Morgunblaðið - 30.09.1976, Síða 23

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 30. SEPTEMBER 1976
23
Indriði G. Þorsteinsson rithöfundur flutti í gær erindi á
ráðstefnu Norðurlandaráðs í Kristíaníu í Noregi um
„lýðræði í stjórnsýslu". í erindi sínu, sem hér er birt í
heild, fjallaði Indriði sérstaklega um samskipti stjórnmála-
manna, stjórnmálaflokka og borgaranna.
Lýðræðið og flokkaskipunin
á Norðurlöndum býður upp á
myndun samsteypustjórna, þar
sem allir fá ekki allt allan tlm-
ann, heldur allir eitthvað öðru
hverju. Raunar gildir hið sama
um stjórnir flokka sem einir
sér mynda meirihluta. Þessi
þankagangur bendir ótvírætt
til þess að ætlast er til af stjórn-
málamönnum, að þeir láti eitt-
hvað af hendi rakna til hags-
bóta fyrir einstaklinginn, til að
bæta líf hans og tryggja honum
öryggi. Þessum óskum er ekki
ætlð hægt að sinna, m.a. vegna
þess að peningar vaxa ekki á
trjánum.
Það er öllum ljóst að stjórn-
málamenn eru ekki á móti
borgurunum í þeim skilningi,
að þeir starfi gegn daglegum
hagsmunum þeirra, sem felast
svona yfirleitt i því að hafa I sig
og á, og hafa sæmilegan frið
fyrir sköttum. Við vitum lika að
nokkur trúnaðarbrestur hefur
ætíð verið fyrir hendi á milli
borgarans og stjórnmálamanns-
ins, nema á örlagastundum,
þegar allir stefna að einu
marki, eins og I stórdeilum
milli ríkja eða I miklum félags-
legum eða flokkslegum átök-
um. Trúnaðarbresturinn kem-
ur frekast I ljós í sæmilega stöð-
ugu stjórnarfari. Þetta bendir
eindregið til þess, að þrátt fyrir
vaxandi upplýsingu, mikinn
fréttaflutning af opinberum
störfum og mergð fjölmiðla,
þoli báðir aðilar illa aðgerðar-
leysi á vettvangi stjórnmála. Sé
stjórnmálamaðurinn ekki að
leiða þjóð slna má allt eins bú-
ast við því að hann gefi sér tlma
til að hlusta á klikur og þrýsti-
hópa, og það þykir hinum al-
menna borgara vondur félags-
skapur.
Miðað við uppruna stjórn-
málamanna, a.m.k. hér á Norð-
urlöndum, þar sem ættarstoðir
og erfðasæti eru úr sögunni fyr-
ir löngu, má segja að hver kjós-
andi eigi menn af sinni stétt I
hópi þeirra, sem sitja á löggjaf-
arþingum og I valdastólum. En
það er eins og borgarinn hafi
það á tilfinningunni, að I hvert
sinn, sem maður af hans stétt
er kosinn á þing, gangi hann
jafnframt I aðra vist, hverfi inn
um hið gullna hlið valdsins og
taki sér sæti I hópi andstæð-
inga, sem skipaður er stétt
stjórnmálamanna. Auðvitað
minnir þetta á viðhorfið til ein-
valda, konungshirða og emb-
ættismanna — hinnar gömlu
hástéttar.
Þótt kjósendum sé bent á, að
þeir geti gert upp mál sln I
kjörklefanum, telja þeir sig
samt ekki ná nógu rækilegu
sambandi við vald, sem veltur
stundum á hundruðum og þús-
undum atkvæða. Hinn afskipta-
litli borgari veit að engin sam-
vinna rlkir um valdið milli
kosninga, nema innan fá-
mennra hópa, sem kjörnir hafa
verið i valdastöður innan flokk-
anna, eða voldugra stéttarsam-
taka, sem stöðugt knýja á um
meiri þátttöku I ákvörðunar-
valdi þinga og ríkisstjórna, og
hegða sér eins og stjórnmála-
flokkar án kjörmanna til lög-
gjafarþings. í því hitasóttar-
kennda andrúmslofti, sem rlkir
milli kjósanda og stjórnmála-
manns fyrir hverjar kosningar,
eflist kjósandinn af þeirri til-
finningu, að hann sé kominn I
bland við valdið. Þegar upp er
staðið heyrir hann aðeins óm-
inn frá gjallarhornunum. Og
það er I því tómarúmi, sem
skapast milli kosninga, sem
borgarinn finnur sig afskiptan
með þeim afleiðingum, að hann
gerist gagnrýnni á störf stjórn-
málamannsins en æskilegt get-
ur talizt.
