Morgunblaðið - 19.02.1977, Qupperneq 15

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 19. FEBRUAR 1977
15
Hvers vegna hlutafélög?
„Samvinnumenn hafa oft á orði, að það sem skilji
samvinnufélagsformið frá hlutafélagaforminu sé að
fjármagnið ráði atkvæðamagni i hlutafélögunum —
eða eins og Jónas Jónsson frá Hriflu orðaði það:
„Hlutafélögin verða gulltáknið, sem menn mæna á,
félagsform efnahagslegrar stigamennsku'*. Nú á
Samband íslenzkra samvinnufélaga eigaraðild að
nokkrum hlutafélögum, svo sem Dráttarvélum h.f.,
Meitlinum h.f. í Þorlákshöfn, Ölíufélaginu h.f.,
Samvinnubankanum h.f. og Samvinnuferðum h.f. Tel-
ur þú slíka þátttöku samvinnuhreyfingarinnar sam-
rýmast hugsjónum hennar?"
„Varðandi ummæli Jónasar frá Hriflu, held ég að
hafa ætti orðið stigamennska innan gæsalappa. Menn
láta ýmis orð falla i hita baráttunnar og hægt er að
finna ýmsar tilvitnanir í garð samvinnuhreyfingarinn-
ar, sem ekki eru fallegar. Látum því tilvitnun í orð
Jónasar liggja milli hluta, en ræðum kjarna
spurningarinnar. Það hefur af sa.nvinnumönnum ver-
ið talið nauðsynlegt að koma ákveðinni starfsemi fyrir
í hlutafélagsformi og má í því sambandi benda á, að
þetta er ekkert einsdæmi hér á landi. Sænska sam-
vinnuhreyfingin, sem talin er til fyrirmyndar að
mörgu leyti, hefur með hendi ýmsa starfsemi sem
rekin er í hlutafélögum. Þegar Samvinnubankinn var
settur á stofn var t.d. hlutafélagaformið talið heppi-
legra og hentaði bezt, þar sem nauðsynlegt var talið að
bankinn gæti komið sér upp eigin fé til tryggingar
starfseminni. Það var talið auðveldara í formi hluta-
félags. Starfsemi bankans gekk vel á siðasta ári og nú
hefur verið auglýstur aðalfundur og þar verður borin
fram tillaga um útgáfu jöfnunarhlutabréfa og aukn-
ingu á hlutafé bankans. Verður almenningi þá
væntanlega gefinn kostur á að auka kaup hlutabréfa í
bankanum.
Um Olíufélagið h.f. er
það að segja, að á sínum
tíma, þegar það var
stofnað, var talið æski-
legt að fá til samstarfs
aðila utan samvinnu-
hreyfingarinnar, þ.á m.
frá olíusamlögum, út-
gerðarfélögum og
sveitarfélögum. Ég hef
þá skoðun að samvinnu-
hreyfingin eigi alls ekki
að útiloka samstarf við
aðra aðila. t kaupfélog-
unum hefur samstarf
við aðra aðila gefizt vel
m.a. um fiskvinnslu-
fyrirtæki. Þannig er t.d.
háttað um Fiskiðjuna á
Húsavík, þótt Kaup-
félag Þingeyinga sé þar
að vísu stærsti hluthaf-
inn. Þar eru útgerðar-
aðilar einnig eigendur
fyrirtækisins. Við höf-
um einnig dæmi um
samstarf kaupfélags,
hreppsfélags og verka-
lýðsfélags í hlutafélagi,
sem rekið hefur frysti-
hús og fiskvinnslustöð.
Þess ber og að gæta,
að hlutafélagaíormið
þarf ekki að koma í veg
fyrir að ekki sé unnt að
veita afslætti til við-
skiptamannanna, enda
hefur það verið gert.
