Morgunblaðið - 10.12.1976, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 10. DESEMBER 1976
EIN ER ÞAR KIRKJA UNDRA HA . . .’
Um bók séra Jóns Auduns:
Líf og lífsviðhorf
FYRSTA lesmálssíða þessarar
bókar er skáletraður formáli,
sem ber sama heiti og bókin.
Honum lýkur með þessum orð-
um:
,,I þeirri von, að einhverjir
vilji verða mér samferða —
samferða en ekki sammála um
allt sem ég segi, — ýti ég fari,
sem ég veit að er veikt, úr vör.
Eins og mér endist vit og minni
til, mun ég reyna að forðast
missagnir."
Ég er einn þeirra manna, sem
legg allmikið upp úr því, að
prestar séu að minnsta kosti
það gáfaðir og snjallir ræðu-
menn, að ræður þeirra séu ekki
hvort tveggja: illa samdar og
hafi ekkert það að flytja, sem
snerti tilfinningar minar eða
tali til almennrar reynslu minn-
ar og hugsanalífs. En á þá um
sitthvað ólíku guðsmenn, Sigur-
björn Einarsson biskup og Jón
dómprófast Auðuns, hef ég
jafnan hlustað, þegar ég hef átt
þess kost. Og þegar ég hóf lest-
ur bókarinnar Llf og lifsvið-
horf, skorti ekkert á, að mig
fýsti að verða höfundi hennar
samferða. En ekki bjóst ég við
þvi, að ég læsi hana af slikum
áhuga, að kona min fengi gilda
ástæðu til að mæla til min þess-
þennan hátt hugðist hin vitra
móðir koma honum til þess
þroska, að hann temdi sér að
leiða sjálfur sjálfan sig í krafti
skynsemi sinnar og samvizku.
Á bernsku- og æskuárum séra
Jóns Auðuns var þegar orðið á
Isafirði allblómlegt menningar-
lff, og oft komu á heimili
foreldra hans vel menntaðir og
skemmtilegir gestir, sem fróð-
legt var á að hlýða og vænlegt
til örvunar frjóu hugsanalifi.
En hinn ungi Jón Auðuns naut
ekki aðeins á ísafirði hollrar og
þroskandi mótunar. Hann var á
annan tug sumra á hinu gamla
höfðingjasetri, ögri við Isa-
fjarðardjúp. Allvfða I innsveit-
um Djúpsins höfðu lengi búið
dugandi og stundum stór-
brotnir menn, sem efnuðust af
Bðkmenntir
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
Séra Jón Auðuns.
Fyrsta grein
bankafræðum á vegum
Hambrosbanka í Lundúnum,
sem var um skeið áhrifaríkur
og oft nefndur hér á landi, en
ekki þekktist Jón Auðuns það
boð. Þá reyndist faðir hans svo
skilningsrikur, að hann ráð-
lagði honum að innrita sig í
heimspeki í Háskóla Islands.
Og á það ráð féllst hinn annars
óráðni sonur.
Bókarhöfundur kveðst ekki
hafa átt neina barnatrú — I
venjulegri merkingu þess orðs
— þegar hann fór úr föður-
garði. En sitthvað, sem hann las
í bernsku mun hafa haft meiri
trúræn áhrif en hann gerði sér
grein fyrir. „Sumar persónur
skáldritanna," segir hann,
„urðu mér svo handgengnar, að
þær gengu ljóslifandi í draum-
um minum.“ Þegar ég les þetta
um orðum:
„Það er naumast hún hrifur
þig, þessi bók. Þú lest hana eins
vel skrifaðan og spennandi
róman."
Og víst er um það, að hvað
sem öðrum kann að finnast,
þykir mér þessi bók ein hin
merkasta, sem mér hefur borizt
í hendur um langt skeið. Hún
er vel skrifuð og fágætlega ljós
og skilmerkileg þroskasaga
sannleiksleitanda, sem hefur
ungur þroskazt til þess að telja
sér skýlt að leiða sjálfur sjálfan
sig með skynsemi sína og sam-
vizku að leiðarljósi — og getur
svo að lokum með fyllsta rétti
tekið sér í munn þessi orð Þor-
steins skálds Erlingssonar:
„Mig langar að sá lygi þar finni,
sem lokar að síðustu bókinni
minni."
