Morgunblaðið - 22.10.1977, Blaðsíða 15

hinsvegar fyrir hvern reit í stofninum sjálfum.
Starfsþrek manna var svo lamað, að engir fengust
til að taka við nýjum glæsilegum fiskiskipum,
jafnvel þótt þeir þyrftu litla sem enga fjármuni
fram að leggja. Sjálfstæðisstefnan var á hröðu
undanhaldi og ekkert viðnám virtist hægt að veita,
enda þótt Sjálfstæðisflokkurinn ætti aðild að stjórn
landsins. Orræðin voru helzt bæjar- og ríkisrekst-
ur, en SlS þandist út í skjóli leyfanna, skömmtun-
arinnar og haftanna. Einstaklingar dunduðu þó við
smárekstur til lands- og sjávar. En sá maður hafði
ekki verið talin með öllum mjalla, sem þá hefði
haldið þvf fram, að eignaraðild almennings að
atvinnurekstri, smáum og stórum, væri framtíðin,
sósialismi og SlS-rekstur var það eina, sem tiðar-
andinn bauð upp á.
Smám saman tókst þó að þoka málum til betri
vegar. Eðli málsins samkvæmt hlaut Sjálfstæðis-
flokkurinn að hafa þar alla forystu og hafði líka.
Eignarstefnunni óx hægt og bítandi fiskur um
hrygg. Munaði þar mestu um forystu Sjálfstæðis-
flokksins i byggingamálum höfuðborgarinnar.
Einkaeign íbúðarhúsnæðis varð undirstaða þeirrar
eignastefnu, sem þrátt fyrir allt hefur verið að
vinna á í andstöðunni við allsherjarforsjá rikisins.
Smáfyrirtækin þraukuðu mörg af og óx siðan fisk-
ur um hrygg. Linað var á viðskiptafjötrunum,
skömmtun afnumin og ýmsar tilraunir til að koma
á frjálsum viðskiptaháttum voru gerðar, sumar
mistókust að verulegu leyti, en hægt og bítandi
náðist þó árangur. Fleiri og fleiri urðu fjárhagslega
sjálfstæðir og fólkið fór að finna til máttar síns og
öryggis. Stærsta orrustan stóð i upphafi siðasta
áratugs, og á því leikur enginn vafi, að Viðreisnin
svonefnda mun um alla framtíð talinn einhver
merkasti áfangi í efnahags- og atvinnusögu þessar-
ar þjóðar, enda lét árangurinn ekki á sér tanda.
En hvað hefur það nú „uppásig“ að þylja þetta,
væri ekki meiri ástæða að koma svolítið nær nútim-
anum, kynni nú einhver að spyrja. Og skal ég gera
það. Hvað t.d. um síðasta áratuginn?
Dæmi að norðan
Fyrir 10 árum blés ekki byrlega fyrir islenzka
atvinnuvegi eða efnahagslif þjóðarinnar yfirleitt.
Aflabrestur og verðfall olli þvi að rifa varð seglin,
og víða voru miklir erfiðleikar i atvinnumálum og
atvinnuleysi talsvert. Undir þeim kringumstæðum
hefði mátt ætla, að þjóðnýtingarmönnum yxi fiskur
um hrygg og á ný yrði gripið til haftanna, þvingan-
anna og vaxandi opinbers reksturs. Sú varð þó ekki
raunin. Einkaframtakið hélt velli, og ekki nóg með
það, hafin var ný stórsókn til atvinnuuppbygging-
ar, ekki sízt úti um land, þar sem atvinnuleysi var
hvað alvarlegast.
Og hvernig stóðu menn nú að þessari uppbygg-
ingu? Heimtuðu þeir ekki rikisforsjá eða þá for-
ustu samvinnuhreyfingarinnar? Eg held að ekki sé
úr vegi að skoða þetta örlítið nánar, ekki hvað sízt
með hliðsjón af því, að nú að undanförnu hefur
verið gripið til gamla áróðursbragðsins að reyna að
telja fólki trú um, að einkarekstur skilji fólkið eftir
snautt, þegar á móti blæs, en Samvinnuhreyfingin
sé svolítið mannlegri — og þá ekki síður ríkisfyrir-
tæki. Til sannindamerkis um þetta er Kveldúlfur
og Hjalteyrarverksmiðjan tekin sem dæmi. Sagt er:
hérna getið þið séð, hvernig einkareksturinn
bregst. Auðæfin eru flutt á brott eftir geðþótta
eigenda, en fólkið skilið eftir í nauð, þetta er nú
eitthvað annað hjá samvinnuhreyfingunni.