Fiskiðjan á Húsavík
hefur veitt verðbætur
til sjómanna, þegar
rekstur hennar hefur gengið vel. Munurinn á hluta-
félögum og samvinnufélögum er hins vegar sá,
að í samvinnufélögum hafa menn — eins og ég sagði
áður — atkvæði án tillits til eignarhluta. Tekjuafgangi
er síðan úthlutað i hlutfalli við gerð viðskipti, en ekki
í hlutfalli við eignaraðild. Ég fer ekki dult með þá
skoðun mína, að starfsemi Sambands íslenzkra sam-
vinnufélaga og samvinnuhreyfingin í heild er nauð-
synlegur þáttur í þjóðarbúskap íslendinga á sama hátt
og starfsemi samvinnufélaga í nágrannaþjóðfélögum
okkar er. Til Norðurlandanna hafa íslendingar sótt
marga fyrirmynd, enda ísland eitt þeirra. Á öllum
Norðurlöndunum er samvinnuhreyfingin mjög öflug
og eflir samkeppni við einkaframtak og ríkisrekstur.“
Lög gegn hringamyndun?
„En er slík fyrirtækjasamsteypa sem Sambandið er
hér á landi ásamt öllum samstarfsfélögum þess ekki
orðin það stór, að t.d. í Bandaríkjunum mundi hún
falla undir svokölluð ,,antitrust“-lög og verða þar með
leyst upp?“
„Að mínu mati alls ekki,“ sagði Erlendur Einarsson.
„Það er ekkert sambærilegt við þetta. Gera verður
greinarmun á eðli fyrirtækja. Samvinnufélög í Banda-
rikjunum eru einnig undanþegin þessum lögum þar.
Um samvinnufélög gilda i Bandaríkjunum sérstök lög
frá 1922. Einn megintilgangur anti-trustlaganna er
að koma i veg fyrir einokun i verðmyndun. Stór fjöl-
þjóðafyrirtæki eru stofnuð I þvi augnamiði að afla fjár
og fólk er fengið til þess að leggja fé i þau til þess að
ávaxta það. í samvinnufélögum er hagnaður endur-
greiddur i hlutfalli við viðskipti, en ekki í hlutfalli við
eignaraðild."
„Endurgreiða samvinnufélögin tekjuafgang?"
„Þegar svara á þessari spurningu verður að fara allt
aftur til ársins 1844, þegar vefararnir í Rochdale á
Englandi stofnuðu fyrsta kaupfélagið með hinum svo-
nefndu Rochdale-reglum, sem hafa verið grundvallar-
reglur í starfsemi samvinnufélaga fram á þennan dag.
Eitt atriðið í þessum reglum er það, að vörur eru
seldar á gangverði, en tekjuafgangurinn síðan endur-
greiddur i lok hvers árs — ef hann er þá fyrir hendi.
M.ö.o., það átti að skila til baka hluta af söluverði,i
varanna, því sem fram yfir reyndist vera, þegar
greiddur hafði verið kostnaður og lagt hafði verið í
sjóði. íslenzku kaupfélögin tóku upp þetta fyri-
komulag, opnuðu sölubúð, seldu á gangverði og
skiluðu síðan tekjuafganginum til baka. Árið 1906 reið
Hallgrímur Kristinsson, þáverandi kaupfélagsstjóri
Kaupfélags Eyfirðinga, á vaðið í þessu efni og önnur
félög fylgdu á eftir. Fram á þennan dag hefur þessi
Rochdale-regla verið viðhöfð innan samvinnu-
hreyfingarinnar. Þróunin undanfarin ár hefur þó
orðið sú, að minna hefur verið um endurgreiðslur i
kaupfélögunum, m.a. vegna þess að verðbólgan og
strangar verðlagsreglur hafa stuðlað að því að lítið eða
ekkert var til endurgreiðslu. Þá hafa kaupfélögin og í
ríkari mæli farið inn á þá braut að veita félags-
mönnum sínum afslátt út á svokölluð afsláttarkort,
sem raunverulega hefur þýtt lægra vöruverð. Hvað
varðar Sambandið hefur það veitt kaupfélögunum
endurgreiðslu og þar með fyigt Rochdale-reglunni.
