Morgunblaðið - 12.05.1977, Page 25

-MOftgPNBLAPIP; FimrrUDAGUK irMAÍ 1977-
tmi Um s;i au^AuuTMMia-aiaA-iakiuaauM
unnar er menning-
unni það sem arður
Vagn Holmboe: bðndans er moldinni
HÉR BIRTIST síðari hluti
þýðingar Helgu Jóhanns-
dóttur og Jóns Samsonar-
sonar á kafla úr bók Vagn
Holboe: Mellemspil. Tre
musikalske aspekter.
Millifyrirsagnir eru
Morgunblaðsins. Bókar-
kafli þessi er saminn laust
eftir 1960.
Hér skal þó ekki rætt um nú-
tímatónlist í heild, því að óvíst er,
hvert mat framtfðarinnar verður,
og hún ein getur skorið úr því,
hvað í raun réttri er framlag nú-
tímans. Hér skal einungis fjallað
um tvær öfgastefnur, aðferð
fyrirframákvörðunar og aðferð
tilviljunarinnar, og er sagt um
báðar að þær leysi vandann nú og
um ókomin ár.
Stærðfræði
eða
teningakast
Mönnum fannst eftir heims-
styrjöldina fyrri að staðan í tón-
listinni einkenndist af róttækum
úrslitabreytingum, en nú — fjór-
um áratugum síðar — greinum
við lögmálsbundna þróun og
merkingu i margvíslegri viðleitni
til að koma reglu á óreiðuna. Af
mörgum og misgóðum tilraunum
til að ná fram nýju jafnvægi skal
hér aðeins rædd sú afdrifarik-
asta: tólftóna röðunartækni
(dodekafon serialisme).
Eftir langvarandi upplausnar-
ástand var dúr og moll veldið
hrunið, og með því féllu hin ríkj-
andi grunnhljóma-forhljóma sam-
bönd. Þess I stað hrifsaði sérhver
hinna tólf tóna krómatíska tón-
stigans til sin sjálfstætt vald.
Glundroði blasti við, en jafnframt
ný skipan.
Meðal björgunarmanna var
Arnold Schönberg, sem endur-
hæfði uppreisnarmennina tólf,
gerði þá að friðsömum borgurum
i samfélagi jafnrétthárra einstak-
dinga og afmarkaði valdsvið
þeirra vandlega. Þetta nýja sam-
félag varð tólftónatónlistin, kerfi
sem síðan nær mikilli fullkomnun
og hnitmiðun og verður, þegar
lengst er gengið, að algjörri röð-
unartækni, þar sem alls ekkert
ræðst af hendingu.
Tónskáldið, sem fylgir þessari
tónlistarstefnu, verður áður en
hann tekur til að semja að
ákvarða t.d. tólf mismunandi tón-
hæðir, tólf tónlengdir, styrkleika
og blæbrigði, þannig að hver ein-
stakur tónn hafi aldrei sömu
lengd, styrkleika og hljöðfærablæ
né lendi á sama takthluta í ein-
stökum hlutum eða þáttum verks-
ins. Ákvarðanir lúta lögum stærð-
fræðinnar, og þar sem stærð-
fræðilegir möguleikar á fjöl-
breytni eru mjög miklir, er ger-
legt og óhjákvæmilegt að forðast
endurtekningu. Svo dæmi sé tek-
ið má tónninn A (tónhæð) sem
heilnóta (tónlengd) leikinn forte
(tónstyrkur) á víbrafón (hljóm-
blær) ekki koma fyrir aftur í
sama kafla eða þætti. Með tólf
tónlengdum og mismunandi takt-
hlutum nær tónskáldið fram
breytileika í timalengdinni, sem
byggður er á stærðfræði, og skipti
hann auk þess hverjum kafla í
t.a.m. tólf einingar með tólf mis-
munandi hraðatáknum (tempo)
verður varla lengra komist f fyrir-
framákvörðun.