Stjórnmálamenn hafa I vax-
andi mæli aðhyllzt þá stefnu, að
hafa stöðugt meiri afskipti af
daglegu lifi undir yfirskini rík-
isforsjár. Að vísu verður ekki
alltaf greint á milli hvar sjálf-
sagðri rlkisforsjá sleppir og
hvar valdaþörf stjórnmála-
mannsins tekur við. Ríkisfor-
sjáin færir stjórnmálamanninn
ekkert nær borgaranum og býð-
ur ekki upp á þau skoðana-
skipti, sem I senn mundu
styrkja stjórnmálamanninn i
starfi og veita borgaranum
aukna þátttöku I viðfangsefn-
um hans og vandamálum.
í leit sinni að stuðningi og
almennu fylgi mun sá dagur
seint renna að stjórnmálamað-
urinn neiti að styðja fallegar og
mannúðlegar aðgerðir. Eðli
málsins samkvæmt þýða slíkar
aðgerðir aukin völd yfir dag-
legu lífi einstaklingsins. Ef-
laust er honum ljóst þetta sam-
hengi. En stjórnmálamaðurinn
á I vök að verjast vegna þess að
samhjálpin kemur að ofan I
mynd rlkisforsjár. Stuart Mill
sagði einfaldlega að öllum
mönnum skyldi búið allt mögu-
legt frelsi að þvl tilskildu að
það skerti ekki frelsi annarra.
Samhjálpin i dag hefur á ýms-
an hátt vikið þessari kenningu
til hliðar I mynd aukins frelsis
stjórnmálamanna til að ráða og
ákveða daglegan kost okkar.
Gegn kenningu Mills ganga llka
aðgerðir svonefndra þrýsti-
hópa, sem neyta aðstöðumunar
og samtakamáttar á kostnað
hins almenna borgara. Stétta-
samtökin koma einnig við sögu,
sem hvert I sinu lagi fara
heldur ekki með málefni borg-
aranna, en vinna að því að
skapa sér sterkan stjórnmála-
legan vettvang utan þings, og
móta I stöðugt rlkara mæli,
beint og óbeint, stjórnarstefn-
ur, þótt enginn hafi kjörið þau
til að fara með umboð al-
mennra kjósenda.
í þessu ljósi ber að velta fyrir
sér eðli og takmörkunum þess
valds, sem einstaklingar verða
beittir með löglegum hætti.
Jafnvel I sjálfsögðustu ríkisfor-
sjá felast mótsagnir. Valdinu er
oft beitt til hjálpar einstakling-
um eins og I tilfelli almanna-
trygginga, en jafnframt til
íþyngingar þeim, sem þurfa að
standa undir kostnaði við svo
sjálfsagða aðgerð. Eins og nú er
komið virðist einstaklingurinn
hafa yfir rúmum þrjátíu árum
að ráða frá þvf hann kemur frá
námi, sem er greitt af þvi opin-
bera, þangað til hann kemst á
eftirlaun, sem einnig eru að
stærstum hluta greidd af þvl
opinbera. Við höfum ekki ein-
ungis verið að stytta vinnutím-
ann. Við höfum einnig stytt
starfsævina úr hófi. Þrátt fyrir
þetta sést hvergi örla á þakk-
læti til hinna rausnarlegu
stjórnmálamanna. Þeir eru jafn
fjarlægir og áður því fólki sem
þiggur þessa forsjá. Það hafa
aðeins bætzt við ný kröfusvið
báðum megin starfsævinnar.
Fyrir nokkrum árum sagði ís-
lenzkur stjórnmálamaður, sem
stóð þá I kosningabaráttu fyrir
flokk sinn, að nú værum við
orðin svo vel stödd, að nú væri
gott ef fólk vildi staldra við til
að njóta þess sem við hefðum.
Af viðtökunum að,dæma hefur
þetta ekki þótt skynsamlega
mælt. Á þetta atriði var ekki
frekar minnzt fyrir kosningarn-
ar, hvorki af andstæðingum
mannsins eða flokksmönnum
hans. Það hefur hins vegar sýnt
sig, og að likindum um öll Norð-
urlönd, að gott hefði verið að
geta hægt á ferðinni með það I
huga að fara að njóta þess sem
við höfðum. I rauninni, og I
ljósi stöðugrar verðbólgu, eru
stjórnmálamenn hvar I flokki
sem þeir standa, stöðugt að
reyna að hægja á ferðinni. Það
má bara ekki segja það opin-
skátt til að verða ekki kenndur
við afturhald, sem I raunveru-
leikanum er allt annars eðlis.
Hin hraða, og allt að þvl ör-
væntingarfulla útþensla, boðar
ekki það öryggi, sem einstak-
lingurinn leitar eftir. Enginn
telur það varanlegan bústað að
eiga heima I miðri sprengingu.
Menn komast að þvi fyrr eða
síðar, að lýðræði er ekki annað
en vinnuplan frjálsra manna.