Eins og að líkum lætur þekki ég best til atvinnu-
uppbyggingar á Norðurlandi vestra, þar sem ég hef
starfað siðasta áratuginn að þeim málum, og langar
mig þess vegna til að líta þangað og athuga, hvað
gerzt hefur siðustu 10 árin. Rennum augunum yfir
alla þéttbýlisstaðina þar og byrjum í Siglufirði. Þar
voru og eru lika síldarverksmiðjur. Að sjálfsögðu
stöðvuðust þær, þegar ekkert hráefni var til að
vinna. Og Siglfirðingar höfðu svo sannarlega lítið á
að byggja, þeir treystu raunar lengi vel á forsjá
ríkisins, sem þó brást meira og minna. Umskipti
urðu fyrst, þegar þeir sjálfir tóku til við atvinnu-
uppbyggingu, stofnuðu fyrirtæki smá og stór, að
vísu sum með nokkurri hjálp hins opinbera, enda
átti rikið svo sannarlega skuld að gjalda. En hvað
með samvinnuhreyfinguna. Jú, í Siglufirði eins og
annars staðar var kaupfélag. Það hefur farið á
hausinn, og ekki skildi það eftir verðmæti í hönd-
um heimamanna, nei, langt i frá, en það er saga,
sem hér verður ekki sögð.
Lítum næst á Hófsós. Þar gafst upp kaupfélag,
lokaði sölubúð og frystihúsi og Austur-
Skagafjörður var í sárum. En fólkið gafst ekki upp,
það batzt samtökum um stofnun tveggja atvinnu-
fyrirtækja, tveggja almenningshlutafélaga, annars
um útgerð og hins um kaup á frystihúsi kaupfélags-
ins og starfrækslu þess. Samhliða efldist myndar-
legur iðnaður einkaaðila. Engan mann hef ég heyrt
nefna þar fremur en í Siglufirði, að betur væri
komið, ef treyst hefði verið á uppbyggingu með
samvinnusniði.
A Sauðárkróki og á Blönduósi eru öflug kaupfé-
lög, sem sinna verzlunar- og þjónustustörfum fyrir
þessi blómlegu landbúnaðarhéruð. Samvinnufélög-
in á þessum stöðum hafa byggt upp sláturhús sín og
mjólkurvinnslustöðvar, en að öðru leyti hafa þau
lítið látið atvinnumál til sín taka. Það er fólkið
sjálft, sem það hefur gert, með stofnun fjölmargra
fyrirtækja, bæði á sviði sjávarútvegs og iðnaðar, og
allt eru það einkafyrirtæki. Einstaka að vísu með
minniháttar aðild samvinnufélaga.
A Skagaströnd varð kaupfélag einnig gjaldþrota,
það lokaði sínum fyrirtækjum, _þar á meðal frysti-
húsi, og þegar endurreisn atvinnulífs hófst þar,
datt engum í hug að reyna samvinnurekstur. Á
staðnum voru tvö frystihús, og fyrirtæki það, sem
átti eldra og lakara húsið var styrkt svo með
hlutafjárframlögum heimamanna, að það gat keypt
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 22. OKTÓBER 1977
15
kaupfélagshúsið og rekið sem einkafyrirtæki. Sam-
hliða var útgerðin efld og auðvitað í formi almenn-
ingshlutafélags. Og önnur fyrirtæki eru einnig
rekin af einkaaðilum eða i hlutafélagsformi.
Loks er svo Hvammstangi. Þar er kaupfélag, sem
á i erfiðleikum, en sinnir þó, samhliða verzlun,
slátrun og mjólkurvinnslu. En atvinnuuppbygging
er heldur ekki á þeim stað í formi samvinnurekstr-
ar, heldur hlutafélaga og einkarekstrar, og lofar
vissulega góðu.
Kannske hefur umbyltingin í atvinnumálum og
alhliða uppbygging hvergi orðið meiri á landinu nú
á siðustu árum en einmitt í þessum landshlutum,
þar sem atvinnuleysið var mest og lífskjörin lökust.
Og þar er einungis einkaframtaki til að dreifa, þar
er um að ræða eignastefnu, sjálfstæðisstefnu, at-
hafnastefnu, einkaframtak, ég vil segja að þar séu
Sjálfstæðismenn á ferðinni, en því miður ekki allt
Sjálfstæðisflokksmenn — a.m.k. ekki enn.