Nokkru siðar komu fram öfgar
á hinn bóginn, tónsmíðar þar sem
hending ein var látin ráða. Þær
fengu nokkurn hljómgrunn, þar
sem þær voru kærkomið og öflugt
viðbragð gegn hinni algjöru fyrir-
framákvörðun. Um 1960 beita
framúrstefnumenn báðum þess-
um aðferðum, og það er ekki jafn
undarlegt og virst gæti við fyrstu
sýn. Ekki þarf að búast við sér-
stöku kerfi í tónlist, sem ræðst af
hendingu; en vissulega er eins
konar kenning þar að baki eða
öllu heldur tilraunastarfsemi,
auk þess sem ljós eru tengslin við
skyldar hugmyndir í öðrum list-
greinum og heimspeki. Hún er i
góðu samræmi við hugmyndir
zen-buddhismans að hlutir komi
af sjálfu sér, og stundum er gripið
til hinnar kínversku bókar breyt-
inganna „í Ging“, og með tilvilj-
ana og líkindaaðferðum velur tón-
skáldið tóna og annað í verki sínu.
Jafnframt getur tónskáldið látið
flytjendum eftir að gera eins og
þeim dettur í hug á hinn margvís-
legasta hátt, samkvæmt tónsmíð
sem einna helst minnir á leiðbein-
ingar til leikstjóra. Þá kemur fyr-
ir að þessi aðferð að láta allt koma
af sjálfu sér víkur fyrir hófsamari
aðferðum, t.d. þegar tónlist er
skrifuð á laus nótnablöð. Innihald
blaðanna getur verið tilviljun
háð, og röð þeirra getur ráðist af
hlutkesti eða verið að vild
flytjenda og stjórnanda, sem gert
er ráð fyrir að velji það sem fyrst
kemur i hug.
Auðvelt er að sjá muninn á að-
ferðum þeirra sem reikna fyrir-
fram út sem allra flesta mögu-
leika, og hinna sem vilja losa tón-
listina undan öllum útreikning-
um. Samt sem áður kemur sama
afstaðan furðulega skýrt fram í
báðum þessum öfgum.
í tólftóna röðunartækni —
einkum þegar hún er fyllilega
sjálfri sér samkvæm — ræðst tón-
listin af talnaútreikningum, þeg-
ar aðferðin hefur verið ákveðin
og tölurnar settar á mismunandi
gildi tónsins. Með slikum vinnu-
brögðum næst fram stærðfræði-
Vagn Holmboe
leg rökvísi og ganga má að hverju
atriði visu í tónsmíðinni, en um
leið er samhengi og rökvísi sem
reist er átónlistinni sjálfri útilok-
að, því að í reynd er ógerlegt að
sjá fyrir tónasambönd, sem eru
ákveðin af talnasamböndum, og
þeim verður heldur ekki breytt
síðar. Tónskáldið ræður þvi ekki,
hvernig tónarnir hljóma saman i
framvindu verksins, hann hefur
selt listrænan frumburðarrétt
sinn og verður óvirkur áhorfandi;
þvi að hann á þess ekki lengur
kost að vinna úr efniviðnum, get-
ur ekki lengur valið og hafnað,
ekki notað hugdettur án þess að
raska stærðfræðilegri skipan
kerfisins.
Tónskáldið hefur rekið mann-
inn á dyr, hefur varpað frá sér
möguleikanum á að meta og móta
og getur ekki komið i veg fyrir að
verk hans — séð frá sjónarhorni
tónlistarinnar — verði röð af til-
viljunarkenndum tónum, hljóm-
um og hrynjandi. í stað þess að
draga tölur af tónum hefur tón-
skáldið gefið tónana tölum á vald
og gert með því skuggann að hús-
bónda.
Hjólið hefur snúist heilan hring
og öfgarnar mætast. Frá músí-
kölsku sjónarmiði verður niður-
staðan sú sama, hvort sem tón-
skáldið velur stærðfræði eða ten-
ingskast, hvort sem hann setur
traust sitt á það, að tölurnar og
sambönd þeirra búi yfir æðri rök-
vísi en maðurinn í ófullkomleika
sínum, eða hann hefur varðveitt
trúna á það, að blind hendingin sé
glöggskyggnust. Báðar leggja
þessar öfgastefnur rækt við hið
tilviljunarkennda, enda þótt það
sé á gagnstæðum forsendum, þar
sem önnur keppir að kerfisbund-
inní tilviljun, hin beitir tilviljun-
arkenndri kerfisskipan. Einu má
gilda hvora öfgastefnuna tón-
skáldið aðhyllist, hann skorast
undan listrænni ábyrgð með því
að varpa henni annað hvort á töl-
una eða teninginn. Hann sviftir
sjálfan sig forræði sem maður og
listamaður, og verk hans verður
aldrei heild, endurspeglar ekki þá
heimsmynd tónlistarinnar, sem
ævinlega felst í hinu sanna tón-
verki.
