Morgunblaðið - 22.10.1977, Qupperneq 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 22. OKTÖBER 1977
Ritstjóri
og ráðherra
Lýður Björnsson:
BJÖRN RITSTJÓRI.
206 bls. tsafold. Rvík. 1977.
ISAFOLD heldur verðuglega
upp á hundrað ára afmælið með
því að gefa út bók um stofnand-
ann, Björn Jónsson. Höfundur-
inn, Lýður Björnsson, er sagn-
fræðingur og hefur áður sent
frá sér bók í flokknum >»menn í
öndvegi«. Þar að auki er hann
sveitungi Björns og byrjar bók-
ina sem slíkur — rekur minn-
ing sína um hvar og hvenær
hann heyrði Björns fyrst getið
heima í sveitinni. Á-æskuárum
Lýðs var á lífi fólk sem kunni
að segja frá Birni Jónssyni ung-
um þar vestra; ekki svo að það
myndi hann sjálft en hafði fróð-
leik sinn beint frá öðrum sem
mundu svo langt. En Björn
fæddist 1846 í Djúpadal í Gufu-
dalssveit.
Nú gerast þeir fáir sem muna
Björn Jónsson. Um stjórnmálin
á því tímabili, sem hann kom
mest við sögu, hefur hins vegar
mikið verið ritað á seinni árum,
Lýður Björnsson.
sjálfstæðisbaráttuna, samn-
ingaþófið við dani upp úr alda-
mótum, »uppkastið«, ráðherra-
tíð þeirra Hannesar Hafstein og
Björns og þar fram eftir götun-
um. Birni hefur gjarnan verið
stillt upp við hlið Hannesar.
Það er eðlilegt. Þeir urðu
fyrstu ráðherrarnir, þar að auki
andstæðingar; og í vissum
skilningi andstæður sem ein-
staklingar. I samanburðinum
hefur heldur hallað á Björn.
Enda hafði Hannes forskotið,
varð fyrsti ráðherrann og það í
blóma aldurs síns þar sem
Björn varð ekki ráðherra fyrr
en kraftar hans voru teknir að
þverra, átti þá enda skammt
eftir ólifað.
Næst stjórnmálunum var
blaða- og bókaútgáfan minnis-
stæðasti þátturinn í lífsstarfi
Björns. Blaðamennska um alda-
mót var starf sem reyndi á þol-
rifin. Þar sem blöðin voru eini
fjölmiðillinn voru hinir fáu
blaðamenn undir sífelldri smá-
sjá almennings. Andstæðingar
sneru út úr prentvillunum hver
fyrir öðrum og létu jafnvel ekki
í friði einkalíf hver annars!
Kröfurnar urðu því harðar,
ekki síst á málfarssviðinu, það
leiddi af sjálfu sér. Það sýnir
áhuga Björns á móðurmálinu
að hann samdi sjálfur og gaf út
dálitla stafsetningarorðabók.
Þetta voru sem sagt tímar
hörku og baráttu, en einnig
tímar þjóðlegrar endurreisnar,
tímar málvöndunar; menn fág-
uðu stíl sinn. Og Isafold var
biað sem margir iásu og hvert
mannsbarn á landinu kannaðist
Bindindishreyfingin átti sitt
blómaskeið um aldamót. Ekki
Bókmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
við. Stjórnmálin voru þá hvati
blaðaútgáfunnar, alveg eins og
nú, og því verður blaða-
mennska Björns naumast skilin
frá þátttöku hans í stjórnmál-
um.
I bókaútgáfu hafði Björn
Jónsson jafnt þjóðleg sem al-
þýðleg sjönarmið fyrir augum,
gaf t.d. út Þjóðsögur Jóns Árna-
sonar í einkar hentugri lestrar-
útgáfu. Þá hvíldi sú kvöð á
bókaútgei'anda að sjá þjóðinni
fyrir skemmtiefni.
En áhugamál Björns Jónsson-
ar voru fleiri en þau sem beint
snertu störf hans. Hann var t.d.
eldheitur bindindismaður. Og
eilífðarmálin urðu honum hug-
leikin er árin færðust yfir.
var við að búast að þvílíkur
hugsjónamaður sem Björn
Jónsson var léti slík mál af-
skiptalaus. Einnig á þvi sviði
gat hann verið andstæðingur
Hannesar Hafstein. Bindindi
var þá naumast talið til einka-
mála er öðrum kæmi ekki við.
Lýður segir þá sögu að »Einar
H. Kvaran hafi eitt sinn á
fyrstu starfsdögum sínum mætt
timbraður til vinnu i ísafoldar-
prentsmiðju. Á Björn þá að
hafa hreytt út úr sér eftirfar-
andi setningu: »Hér gildir sú
regla, að starfsmenn ísafoldar
eiga að vera bindindismenn.«
Samskiptin við Björn höfðu
þau áhrif á Einar, að hann gekk
fljótlega í stúku eftir að hann
réðst til Isafoldar og bragðaði
síðan ekki dropa af víni.«
Þá verður saga spiritismans
vart svo rakin að ekki sé getið
fylgis Björns Jónssonar við þá
stefnu. Aðstöðu sinnar og álits
vegna mun hann öðrum fr.emur
hafa stuðlað að útbreiðslu
hennar hérlendis svo hún hreif
hér hugi mun fleiri en annars
staðar þekktist. Þar runnu í
einn og sama farveginn gömul
íslensk þjóðtrú og erlend tísku-
stefna. Lýður segir að »áhugi á
slíku og trú á tilvist eilífðar-
vera« hafi verið »mikil í átthög-
um hans og eimdi lengi eftir af
því.«
Bók Lýðs er fábrotin en
greinagóð og að því leyti samin
í anda Björns Jónssonar. Lýður
styðst við prentaðar heimildir
fyrst og fremst en einnig nokk-
uð við skriflegar og munnlegar
upplýsingar. Þetta er ekki bók
skrifuð fyrir fræðimenn heldur
unglinga og aðra sem hafa
fyrirfram takmarkaða þekking
á efninu. Bestir þykja mér þeir
kaflarnir þar sem greint er frá
einkalífi Björns, t.d. uppvexti
vestra, skólagöngu, heimilislífi
hér syðra og svo framvegis.