Engar viðhlltandi kenningar
hafa verið settar því til styrkt-
ar, þannig að hægt sé að boða
það eins og t.d. marxisma. Víst
hefur ýmislegt verið sagt um
lýðræði allt frá upphafi þeirrar
menningar, sem við búum við á
Vesturlöndum. En lýðræðið
hefur hver viljað túlka að vild
sinni og I samræmi við tlðina
eða persónulegar þarfir eáp-
stakra lýðherra. Samvinnan um
valdið hefur oft verið I þvl lág-
marki, að einungis örfáir menn
hafa ráðið heilum þjóðrlkjum,
sem þó hafa talizt búa við lýð-
ræðisskipulag. Og enn eru uppi
alþýðulýðveldi með slíku svip-
móti. En eftir því sem fleiri
standa á bak við skoðanamynd-
unina og stefnumörkun hvers
konar er samvinnan um valdið
meiri — vinnuplan frjálsra
manna vlðtækara. Þetta þýðir
ekki að löggjafarþingin eigi að
heyja á torgum og heldur ekki
að stefnumörkunin eigi að
lenda I höndum þrýstihópa og
heildarsamtaka, sem ekki bjóða
fram til þings, heldur þýðir
þetta opnari samskipti við al-
menning á öllum hugsanlegum
vettvangi. Þaðan er valdið kom-
ið og rétturinn til þingsætis.
Stjórnmálamenn eiga að vera
lýðforingjar en ekki mismun-
andi duglegt skrifstofufólk.
Þótt furðulegt megi telja
hagar ekki svo til I húsakynn-
um þingmanna, að þau auðveldi
þeim samvinnuna um valdið við
almenning. Við þekkjum það úr
ýmsum atvinnugreinum, að
vinnuaðstaða er þar misjafn-
lega hættuleg. Ekki er hægt að
segja að vinnuaðstaða þing-
manna sé hættuleg I bókstaf-
legri merkingu. En ef við virð-
um fyrir okkur þinghús á Norð-
urlöndum, bera þau oftar en
hitt keim af þvl, að þar séu að
starfi stofnanir sem hýsi fasta
starfsmenn en ekki hetjur mál-
snilldar og framsýni, sem láta
auðnu ráða hvort staðið er við
lengur eða skemur. Stólarnir og
borðin og gagnastaflarnir á
borðunum benda eindregið til
þess, að menn hafi komið sér
fyrir til langframa I þessum sal-
arkynr'um lýðræðisins. Kaffi-
stofan á næsta leiti eykur enn á
það andrúm varanleikans, sem
mætir auganu strax og litið er
yfir þingsalinn.
Sá þingsalur, sem kemst næst
>ví að vera nógu óþægilegur, til
að enginn verði grunaður um
að vilja dvelja þar lengur en
nauðsyn krefur, er málstofa
brezka þingsins. Þar er setið á
langbekkjum og aðbúnaðurinn
virðist beinllnis koma I veg fyr-
ir að menn séu grunaðir um að
vilja sitja þar til langframa.
Mjög hefur verið rætt að virð-
ingu þinga hraki. Sllkt á sínar
uppsprettur I hugum almennra
kjósenda að einhverju leyti,
sem vilja ekki að þingmenn liti
á sig sem embættismenn eða
skrifstofuþingmenn heldur
kyndilbera framvindunnar og
stjórnviskunnar. Einn hlut i
þessu eiga svo hinar svonefndu
flokksmaskínur, sem hafa til-
hneigingu til að ýta til þingsetu
fremur hægu og viðráðanlegu
liði og samstarfsþýðu innan
þingflokkanna. Skrifstofuhald-
ið getur þá gengið þeim mun
snurðulausara fyrir sig. En það
er efamál að einmitt slikir þing-
menn séu hinum almenna borg-
ara að skapi. Aukin samvinna
um valdið mundi leiða það i
ljós. Tilgáta min byggist á
þeirri vitund, að vagga lýðræðis
er maðurinn sjálfur, hugsanir
hans og orð, en ekki góður stóll,
borð með prentgögnum og
kaffistofa I nágrenninu.
Margt I lögum og reglugerð-
um vekur nokkra furðu leik-
manna, vegna þess að sumt er
þar óljóst orðað til að veita
nokkurt svigrúm I framkvæmd-
inni. Hið sama er að segja um
stjórnmálaályktanir. Þær verða
að vera almennt orðaðar til að
sem flestir geti sætt sig við þær.
Þessar aðferðir hafa eflaust
lætt inn grun um stjórnleysi og
vanmátt stjórnmálamanna, eða
það sem verra er, hugmynda
um skipulagða meðalmennsku.