Eg hygg að sannleikurinn sé sá, að engin ný
samvinnufélög verði mynduð um meiri háttar
rekstur, einfaldlega vegna þess að áhættuféð, sem
lánaútveganir yrðu síðan byggðar á, mundi hvergi
fást. Eldri samvinnufélög geta auðvitað fært út
kvíarnar, en þó naumast kaupfélögin, nema þá fá
þeirra, vegna fjárskorts. Kaupfélagsstjórarnir, sem
margir eru harðduglegir menn, eiga í stöðugum
erfiðleikum, og sizt er ástæða til að öfunda þá. SlS
kynni hinsvegar að geta þetta, með fé, sem það
hefur aflað sér með ágóða af viðskiptum við sam-
vinnufélögin úti um land, sem sagt með fjármagni,
sem sú stofnun hefur dregið frá landsbyggðinni til
rekstrar sins i Reykjavík.
Þannig er nú staðreyndunum gjörsamlega snúið
við i áróðrinum um atvinnuuppbygginguna og fjár-
magnsflutninga frá hinum dreifðu byggðum — og
kaldhæðnislegt er það, að þeir Reykvíkingar munu
fáir, sem óska mjög aukinna umsvifa SlS á höfuð-
borgarsvæðinu, jafnvel þótt stofnunin afli fjárins
utan af landi.
Minni ríkisumsvif -
öflugra einkaframtak
En nóg um þetta. Hvert er hlutverk Sjálfstæðis-
flokksins í atvinnumálum í dag og í nánustu fram-
ið? Stefnan hefur verið mörkuð á siðasta lands-
fundi, skýrar og afdráttarlausar en oftast fyrr, og
hér þarf ekki að rifja allt það upp. Inntakið er
meira frjálsræði, minni ríkisafskipti, öflugra
einkaframtak, minni rikisumsvif. En þótt það sé
rétt, að orð séu til alls fyrst, þá er hitt líka rétt, að
þau hafa litla þýðingu, ef á framkvæmdunum
stendur. Það hlýtur þess vegna að vera hlutverk
okkar, sem til trúnaóarstarfa höfum valizt fyrir
Sjálfstæðisflokkinn og það fólk sem hann fyllir, að
leitast við að mjaka stefnumálum áleiðis. Okkur er
kannske ekki hægt að draga til ábyrgðar, þótt
okkur mistakist, en það er hægt að gera okkur
ábyrga fyrir því að hafa ekki gert það, sem í okkar
valdi stendur til að ná árangri. Og hvaða árangri
þarf nú að reyna að ná?
A því leikur naumast vafi, að verðbólgan er einn
mesti bölvaldur, ekki einungis heilbrigðs atvinnu-
rekstrar heldur þjóðlífsins alls. Þótt Sjálfstæðis-
menn æski sem mests frjálsræðis, einnig í sam-
skiptum launþega og vinnuveitenda, er réttmætt að
ásaka stjórnvöld og stjórnmálamenn, ef úr hófi
keyrir, þannig að til upplausnar horfi. Qg segir mér
svo hugur um, að til þeirra kasta verði að koma fyrr
en siðar. Og þá mun reyna á þrek fylgismanna ekki
síður en forystu.
Ríkisbáknið hefur þanizt svo út, að ekki verður
við unað. En allt hefur þetta verió svo mikið rætt
að undanförnu að ekki mun ég tefja timann á að
endurtaka það, sem sagt hefur verió og allir vita.
En hlutverk Sjálfstæðisflokksins er m.a. að stinga
hér við fótum og leitast við að vinda ofan af
óheillasnældunni. — Hlutverk flokksins i við-
skipta- og atvinnumálum er fyrst og fremst að
skapa svigrúm frjálsræði, svigrúm fyrir athafnir og
framtaksmönnum frelsi. Hutverk flokka og stjórn-
málamanna er ekki að fyrirskipa hvað eina eða
skipuleggja allt. Það er hlutverk þeirra, sem beina
aðild eiga að atvinnurekstri. Þeim ber að sjá um
samkeppnina og arðsemina.
