Morgunblaðið - 04.03.1976, Síða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 4. MARZ 1976
Bragi Ásgeirsson:
Ásgrímur Jónsson
Aldarminning
„I hárbeittri skvnjun þeirrar teg-
undar,
sem stundum lýstur meðvitund
mannsins
í svefnrofunum, verður mér í
fvrsta sinn
á ævinni Ijóst, hver háski og hrika-
dvrð
er samfara lífinu á þessari jörð.“
Á þennan hátt heíur Ásgrimur Jóns-
son lýst bernskusýn, er sífelldlega vakti
fyrír honum í endurminningunni, „er
hann stóð úti í hlaðvarpa, tveggja ára
snáði, einn síns liðs og umvafinn hátíð-
legri dul' Ijósaskiptanna. En skyndilega
verður honum litið í norðaustur, og sér
þá allt í einu, hvar eldglæringum bregð-
ur á loft, rauðum feiknstöfum, sem rista
dimmt himinhvolfið, og jafnsenmma
finnur hann jörðina bifast undir fótum
sér. Hann gerir sér þess vitanlega enga
grein, hvort hann er lengur eða skemur
vitni að þessu torkennilega fyrirbæri, en
hugur hans er á samri stund gagntekin
lotningarfullum ugg“...
Hér voru á ferð umbrot og sprenging-
arþær, sem urðu í Krakatindi norðaust-
ur af Heklu að áliðnum degi hinn 27.
febrúar 1878, en þeim fylgdu eldsum-
brot og jarðhræringar. Geymdist þessi
ógnþrungna bernskulifun Ásgrími í
ljósu minni, en án þess þó að hann hug-
leiddi að leita því skýringar fyrr en ára-
tugum seinna.
Enginn islenzkur málari hefur lýst
sinni fyrstu bernskuminningu á jafn
myndauðugan hátt. Er mjög til efs að
nokkurstaðar í veröldinni sé fyrsta lifun
myndlistarmanns tengd jafn hrikalegri
skynjan. Er hér næsta táknrænt, hve hin
stórbrotna sýn grópast fast í vitund hins
unga sveins, sem beið það hlutverk að
búa þjóð sinni nýja tima á sviði mynd-
rænna skynjana, hefja myndræn atriði
á ný til vegs.
I dag mætti þess veglega minnast, að
hundrað ár eru liðin frá fæðingu Ás-
gríms Jónssonar, eins fremsta brautryðj-
anda að nýsköpun íslenzkrar myndlistar
á þessari öld. Asgrímur er elztur „hinna
þriggja stóru", er ruddu braut nýju
landnámi íslenzkrar myndlistar og
tengdi hana aftur meginstraumum
evrópskar listhefðar.
Ásgrímur Jónsson var fæddur að Rúts-
staðahjáleigu í Flóa, Gaulverjabæjar-
hreppi í Árnessýslu hinn 4. marz 1876.
Voru foreldrar hans Jón Guðnason
bóndi, ættaður úr Þingeyjarsýslu, og
kona hans, Guðlaug Gísladóttir, ættuð úr
Hrunamannahreppi og komin af hinni
þekktu Bolholtsætt.
Víð yfirsýn og miklar sjóndeildir
blöstu við Ásgrími til allra átta frá hlað-
varpa æskustöðvar hans. „Upp frá haf-
inu í vestri rís Hellisheiði með hamra-
belti og gnípur og þó fyrst Hlíðartáin,
sem gengur niður að Selvogi, en síðan er
Heiðin há og Kvennagönguhólar, og all-
miklu austar Hengill ogGeitafell. Þar
tekur Ingólfsfjall við, en til norðurs á
milli þess og Búrfells í Grímsnesi, ber
Botnssúlur við himin og enn austar sér
yfir Kálfstinda, f jöllin upp af Laugardal
og Biskupstungum, Högnhöfða, Hlöðu-
fell og Þórisfell. Er þá komið að Heklu
sjálfri, drottningu íslem.kra fjalla, en
fyrir sunnan hana taka enn við fjöll og
jöklar í óslitinni röð, Tindaf jallajökull
og Seljalandsmúli, en suður i hafi
spyrna Vestmannaevjar við fæti. Og
þessi víði og mikli f jallafaðmur tekur
sífelldlega ásig nvjar myndir i þrotlaus-
um leik Ijóss og skugga, allt frá morgni
til kvölds og frá árstíð til árstíðar."
Ásgrímur telst ekki fyrsti íslenzki
myndlistarmaðurinn en um margt telst
hann forgöngumaður á sviði málaralist-
ar og ekki þarf langt að leita að tiltækum
heimildum til að sannfærast um, að af
„hinum þremurstóru" frumkvöðlum
framsækinnar íslenzkrar nútímalistar á
enginn fremur skilið að teljast braut-
ryðjandi en Asgrímur. Hann er ekki
einungis elztur þeirra, heldur fór hann
fyrstur utan til listnáms haustið 1897, og
efndi einnig fyrstur til sýningar á eigin
verkum haustið 1903.Var sú sýning í
svonefndu Melsteds-húsi við Lækjar-
torg, þar sem Útvegsbanki islands stend
ur nú. Þá varð Ásgrímur fyrstur þeirra
þremenninga til að hrífast af list Van
Gogh og impressjónistanna og flytja slík
áhrif heim ti) tslands.