Hitt, sem segir frá stjórnmála-
starfi hans, verður á köflum
saga málefnanna allt eins mikið
og mannsins sem um átti að
fjalla. Sú saga hefur verið rak-
in oft og viða og er hvorki betur
né verr sögð hér en annars
st aðar.
Orðfæri Lýðs er nokkuð gott
en hefði þó á stöku stað mátt
athugast betur. Til að mynda
rakst ég á tátólógíu þar sem
orðið »ráða« kemúr fyrir í ótal
tilbrigðum hvað eftir annað,
hér er partur af því: »Að þessu
sinni ráðlagði hann Sigríði að
ráða til sín ráðsmann, og fylgdi
hún því ráði.« Þá finnst mér
eitthvað bogið við wsnjókell-
ingsfrí«. Annars er textinn víð-
ast hvar þægilegur aflestrar.
Nokkrar gamlar myndir eru í
bókinni og vitna um hvort
tveggja: Aldamótatískuna og
bernskuskeið íslenskrar Ijós-
myndunar. Sumar þessara
mynda eru áður alkunnar en
aðrar man ég varla eftir að hafa
séð áður.
Minningu Björns Jónssonar
er verðugur sómi sýndur með
þessari bók.
Tom Krestensen I vinnustofu sinni.
„Weltschmerz” í
N orræna húsinu
Tom Krestensen er fæddur í
Danmörku, en hefur sest að í
Svíþjóð og er nú orðinn sænsk-
ur rikisborgari. Hann stendur á
fimmtugu og hefur skapað sér
nokkra sérstöðu meðal lista-
manna á Norðurlöndum. Hann
hefur sérstakan og persónuleg-
an stíl, er hann notfærir sér á
miskunnarlausan hátt til að
fletta ofan af mannfólkinu:
Fariseanum hippokratanum;
hræsni, græðgi og fláttskap.
Það er herkja í dómum hans, og
hann notfærir sér yfirleitt mjög
takmarkað litasvið til að tjá við-
bjóð og sálarógeð þeirra, sem
álíta sig hafa köllun til að kúga
og þjarma að samborgara sín-
um. Það eru miklar bókmenntir
í þessum verkum, frásaga, sem
ég leyfi mér að nefna þýska
hugtakinu „Weltschmerz“, en
svo saklausir erum við Islend-
ingar, að ég held okkur hafi
ekki dottið í hug sambærilegt
hugtak í eigin máli. Hvað um
það, í Norræna húsinu er nú á
ferð mikill sársauki og ófagrar
mannlýsingar, sem settar eru á
svið með mikilli tækni og kunn-
áttu. Tom Krestensen er auð-
sjáanlega mjög upptekinn af
viðfangsefnum sínum og lætur
þ:u á stundum verða yfirsterk-
ari sjálf& málverkinu. En þegar
hann notar túss, svartan vatns-
lit og blandaða tækni tekst hon-
um yfirleitt miklu betur að
leysa hið myndræna vandamál
og stundum fellur bæði mynd-
gerð og frásaga vel saman. Hér
er á ferð sérlega óvenjuleg sýn-
ing fyrir okkur hér í Reykjavík.
Þeir eru fáir íslensku lista-
mennirnir, sem vinna í þeim
anda, sem einkennir verk Tom
Krestensens.
Þessi sýning er sérlega vel
sett upp og ræður þar miklu
um, að verkin eru unnin á mjög
mismunandi hátt. Stundum tek-
ur listamaðurinn gamlar hurðir
og teiknar á þær með svörtum
lit (túss/vatnslitir ofl.). Hann
nær þannig mjög sérstæðri
áferð og tilfinningu. Á einum
stað eru það gamlar skrifborðs-
skúffur, sem hann gerir „trip-
tík“ úr, sem bera helgiblæ með
óhugnanlegum mannverum á
svörtum grunni. Borðplötuna-
af sama skrifborði hefur hann
einnig notað til myndgerðar.
Stærsti partur þessarar sýning-
ar heitir „Þeir sannfærðu" og
er mikil myndröð, þar sem
kennir margra grasa. Þar rekst
maður á hofmóðuga guðsmenn,
kardinála og líklegast söguper-
sónur, sem hafa hálsbúnað frá
fyrri öld. Allt er þetta fólk
ímynd hræsni og heimsins
virðugleika, mannleg ádeila,
byggð á veraldarharmi ein-
staklingsins. Önnur verk bera
Tryggvi Ólafsson
Tryggvi Ólafsson er til heim-
ilis í Kaupmannahöfn og hefur
verið það 'engi. Hann hefur þó
ætíð komið heim við og við til
að halda sýningar og til að
skreyta sjúkrahús í Norðfirði,
svo að eitthvað sé nefnt. Nú
heldur hann sýningu á nýjum
verkum sínum í Galleri SUM og
er það fimmta sýningin, sem
hann heldur í því galleríi. Það
má því með sanni segja, að
I
Tryggvi Olafsson við nokkur málverka sinna.