Enn er eitt, sem ég tel til óheilla horfa og þurfa
að breyta, en það er sú árátta að skipa alþingis-
menn, oft aó meiri hluta til, í nefndir og ráð, sem
yfir hafa að ráða gífurlegu fjármagni eða standa
yfir stórfelldum framkvæmdum og frjáraustri. A
þann hátt er brotið gegn meginreglunni um að
greiningu löggjafar — og framkvæmdavalds og
alþingi nánast gert óhæft til að gegna aðhalds-
skyldu sinni, þegar kannske allir flökkar eru
ábyrgir fyrir einhverjum ósómanum. Spurning er,
hvort við ættum að ganga jafnlangt og Norðmenn,
sem mér skilst að nú hafi ákveðið, aó þingmenn séu
ekki kjörgengir í utanþingsnefndir og ráð.
Enn megin ágalli íslenzks efnahags- og atvinnu-
lifs er án efa þær fáránlegu verðlagningarreglur,
sem hér hafa gilt og skaðað hafa þjóðina um
gífurlega fjármuni, enda þekkist slík hringavit-
leysa hvergi í hinum vestræna heimi. Prósentu-
álagningin er einn helzti verðbólguhvatinn, gagn-
stætt því sem sjálfsagt hefur verið ætlunin, og
stuðlar að því, að þjóðin í heild býr án efa við
lökust viðskiptakjör allra þeirra, sem teljast eiga til
fríverzlunarsvæða. Þessar reglur verður að afnema
og gefa viðskipti frjáls, hvarvetna þar sem
nokkurri samkeppni verður við komið. En sam-
keppnina þarf að örva, meðal annars með þvi t.d. að
veita greiðslufrest á tollum, þar sem það hentar, en
heimila ella að afla greiðslufresta erlendis, þannig
að vörubirgðirnar flytjist úr vöruskemmum skipa-
félaganna til innflytjendanna, sem þá munu kepp-
ast við að selja þær senj fyrst og þannig lækka
vöruverðið.
I stuttu máli má segja um hið opinbera vald sem
fyrr, að það sé líkt og eldurinn, sem lýsir og vermir
upp heimilin, sýður matinn og knýr áfram verk-
smiðjurnar, ef honum er haldið i skefjum, en
tortýmir ella.
Dreifa ber völdum og þjóðarauð
Afrakstur atvinnufyrirtækja þarf ekki og á ekki
að falla fáum í skaut. Sjálfstæðismenn vilja dreifa
þjóðarauðnum. Auðvitað geta ekki allir átt jafnt,
en stefnan er sú, að sá, sem minnst á, sé samt
fjárhagslega sjálfstæður. Það ber að stefna „frá
fátækt til bjargálna", eins og Jón Þorláksson orðaði
það. 1 þeim tilgangi ber að efla almenningsþátttöku
í atvinnurekstri með stofnun og starfrækslu þrótt-
mikilla opinna hlutafélaga í mun rikari mæli en
tiðkazt hefur, og þar eiga hagkvæmissjónarmið að
fá að rikja, þannig að hagnaður myndist og arður sé
greiddur. Um hagnaðinn hefur raunar margt verið
sagt, misjafnlega fagurt og misjafnlega skynsam-
legt, og stundum hefur gengið erfiðlega að útskýra
hlutverk hans. En hagnaðarins væri svipað og
rafmagnsins, sem við getum hagnýtt og notað til
auðæfaöflunar, þótt við skiljum ekki eðli þess til
fulls.
Þegar talað er um nauðsyn almenningshlutafé-
laga er því stundum haldið fram, að baráttumenn
fyrir þeim skilji ekki gagnsémi lítilla einkafyrir-
tækja og athafna einstakra manna. Þvi fer auðvitað
fjarri. Hitt er því miður staðreynd, að hér á landi
endast fjölskyldufyrirtæki eða kunningjafyrirtæki
sjaldnast nema einn ættlið og nærfellt aldrei Ieng-
ur en tvo. Þótt reynslan af þeim sé góð í nokkra
áratugi, er hún slæm siðar, kannske ekki sizt fyrir
eigendurna, þá sem við þurfa að taka. Og þekkjum
við þess öll dæmi.
Brýna nauðsyn ber til þess að endurskipuleggja
slík fyrirtæki oft og tiðum, og eitt af hlutverkum
Fjárfestingafélags Islands átti einmitt að vera
þetta. Þvi miður hefur árangurinn af störfum Fjár-
festingarfélagsins enn ekki orðið sem skyldi. Er
þar bæði um að kenna verðbólguþróun og eins
hinu, að dirfsku kann að hafa skort af hálfu
stjórnenda — og væntanlega verð ég ekki talinn
ráðast á einn eða neinn með því að halda þessu
fram, því að sjálfur á ég sæti i stjórn þessa ágæta
félags. Ég hygg þó að í framtiðinni megi mikils af
því félagi vænta eða öðrum fyrirtækjum, sem
svipuðum markmiðum mundu gegna eins og upp-
haflega var hugmyndin og Fjárfestingarfélagið
hefði með höndum. Viðskiptasamfélag okkar þarf
að verða opnara en það hefur verið, og sem betur
fer hefur þó talsvert miðað í áttina.