Fyrsti kafli þessarar bókar
fjallar um ætt höfundarins, for-
eldra hans og nánustu skyld-
menni — og það uppeldi, sem
hann hlýtur á bernskuheimili
sínu i faðmi hinnar sérkenni-
legu náttúru, er hann lýsir i
fáum orðum, sveipuðum gliti
ljúfra og heillandi minninga.
I þessum kafla er að finna
eftirminnilegar mannlýsingar,
og þar verður það þegar Ijóst,
sem síðan kemur víða fram I
bókinni, að höfundurinn er ær-
ið glöggur mannþekkjari, sem
gerir sér fulla grein fyrir því,
að fáorð tilsvör varpa oft og
tiðum skýru ljósi yfir gerð
manna.
En þó að hann dragi upp all-
glöggar myndir af fleiri en
foreldrum sínum, leggur hann
að sjálfsögðu mesta rækt við að
kynna þau. Lesandinn fær Ijósa
hugmynd um föðurinn, sem
rúmlega tvítugur tekur að sér
við lát foreldranna sinna forsjá
yngri systkina sumra I bernsku,
og stjórn fjölmenns og umsvifa-
mikils heimilis, verður
hálfþritugur hreppstjóri sveit-
ar sinnar og síðan á Isafirði
önnum kafinn áhrifamaður á
sviði fjármála, atvfrmulifs,
bæjarmála og landsmála, en er
þó — þrátt fyrir allar' sínar
annir — umhyggjusamur ög
nærfærinn eiginmaður og fað-
ir. .En mun meiri rækt leggur
bókarhöfundur við mynd
Margrétar Jónsdóttúr, hinnar
gáfuðu sannmenntuðu og valin-
kunnu risnuhúsfreyju og sann-
höllií móður, sem í uppeldi hins
gáfaða sonar lagði áherzlu á að
hann kynntist fögrum
bókmenntúm — og þá ekki sizt
ljóðum — og.ennfremur fram-
vindu Sögunnar islenzkrar og
almennrar. Meðal annars á
Sjálfur leió
þú s jálfan þig
útgerð og landbúi, sumir
aðnjótandi hlunninda, sem þeir
lögðu verðuga rækt við. En
hæst þótti þera heimilið i ögri.
Þar bjó með dætrum sinum,
Haildóru og Ragnhildi, Þuriður
Ólafsdóttir, ekkja hins glæsi-
lega og með afbirgðum auðsæla
og duglega athafnamanns,
Jakobs Rósinkarssonar, föður-
bróður hinna góðkunnu
Æðeyjarsystkina. Þuríður var
náin frænka og mikil vinkona
þeirra Garðsstaðafeðga, og hjá
henni hafði hin vel menntaða
prestsdóttir, Margrét Jóns-
dóttir frá Stað á Reykjanesi við
Breiðafjörð, verið heimilis-
kennari og þá kynnzt hinum
unga og framavænlega Garðs-
staðabónda. Þuríður húsfreyja
hafði orðið fyrir þyngri hörm-
um en flestar kynsystur
hennar, þó að á þær hafi ærið
oft verið lagðar þungar sorgir.
Manndóm hennar og reisn
fengu þeir örlagadómar ekki
skert, en sitthvað benti til þess,
að hana hefði að nokkru kalið á
hjarta. Auðvitað höfðu dætur
hennar ekki farið varhluta af
þeim firnum harma, sem dunið
höfðu yfir heímilið, og munu
þeir hafa átt nokkurn þátt i þvi,
samfara óvenju góðri og hollri
uppfræðslu heima og heiman,
að treysta meðfædda reisn
þeirra og þróa hjá þeim órofa
ábyrgðartilfinningu og höfðing-
lega mannuð. I ögri var haldið
áfram að glæða áhuga hins
gáfaða og næmgeðja drengs
jafnt á eldri sem yngri Ijóðlist
íslendinga, og Sagan, —vissu-
lega varð hún honum sérlega
hugstæð og hjartfólgin á hinu
fornfræga höfðingjasetri Hinir
fornu gripir ögurkirkju og sitt-
hvað fleira fráTiðinni tið talaði
til hans aftan úr Iruiu aldanna,
og tiltölulega ríýjar harmsögur
ísfirzkra ætta urðu honum svo
að segja áþreifanlegur veru-
leiki, þá er hanp rifaði þær upp
við lestur á legsteina i karkju-
garðinum i ögri. Þegar svo þess
er gætt, að fjögur föðursystkini
hans, sem voru langdvölum á
heimili bróður sins og mág-
konu, urðu dauðanum hvíta að
bráð í blóma lifsins, mætti það
virðast næsta furðulegt, ef
eilífðarmálin hefðu ekki orðið
honum óumflýjanlegt viðfangs-
efni, þá er þar kom þroskaferli
hans, að hann hlaut að mynda
sér varanlegt lífsviðhorf.