Endurgreiðslan hefur verið í formi afsláttar í hlutfalli
við vörukaup og einnig endurgreiðsla á tekjuafgangi.
Auk þess hefur Sambandið veitt kaupfélögunum
vaxtalausan greiðslufrest á vörukaupum að vissu
marki.“
Og Erlendur Einarsson heldur áfram:
„Samvinnufélög erlendis hafa flest reynt að halda
sig við Rochdale-regluna, þ.e.a.s. að endurgreiða tekju-
afgang, en verulegar breytingar hafa orðið á því á
síðustu árum, m.a. vegna samkeppninnar, en vegna
hennar hefur verið talið nauðsynlegt að lækka útsölu-
verðið í stað þess að endurgreiða tekjuafgang. Mér
þykir rétt að vekja athygli á þeirri staðreynd, að ekki
er rekstrargrundvöllur fyrir verzlun með nauðsynja-
vörur í dreifbýli eins og nú er komið. i þessu
sambandi má minna á, að 17 kaupfélög voru á árinu
1975 rekin með halla. Samtals nam þessi halli 89
milljónum króna. Þessi halli hefði orðið meiri, ef ekki
hefðu komið til endurgreiðslur frá Sambandinu. Til
þess að fá rétta mynd ber að hafa í huga að eitt
kaupfélaganna, sem er meðal þessara hallareknu
félaga, stóð í miklum framkvæmdum í sjávarútvegi og
nam halli þess 32 milljónum króna. Samtals voru
endurgreiðslur Sambandsins fyrir árið 1975 147,5
milljónir króna.“
„Hvers vegna telja samvinnumenn skattfríðindi
samvinnufélaga réttlætanleg? Rýra þessi skattfríðindi
ekki samkeppnisaðstöðu annarra félagsforma, svo sem
einkareksturs og hlutafélaga, sem eiga í beinni sam-
keppni við samvinnurekstur?
„Samvinnufélög hafa ekki skattfríðindi eins og
skattalög eru i dag,“ sagði Erlendur Einarsson, og
hann útskýrði það nánar: „Samvinnufélög borga sömu
skatta og t.d. hlutafélög af öllum gjaldstofnum, nema
af tekjuskattstofni. Það er eðli samvinnufélaga að
endurgreiða tekjuafgang, sem þá er talinn til sparn-
aðar félagsmanna. Það er ekkert sem mælir á móti því,
að hlutafélög veiti afslátt til sinna viðskiptamanna,
sem er þá skattfrjáls á sama hátt og endurgreiðsla til
samvinnufélaga. Varðandi það atriði að endurgreiða
tekjuafgang í stofnsjóð, sem afslátt af viðskiptum, er
talinn hefur verið sparnaður félagsmanna og að greiða
vexti af slíkri stofnsjóðsinnstæðu, sem frádráttar-
bærir eru, þá er rétt að vekja athygli á því, að
hlutafélög hafa haft möguleika á að gefa út jöfnunar-
hlutabréf til eigenda sinna. Þannig hafa eigendur
hlutafélaga getað fengið skattfrjálsa eign út úr
rekstri félagsins og arðgreiðsla, sem er frádráttarbær
að vissu marki, hefur getað vaxið með útgáfu
jöfnunarhlutabréfa. Þannig hafa hlutafjáreigendur
getað fengið skattfrjálsar eignir ekki sízt í mikilli
verðbólgu."
Styður SÍS framsóknarblöðin?