A því Alþingi, sem nú situr, verður væntanlega
fjallað um nýja hlutafélagalöggjöf. Gæti samþykkt
hennar ef til vill orðið til að bæta hér um. Fyrir
allmörgum árum gerði ég mér vonir um, að viðtæk
samstaða gæti skapast með íslenzkum stjórnmála-
flokkum, sem ekki stefna að allsherjar þjóðnýt-
ingu, um nýja félagalöggjöf. Erlendur Einarsson,
forstjóri SlS setti þá fram athyglisverðar kenning-
ar um, að samvinnufélögunum yrði breytt þannig,
að þau gæfu út hlutdeildarbréf, sem menn gætu
keypt og notið arðs af. Var þar um að ræða hug-
myndir nátengdar eðli almenningshlutafélaga, en
munurinn sá, að hver eigandi gæti einungis farið
með eitt atkvæði. Raunar þekktist það í almenn-
ingshlutafélögum, bæði hér og erlendis, að at-
kvæðisréttur einstakra hlutahafa er mjög tak-
markaður, þótt hlutafjáreignin sé talsverð, og var
það t.d. upphaflega einkenni Eimskipafélags Is-
lands, merkasta átaks i atvinnusögu þessa lands,
þótt þar yrði siðar á breyting, illu heilli. Forstjóri
Sambandsins hefur um skeið eitt haldið þessum
skoðunum á loft, og hygg ég, að afturhaldsöflin
hafi stöðvað þetta mál og viljað hindra endurskipu-
lagningu samvinnuhreyfingarinnar, sem leitt gæti
til þess, að almenningur hefði þar meiri áhrif en nú
er.
Vonandi er þó, að fyrr en siðar sjái menn og
skilji, einnig þeir sem stjórna stórum almannasam-
tökum, fyrirtækjum i eigu fjöldahs, að heilladrýgst
er i bráð og lengd, að þar sé allt fyrir opnum
tjöldum og völdin séu á réttum stöðum, þ.e.a.s. hjá
eigendunum, hluthöfunum.
Nauðsyn fjölmennra opinna hlutafélaga er lika
augljós, þegar það er athugað, að auðvitað munum
við i náinni framtíð hagnýta orkulindirnar í ríkum
mæli og ráðast i meiriháttar iðnrekstur, sem fólkið
þarf að eignast, samhliða því sem þessi gifurlegu
auðæfi verða notuð til að standa undir útgjöldum
til samþarfa og létta af sköttum.
Um skattamálin ræði ég ekki i framsögu, þvi að
siðari ræðumaður mun gera það.
Sitthvað fleira mundi ég gjarnan vilja segja, en
er vist þegar orðinn of langorður. En hver er þá
niðurstaðan? I stuttu máli þessi:
Þrátt fyrir allt hefur ýmislegt áunnist og þokast
til betri vegar. Annmarkarnir eru fyrst og fremst
fólgnir í ofstjórn og útþenslu opinbers valds og
valdastofnana. Engu að síður hefur einkaframtak
haldið velli, og þvi er að þakka það, sem áunnist
hefur. En enginn getur sagt að það sé litið. Fram-
undan er ný barátta, sem beinist að því að berja
niður verðbólgu og opinbera útþenslustefnu, en
efla þess í stað eignastefnuna. Kjörorðið hefur
verið „eign handa öllum“ og er það enn. Við viljum
haga.þannig málum, að sem allra flestir geti verið
fjárhagslega sjálfstæðir og notið þess öryggis, sem
því er samfara. Við viljum dreifa þjóðarauðnum og
völdunum I þjóðfélaginu, ekki til að sundra því,
heldur til að tengja það saman órofa'böndum. Við
viljum forðast, að pólitisk völd og fjárhagsleg séu á
sömu höndum, því að þá fyrst er frélsi og lýðræði
hætt. Við viljum efla stefnu athafna sérhvers ein-
staklings og frjálsræði hans, við berjumst fyrir
eignaréttarstefnu, athafnastefnu, frjálsræðis-
stefnu, sjálfstæðisstefnu.