Tilviljun + tilviljun
gefur enga merkingu
Það er kunnara en frá þurfi að
segja, að ungu tónskáldi er mikill
vandi á höndum á tímum hrað-
fara framúrstefnu. Ef hann fylgir
ekki framúrstefnunni, verður
hann utangátta, sem er í reynd-
inni það sama og að vera i and-
stöðu, og til þess hafa einungis
mikil tónskáld dug, hin lélegu að-
eins löngun.
Fylgi hann stefnunni og finni
hann í henni hljómgrunn ómót-
aðra hugmynda sinna, er aðstaða
hans erfið engu að síður. Þvi sé
hann í raun og veru tónskáld,
lendir hann í linnulausri baráttu
fyrir sjálfstæði sínu og sjálfsvirð-
ingu, til að komast hjá þeirri sam-
ræmingu sem verður skaðleg þeg-
ar til lengdar lætur. Honum mun,
að minnsta kosti um tíma, reynast
nærri ógerlegt að hafa heildarsýn
yfir tónlistina. Hann sér alla
efnisþætti hennar metna að nýju,
og það sem meira er, hann notar
sjálfur nýjar og óreyndar aóferð-
ir, sem verða að standast rann-
sókn og gagnrýni, áður en þeim
verði beitt listrænt. Að öllum
jafnaði á hann ekki annars úr-
kosta en að nota þá aðferð, sem
honum er kunn úr skólalærdómi:
að einangra einstök atriði, vinna
úr þeim og tengja þau síðan sam-
an í litlar viðráðanlegar heildir.
Tónlistarheimur hans verður því
einstök atriði á við og dreif án
innra samhengis; því að heildin,
sem ætti að gæða atriðin merk-
ingu, er ekki til. Hin listræna
niðurstaða, tónverkið sjálft, hefur
á þessu stigi minna gildi en tón-
sköpunin. Aðferðin sem valin var
er í brennidepli og verður tak-
mark i sjálfri sér. Jafnframt
þessu missa orð eins og listaverk,
listgæði, samhengi eða heild
merkingu sina, af þvi að þessi
hugtök skirskota til listar, sem
ekki er lengur knýjandi viðfangs-
efni tónskáldsins. Það er ekki
nema gott um það að segja, að
menn þjálfi sig í meðferð ein-
stakra efnisþátta, hversu tilbúnar
og þurrar, tilviljunarkenndar og
fráleitar sem æfingarnar kunna
að virðast. Tónskáldinu finnst allt
tal um fáránleika eða ofskipulag
vera alhæfing, sem hann hvorki
viðurkennir né skilur, á meðan
hann sér ekki tónlist sína í heild-
arsamhengi. Það getur hann ekki,
þvi að vilji hann vera framúr-
stefnumaður áfram neyðist hann
til að hringsóla um einstök atriði
og önnur ekki. En hvað sem um
það má segja — og um það er
margt sagt — er naumast nokkur
vafi á þvi, aó þessar athuganir og
tilraunir eru listinni til gagns,
bæði eru þær nauðsynlegar til að
átta sig á nýjum efniviði og síðar,
er menn hafa metið nýjungarnar
og valið þær nothæfu úr, geta þær
aukið skilning og þar með heild-
arsýn á tónlistinni.
Ekki má búast við að áheyrend-
ur hafi mikinn áhuga á slíkum
æfingum. Þeir koma til að kynn-
ast nútimatónlist, en vilja jafn-
framt öðlast listræna reynslu. í
báðum tilvikum verða þeir fyrir
vonbrigðum. Þótt tónskáldið hafi
áheyrendur í huga, þótt það vilji
stugga við þeim, koma þeim úr
jafnvægi, hneyksla eða sýna feg-
urðina í óþekktum tónmynstrum,
mun fæstum verða ljós merking
þess sem þeir heyra, því að merk-
ingin felst i aðferðinni, og aðferð-
in er óinnvígðum lokaður heimur.
Tónskáldið sem lætur hendingu
ráða sleppur betur úr vandanum,
þar sem aðferð þess er blátt
áfram úrvinnsla hugmynda á
hverjum stað og stund. Hins veg-
ar finnst tónskáldinu sem beitir
aðferð hins fyrirframákveðna, að
sér sé skylt að skýra frá fyrirætl-
unum sinum og lýsa aðferðinni.