Ver. er að geta, að ungur að árum
réðst hann til starfa vestur í Bíldudal
til staðarhöfðingjans þar, „Bíldudals-
kóngsins", og var það gæfa hans að njóta
þar kynna og uppörvunar hinna
stórmerku hjóna og menningarunn-
enda, Ásthildar Guðmundsdóttur og
Péturs J. Thorsteinssonar. Það
var ekki síður gæfa sonar þeirra
Guðmundar (Muggs), að hitta fyrir slika
presónu sem Ásgrimur var. 1 hlut Ás-
gríms féll að veita hinum ungalist-
hneigða sveini fyrstu tilsögn í teikningu,
og býr lengi að fyrstu gerð, en Ásgrimur
var á þeim árum farinn að sýsla með
ritblý, þvottabláma og krit. Ur þeim
efniviöi mun hann hafa unnið sina
fyrstu mynd af Heklu, en um litakaup
fara minni sögur á þeim árum.
Þá var einnig ein af fyrstu tilraunum
Ásgríms á listabrautinni að móta úti í
náttúrunni og eftir fyrirmyndinni sjálfri
líkan úr leir, mosa, spýtum ogýmsu
fleira handbærú, af Hróarsholtsklettum
ásamt bænum og kirkjunni undir klett-
unum. „Þessir fögru og unaðslegu klett-
ar, sem blöstu við augum minum hvern
morgun, þegar ég kom á fætur, létu mig
aldrei I friði. 1 huga mínum fengu þeir
yfir sig dularfullan ævintýraljóma, sem
greindi þá frá öðru landslagi, sem ég
þekkti. En ég kannaðist því betur við
þetta hugðnæma umhverfi úr þjóðsög-
unum, sem ég hafði lesið eða heyrt á
vökunni og flestar f jölluðu um útilegu-
menn og álfaslóðir."
Þau tvö ár, sem Asgrímur dvaldi á
Bildudal, ýttu undir og mörkuðu til úr-
slita þá ákvörðun hans að leggja út á
listabrautina, og enginn var sá staður á
íslandi í þann tíma, sem betur var fall-
inn til að efla með honum viljann til að
brjóta brýr að baki og halda utan til
listnáms. Ásgrímur vann fyrst í stað
aðallega við uppskipun ýmiss varnings,
m.a. á salti og kolum, þetta var óhrjáleg
vinna og sannkallaður þrældómur, svo
sem henni var þá háttað. En eftir að það
spurðist, að hann fengist við að teikna og
mála fékk hann fljótlega annan og virðu-
legri starfa, sem var að mála hús, skip og
sitthvað fleira, jafnvel leiktjöld og var
það einkum Pétur J. Thorsteinsson sem
að því stóð. Þá keyptu börn þeirra hjóna,
Ásthildar og Péturs iðulega af honum
myndir fyrir eina eða fleiri krónur, og
eitt sinn keypti Asthildur af honum mál-
verk fyrir tíu krónur, sem var ævintýra-
legur viðburður í lífi Ásgríms, og síðar á
ævinni er honum nær að halda, að hann
hafi ekki í annan tímagert eftirminni-
legri málverkasölu. Fleiri keyptu af Ás-
grími myndir, og er hann löngu seinna
sá eina slíka hjá góðkunningja sinum í
Bildudal, furðaði hann sig á, hve teikn-
ingin var nákvæm og vel útfærð. Þótt
foreldrar Ásgríms væru í sveit fjöldans,
kjörin kröpp og hann frumburður í hópi
sjö systkina, gafst honum furðumikið
tóm til að sinna hugðarefni sínu að gerð
myndverka, —tilgangslitilli iðju að
flestra dómi. Efnin voru knöpp og lífs-
baráttan hörð, og faðirinn eina fyrir-
vinna heimilisins. Hann var þó ekki átal-
inn fyrir föndrið, en hvorki æskilegt
hrós né uppörvun hlaut hann á þessum
árum. Þó mun þetta „kynlega dundur"
hans trúlega hafa notið meiri samúðar
en hann gerði sér grein fyrir. Þetta voru
ekki tímar óþarfa orðræðna né yfir-
borðskennda, og þá þótti meiri reisn og
manndómur að bera ekki hug sinn allan
á torg og slíkt meira í bland við svalan
lífsfrerann. Ásgfimur minntist þess þó
að eitt sinn lét faðir hans þau orð falla
við hann án sýnilegs tilefnis að hann
ætti að verða málari. Þótti honum ein-
kennilegt, að faðir hans skyldi taka
þannig til orða og varð aldrei fyllilega
Ijóst, hvað fyrir honum vakti. En var hér
um vissa viðurkenningu eða forspá að
ræða? Tiifinningar koma fram með ólík-
um hætti, þögn og afskiptaleysi lýsa á
stundum meiri skilningi eða ádeilu en
lofsyrði eóa ámæli. Ásgrímur var for-
eldrum sínum einlæglega þakklátur fyr-
ir réttlátssemi í hans garð, hvað þau
voru í raun tillitssöm gagnvart sýsli
hans, og hann sagði síðar „að sér hafi
Þessi mynd er stækkuð eftir Iftílli Ijósmynd sem fannst f húsi Asgríms
Jónssonar að honum látnum.