„Hvernig var háttað stofnframlögum Sambandsins
og kaupfélaganna til Tímans og Dags á Akureyri. Fá
þessi blöð einhverja fjárhagslega fyrirgreiðslu frá
þessum fyrirtækjum nú?“
„Mér er ekki kunnugt um það, hvort Sambandið
hafi lagt fram stofnframlag til þessara blaða fyrir 60
árurn," sagði Erlendur Einarsson. „Það eru mörg ár
frá því er þessi blöð voru stofnuð, en hitt mun rétt, að
þessi blöð hafa verið baráttutæki samvinnu-
hreyfingarinnar lengst af og tekið upp málstað
hennar. Það mun og hafa viðgengizt að samvinnu-
fyrirtæki auglýstu í þessum blöðum sem og í öðrum
blöðum, t.d. i Morgunblaðinu. Ég tel slíkt ekki beina
styrki. Það er eðlilegt að samvinnufélög auglýsi i
þessum blöðum. Þau eru mikið lesin af félagsmönnum
samvinnuhreyfingarinnar."
Hugsjónatengsl
„Hver eru tengsl
Sambands íslenzkra
samvinnufélaga og-
Framsóknarflokksins?"
„Það eru engin tengsl
rnilli Sambandsins og
Framsóknarflokksins
önnur en þá hugsjóna-
tengsl. Framsóknar-
flokkurinn hefur haft
samvinnustefnu á
stefnuskrá sinni frá því
hann var stofnaður og
margir Framsóknar-
ntenn eru samvinnu-
menn. Önnur tengsl eru
ekki.“
„Eru ekki eingöngu
framsóknarmenn í
stjórn SÍS?"
„Það var sú tíð að svo
var, en hún er liðin. Al'
9 stjórnarmönnum Sam-
bandsins eru 2 full-
trúar, sem tilheyra ekki
Framsóknarflokknum.
Á hinn bóginn er það
kannski ekki öeðlilegt
að framsóknarmenn
sitji i stjórn Sambands-
ins á santa hátt og meg-
inþorri manna i stjórn
Verzlunarráðs íslands
eru sjálfstæðismenn og
að i stjórn Alþýðusam-
bands íslands sitji að
mestu fulltrúar Alþýðu-
bandalagsins og Al-
þýðuflokksins.
Annars eru stjórnmál ekki rædd í stjórn Sambandsins.
Þar fara aðeins fram málefnalegar umræður um
stjórn fyrirtækisins og samvinnuhreyfinguna. Það er
skoðun mín, að þeir menn, sem áhuga hafa á sam-
vinnumálum og sýna það i verki, eigi kost á að komast
til áhrifa í kaupfélögunum og Sambandinu án tillits til
stjórnmálaskoðaná.“
„Nú er starfið innan samvinnuhreyfingarinnar tví-
þætt. Annars vegar viðskiptalegur þáttur og hins
vegar félagslegur. Er ekki félagsleg deyfð í samvinnu-
hreyfingunni?"
„Félagsmálaáhugi er ekki eins mikill og æskilegt
væri og ekkert í líkingu við það sem áður var, þegar
menn voru að brjótast úr sárri fátækt með samvinnu-
starfi, á tímum, þegar lífió snerist um brauðstrit öðru
fremur. Velmegun og efnishyggjan hafa deyft félags-
málaáhuga bæði í samvinnuhreyfingunni og öðrum
félagasamtökum. Þó ber þess að geta að fundarsókn er
víða góð, þegar deildafundir eru haldnir eða þegar
rædd eru sérstök málefni bændanna. Það er hins
vegar erfiðast að fá fólk til að sækja fundi í þéttbýl-
inu. Stjórn Sambandsins vill gjarnan stuðla að þvi að
auka þátttöku félagsmanna í samvinnustarfi og þess
vegna ákvað hún, að næsti aðalfundur Sambandsins,
sem haldinn verður í Reykjavík dagana 14. og 15. júni,
yrði sérstaklega helgaður félagsmálum samvinnu-
hreyfingarinnar um leið og 75 ára afmælisins verður
minnzt. Um þetta hefur þegar verið samin ýtarleg
greinargerð, sem send hefur verið kaupfélögunum,
þar sem málin verða rædd og tillögur gerðar, sem
koma eiga að notum við umræður á aðalfundinum.“
Framhald á bls. 27