En eins og allir vita er erfitt að
segja nokkuð markvert í orðum
um tónlist, og það veldur margvis-
legum misskilningi, því reyna
tónskáld hins fyrirframákveðna
að tjá sig eins ótvirætt og ná-
kvæmlega og unnt er; þau gripa
því oft til hálfvisindalegs (eink-
um stærðfræðilegs) orðalags og
framsetningar, sem hindrar þau
enn frekar í að ná sambandi við
umhverfi sitt.
Óánægjan með þetta ástand er
óefað ein ástæðan til þess, að ýms-
ir fylgismenn hins fyrirfram-
ákveðna hafa farið yfir í hinar
öfgarnar, snúist frá hinu huglæga
til hins eðlislæga. Um leið — og
það skiptir mestu máli— vaknar
skilningur á því, hve ófullnægj-
andi það er að vinna einangrað úr
stökum þáttum og ala á tilbúinni
sundúrgreiningu, að sjá skiptingu
í þvi sem er i rauninni sameining.
Hvérnig sem á því stendur, er
sterk tilhneiging til að blanda
saman fyrirframákveðnum og
tilviljunarkenndum atriðum í
sama tónverki. (Það er gert á
ýmsan hátt, m.a. með aðferð
ótengdu nótnablaðanna, hinu svo^
nefnda „opna formi“.) En þar
sem hvorttveggja verkar tilviljun-
arkennt á áheyrandann, þar sem
einstakir þættir, hvort heldur
þeir ákvarðast af tölum eða ten-
ingskasti, búa ekki yfir músíkalst
rökréttri skipan, þá gera þeir það
ekki heldur, þegar þeir eru lagóir
saman. Með öðrum orðum: tilvilj-
un + tilviljun gefur enga merk-
ingu.
Þessar tilraunir til að tengja
saman og sameina, hversu mis-
skildar og hversu vélrænar sem
þær eru, sýna þó það, að vanda-
málin eru önnur en áður, að það
er leitað samhengis og að nú ér
brýnna að nota efniviðinn en
rannsaka hann. En það sem fram-
úrstefnan beinist einkum að, eðli
sinu samkvæmt, er að finna nýjar
aóferðir eða búa þær til, og þar
sem sambland stærðfræðilegrar
fyrirframákvörðunar t.a.m. og
tilviljana andartaksins byggist á
þvi að þessar öfgakenndu aðferð-
ir séu að vissu leyti fullreyndar,
má líta á þessa þróun sem merki
þess að nú sé komið á það stig, að
framúrstefnan verði stutta stund
enn í fararbroddi, ef dæma má
eftir evrópskri tónlistarhefð.
Ekki svo að skilja að hún sé
dauð, þvi að hún kemur bráðlif-
andi aftur á morgun. Afturhaldið
hefur enga ástæðu til að gleðjast,
að visu getur orðið afturkast, en
það liggja engar leiðir til baka. Sé
timi framúrstefnunnar bráðum
liðinn, sé hún í þann veginn að
hafa nýtt til fulls kraft sinn og
möguleika, þá fellur hún, en held-
ur þó velli. Einstakir hlutar henn-
ar, dreifðir og ósamkynja, munu
tengjast öðrum, sem fyrir eru á
þeim tíma, og við það mun nýtt
mynstur smám saman geta krist-
allast.
Hljómbandið
verður enn að
teljast hljóðfæri
fremur en ný
tónlistarstefna
Einhver kann að furða sig á þvi
að ekki hefur verið minnst á seg-
ulbandatónlist, raftónlist eða
hljóðlist úr umhverfishljóðum i
sambandi við framúrstefnuna.
Því verður ekki á móti mælt, að
þessi fyrirbrigði gegna hlutverki í
tónlistinni á okkar timum, sumir
fullyrða jafnvel að rafeindatækn-
in boði nýtt timabil, að tónlistin
sent var að mestu bundin manns-
röddinni fram að endurreisn,
síðan að miklu leyti hljóðfærum,
sé nú að verða raftónlist.
Nokkuð er til i þessu, og væri
full ástæða til að ræða það nánar,
en hér skal aðeins fjallað urn
stöðu tónlistarinnar i megindrátt-
Framhald á bls. 27