Það er og ekki aðeins fróðlegt
og lærdómsríkt, heldur — eins
og gefið er í skyn í upphafi
þessa greinarkorns — beinlínis
„spennandi“ að fylgja séra Jóni
Auðuns á leið hans til þess
þroska, sem samræmir trúar-
lega þörf hans og þær kröfur,
sem samvizka hans, studd
mikilli rökvisi, fjölþættri
þekkingu, sjálfsgagnrýni og
lifsreynslu, gerir til hans and-
spænis þeirri óhagganlegu stað-
reynd, að likamlegur dauði
verður ekki umflúinn.
Undir gagnfræðapróf las Jón
Auðuns heima á Isafirði, með
leiðsögn eins hins
gagnmenntaðasta valmennis,
sem ég hef haft kynní af, Hans
Einarssonar, sem segja má að
allir Isfirðingar hörmuöu, þá er
haríh lézt í fullu fjörí af
blóðeitrun. Haustið 1921 settist
Jón Auöuns I fjórða bekk
Menntaskólans, sem hónum
fannst svo litið til um, að hann
lagði sig ekki allan fram við
námið, heldur kaus að Verja
miklu af tfma sfnum til lesturs
úrvalsbókmennta, einkum éftir
Norðurlandahöfunda. Að loknu
stúdentsprófi var hann svo
engan veginn I þvf ráðinn,
hvaða háskólanám hann ætti að
velja sér. Heiðursmaðurinrí
Geir rektor Zoéga réð honum fil
að ieggja stund á nám í tann-
íækningum, þar eð vöntun væri
á tannlækhum, en ekki féll það
ráð i frjóa jörð hjá hinum unga
stúdent. Faðir hans bauð hon-
um að koma honum til náms i
minnist ég þess, að ég lifði svo
mjög í heimi sumra þeirra
skáldrita, sem ég las í æsku, að
ég hló og grét, naut og þjáðist
með persónunum. Og
ógleymanleg og ómetanleg
urðu mér niðurlagsorðin í „A
guðs vegum,“ eftir Björnsson:
„Þar sem góðir menn fara, þar
eru Guðs vegir, enda áttu þau
sinn rika þátt í því að leysa mig
undan því sálræna oki, sem
helvítiskenningin lagði á mig í
bernsku minni. . . . En það
skáldrit, sem séra Jón Auðuns
nefnir sem ámóta áhrifavald, er
Jerúsalem, eftir Selmu Lager-
löf. Hann dreymdi sig staddan í
sporum Ingimaranna í borginni
helgu, „og þeim svefnförum,"
segir hann, „lauk með Krists-
draumi, sem lengi vakti fyrir
mér sem heilög minning." Og
hann heldur áfram: „En veru-
lega trúarupplifun átti ég
aðeins einu sinni og var þá
u.þ.b. tiu ára gamall.“ Mér þyk-
ir hann lýsa þvf undursamlega
fyrirbirgði af svo barnslega
tærri og hrifandi einlægni, að
ég gét ekki stillt mig um að
birta, þá lýsingu í heild, enda
mun hún vissulega hafa reynzt
ærinn áhrifavaldur um lífsstarf
hans og lifsviðhorf:
„I>að var yndislegt sumar-
kVöId í ögri. Eftir mjaltir rak
ég kýrnar upp á Efraból I haga,
en þar lagðist niður gömul kýr,
og fcjálfur settist ég og hallaði
mér að hálsi hennar. Gamla
kýrin hringaði hálsinn utan om
mig varlega og eins og af
mikilli ástúð. Fyrir framan mig
blöstu við bæjarhúsin, túnið og
Djúpið breiða, bláa, váfið
kvöldkyrrðinni. Ösegjanlegur
friður umvafði gömlu kúna,
mig og umhverfið allt, unaðar-
sæla fyllti barnsál mlna og þá
gerðist hið óvænta, sem ég
hafði aldrei lifað áður og aldréi
lesið um né heyrt fyrr en ára-
tugum síðar, er ég tók að kynna
mér við þýzkan háskóla mýstik,
dulhyggju miðaldanna.