Kannski er hér um að ræða
einn þátt lýðræðis, en rými inn-
an laga og ályktana og of laus
tök yfirleitt leiða til hungurs
eftir sterkum mönnum eða öfg-
um. Og þá er að meta hvort
betra sé óljóst orðalag, sem vek-
ur grúnsemdir þeirra, sem
minna skilja I þessum efnum,
eða það öfundsverða hlutskipti
stjórnmálamannsins að standa
með afdráttarlausri og virðing-
arverðri skoðun sinni — eða
falla. Hinir loðmæltu stjórn-
málamenn sitja kannski alla
ævi á þingi, trúir þingflokki
sínum, en þeir heyrast illa með-
al fólksins.
Embættismenn i ráðuneytum
og stjórnarstofnunum leggja
líka sitt af mörkum til að við-
halda.þeim trúnaðarbresti, sem
rikir milli almenns borgara
annars vegar og stjórnmála-
manna hins vegar. Meðan emb-
ættismenn sátu i skjóli ein-
valda voru þeir bæði að fram-
fylgja guðs lögum og lögum
manna. Þá skipti ekki ýkja
miklu máli hvernig þeir hög-
uðu sér, af þvl borgarinn leit
svo á, að allt vald væri óvinveitt
og til bölvunar. Skuggi þessara
almennu viðhorfa til valdsins
hvilir enn yfir stjórnmálunum.
Þrátt fyrir miklar breytingar,
einlægan framfaravilja og öfl-
uga samhjálparstefnu síðustu
áratuga, virðist hafa gleymzt að
breyta valdinu I almennara
horf. Það vekur enn tortryggni
borgaranna, og þeim einuni er
um að kenna, sem dýrka valdið
valdsins vegna. Það er nefni-
lega enn til mikið af stjórn-
málamönnum, sem ekki þola
völd og ganga með snert af
gamla einvaldanum I brjóstinu.
Pólitík þeirra hefur oft keim af
sjónarspili, þótt þeir kyssi ekki
börn I kosningaleiðöngrum hér
á Norðurlöndum, og þeim hefur
láðst að nálgast allan almenn-
ing I öðru en ríkisforsjánni.
Embættismenn koma yfir-
leitt úr skólum til starfa sinna,
flestir með staðgóða þekkingu i
húmanlskum fræðum. Sem for-
hlið að valdakerfinu kunna
þeir sáralitið til verka, þótt þeir
læri af reynslunni. Ráðuneyti
og stjórnarstofnanir geta að
visu ekki haft á sér svip hjarð-
fjósa, þar sem allir ganga út og
inn að vild. Hins vegar er borg-
arinn fljótur að tengja allan
seinagang og tregðu við véla-
brögð andsnúins valds. Stjórn-
arstofnanir ýmiskonar eru þvl
viðkvæmir staðir, sem geta eft-
ir atvikum ráðið miklu um við-
horf til stjórnmála. Það ríður
þvi á miklu að embættismenn-
irnir geri sér grein fyrir því, að
þeir eru þjónar þjóðfélagsins
en ekki herrar þess.
í ýtrustu myndum sinum eru
vald og frelsi andstæður. Það er
starfi stjórnmálamannsins að
rækja það jafnvægi, sem rlkja
veróur á milli þessara höfuð-
atriða stjórnarfarsins. Ríkisfor-
sjá og fyrirgreiðsla ýmis konar
er hluti valdsins. Þetta tvennt
getur verið jákvætt eftir atvik-
um, en það leiðir hvorki til
meira frjálsræðis né eflir úr-
ræði einstaklingsins. Að lokum
getur farið svo, að hann hreyfi
sig lltið án forsjárinnar að ofan.
Þá minnir hann meira á
ákveðnar tegundir búskapar en
frjálsborinn mann. Borgarinn
óttast þessa þróun, þótt hann I
sjálfu sér sé samþykkur ýmsum
greinum rlkisforsjár I mynd
vaxandi samhjálpar. En ríkis-
forsjáin getur gengið út I öfgar.
Við höfum raunar fyrir augun-
um heil þjóðrlki, sem byggja
ekki lengur á frumkvæði ein-
staklinga umfram það sem rík-
isforsjáin heimilar. Það mætti
spyrja Alexander Solsjenitsyn
hvernig væri að búa við slfkt
vald.
Þótt margt hafi verið gott
gert á Vesturlöndum stjórnar-
farslega séð, og lýðfrelsi sé víð-
ast virt til hins ýtrasa, hefur
það ekki komið I veg fyrir, að
andstaðan við valdið hefur
sjaldan birzt I harðvitugri
myndum en einmitt nú. Öfga-
hópar, sem starfa utan laga og
réttar telja athæfi sitt til stjórn-
málastarfsemi. Þeir llta jafnvel
Framhald á bls. 26
BORGARINN
0G VALDIÐ