200
tonnum en alls fékk skipið
370—80 tonn. Kolmunninn stóð
þarna enn mjög djúpt, á 200—250
föðmum eða á svipuðu dýpi og á
hrygningarslóðunum. Ekki fékk
útgerð Barkar nokkurn styrk til
þessarar tilraunar, sem tók skipið
um tvo mánuði alls, og beið út-
gerðin því verulegt fjárhagslegt
tjón af tilrauninni.
Bátar á spærlingsveiðum við
suðurströndina hafa alltaf annað
veifið verið að fá kolmunna í
spærlingsvörpur sínar, en þetta
er smár kolmunni, ungfiskur, svo
að hér er sem sé um uppeldis-
stöðvar þessa fiskstofns að ein-
hverju leyti að ræða. Fullorðinn
kolmunni hefur og fengizt í
spærlingstroll i Breiðamerkur- og
Skeiðárdýpi, og togarar hafa
fundið kolmunna í Berufjarðarál
og á Digranessflaki og víðast hvar
hefur hans orðið eitthvað vart allt
í kringum landið í ýmis veiðar-
færi, ekki sizt nótina á síldveiði-
timanum.
Rannsóknaskip Hafrannsókna-
stofnunarinnar hafa fengizt við
kolmunnaleit og kolmunnarann-
sóknir og urðu fiskifræðingar var-
ir við kolmunna i uppvexti við
suðurströndina í fyrra en fullorð-
inn kolmunna á Rauðatorginu og
áDohrnbanka.
Kolmunninn hefur aldrei verið
,,meldaður“ sem afli sérstak-
lega, heldur fallið undir annan
bræðslufisk, nema þessi 600 tonn,
sem Eldborgin fékk 1972 og 380
tonnin, sem Börkur aflaði 1973.
Það er öll okkar kolmunnaveiði
til þessa, samkvæmt skýrslum.
Það er því ekki hægt að segja,
að við höfum gengió að því að
neinum umtalsverðum krafti að
prófa þessar veiðar, enda var þess
varla von meðan hægt var fyrir
flotann að stunda arðbærari
veiðar, eða veiðar á dýrari fiski.
Verðhrunið á mjölinu hefur
sennilega valdið mestu um það,
hversu linlega við höfum staðið
að þessu máli, því að það er ein-
mitt mjölverðið, sem skiptir
mestu, þar sem fitumagnið er
mjög lítið mikinn hluta ársins.
Þó að nú horfi til vandræða með
sóknina í þorskinn og þörf sé
brýn á því að finna flotanum
önnur verkefni, virðist enn ekki
brydda á þvi, að það eigi að leggja
neinn verulegan kraft í tilrauna-
veiðar og leit að kolmunna.
I áætlun Hafrannsóknastofnun-
arinnar fyrir árið 1976 er gert ráð
fyrir, að Bjarni Sæmundsson gefi
sig að kolmunnarannsóknum í
tveimur leiðöngrum af tólf, og í
þeim báðum jafnframt að öðrum
rannsóknum steinbíts-, þorsks- og
svifarannsóknum og loðnuleit).
Árni Friðriksson á að huga að
kolmunna í einum leiðangri (af
14) en jafnframt i þeim leiðöngr-
um að rækju á djúpslóð og sjó- og
svif arannsóknum.
Baldri var ætlað að leita að kol-
munna i tveimur leiðöngrum
ásamt öðrum verkefnum einnig
(smáfisksrannsóknum), en það er
nú vandséð að hvaða gagni það
skip kemur Hafrannsóknastofn-
uninni vegna starfa þess í þágu
Landhelgisgæzlunnar.
Varla getur verið um annað að
ræða en að annaðhvort verði, að
Hafrannsóknastofnunin breyti
áætlun sinni eða það, sem betra
væri, að hún fengi eitt eða helzt
tvö fiskiskip 150—200 tonna, á
leigu til leitar og tilraunaveiða, og
ég held, eins og ég hef áður nefnt,
að tvilembingstroll komi fyllilega
til álita fyrir smærri báta, og því
mætti einnig reyna þá aðferð með
leigubátum.
Menn hafa verið að nefna, að
hér mætti veiða svo sem 100 þús.
tonn árlega af kolmunna. Ekki
veit ég hvaðan sú tala er komin,
ég hélt við vissum enn of lítið um
kolmunnan hér við land til að
geta nefnt nokkrar tölur, en þetta
er vafalaust ekki óskynsamleg til-
gáta. Annars er nú allt orðið á
reiki um hugtakið „hér við land“
eins og menn vita, og sé miðað við
miðlínu milli Færeyja og Islands
ættum við að geta náð meira
magni en þessu í okkar hlut af
göngufiskinum frá Orkneyjum.
eftir ÁSGEffi
JAKOBSSON