Titrandi fann ég óumræðilega
nálægð Guðs yfirskyggja mig,
eins og allt yrði þrungið Guði,
himinn og haf, jörðin, ég og
gamla kýrin. Ég varð eitt með
þessu öllu — og öryggiskennd-
inni, friðinum fæ ég ekki lýst.
Hve lengi veit ég ekki. Ég sveif
fremur en gekk heim og gat
engum sagt, hvað fyrir mig
hafði komið.“
En þó að minningarnar um
þetta tvennt væru honum mjög
hugstæðar, meðan hann var að
hugleiða framtíð sina veturinn
eftir stúdentspróf, nægðu þær
ekki til að eyða þeim vafa, sem
með honum bjó um það, hvort
hann ætti að áræða að velja sér
guðfræði að námsefni.
Þennan vetur fór hann eitt
sinn á kvöldsamkomu hjá
Kristilegu félagi ungra manna,
en það, sem þar fór fram, snart
hann ekki svo, að hann fýsti að
leita þangað aftur. Hann hitti
fyrir menn, sem ræddu trúar-
leg efni, en þær umræður
höfðu ekki djúptæk áhraf.
Annað veifið fór hann í kirkju
og þá einkum þar sem séra
Haraldur Nielsson var sá
segull, sem dró ómótstæðilega
að sér fjölda manna í hvert sinn
sem hann predikaði. Og vissu-
lega dáði hinn ungi Jón Auðuns
glæsilega mæslku og andríki
séra Haralds, en það fékk ekka
sigrazt á vafanum. Þar varð
magnþrungin persónuleg
upplifun á vegum andlegrar
reynslu að koma til. Hann las
mikið skáldskap i bundnu máli
og óbundnu, — „en“, segir
hann, „ekki réð það úrslitum
um að ég færi að lesa guðfræði
fyrr en ég las Kejser og
Galilæer eftir Ibsen.
Framhaldið af þessum ummæl-
um hins aldraða og langreynda
sannleiksleitanda birti ég hér
orðrétt, ekki sizt til að árétta
ómótmælanlega, hve örlög-
þrungin áhrif skáld geta haft
með ritum sínum — og þar
með, hver ábyrgð áþeim hvilir:
„Ég las þetta mikla skáldrit
upp aftur og aftur, og barátta
keisarans, Júlians
fráhverfings, við Krist,
baráttan við Krist i sálu hins
gáfaða keisara, baráttan, sem
lauk með þvi, að deyjandi
hrópaði hann: „Þú hefir sigrað,
Galilæi," hafði geysileg áhrif á
mig. Ég lifði þessa baráttu
innra með sjálfum mér með
þviliku afli, að slíkur stormur
hafði aldrei áður farið um sál
mína. Ég upplifði það, að undan
áhrifavaldi hans var ekki unnt
að komast, að honum gat eng-
inn gleymt, sem einu sinni
hafði séð hann, að þessi
stórkostlegi persónuleiki hlaut
að verða ofjarl hverjum þeim,
sem i snertingu við hann hafði
einu sinni komizt, að allri
baráttu gegn honum hlaut að
ljúka með sigri hans. Svo
margir mér meiri og sterkari
menn hafði hann sigrað, að
mig, ungan, veikan og á marga
lund lítt þroskaðan, dró hann
að sér með afli, sem stundum
varnaði mér svefns og fyllti mig
ýmist sælu eða sársauka. Mér
var ljóst, að þá leið, sem
presturinn Brandur fór, gat ég
ekki gengið, strangleiki hans
var mér fjarlægur. Þegar ég
kom heim um vorið, greip ég
enn einu sinni Kejser og
Galilæer og las. Enn lifði ég
baráttu hins gáfaða keisara, og
með þetta veganesti innritaðist
ég í guðfræðideild Háskólans
um haustið.; Þannig .varð það
Henrik Ibsen að kenna eða
þakka að ég varð prestur. Þetta
er mín saga. Ég veit ekki, hvort
margir aðrir eiga sömu sögu að
segja. Baráttunni var ekki lok-
ið. Hún leitaði á mig oft á 43 ára
prestsferli mínum. Ég lifi hana
stundum enn.“
Þar með voru merkileg ráð
ráðin, ráð, sem orðið hafa mörg-
um særðum likn, mörgu sorgar-
barni til huggunar, mörgum
leitandi sálum lýsandi vegvisir.