Morgunblaðið - 22.10.1977, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 22. OKTÓBER 1977
ÁUTAMkl
„Langtímaverkefni lýðræðislegra stjórnmála er takmörkun ríkisvaldsins,
en ekki valið á valdsmönnunum."
eftir HANNES GISSURARSON
Verkefni til langs
tíma og skamms
Stjórnmálamennirnir eru stundum svo
önnum kafnir við að leysa skammtímaverk-
efni, að þeir gleyma hinum, sem eru til langs
tíma, hugsjónum sínum um breyttan og
bættan heim, þeir hugsa í kjörtímabilum, en
ekki kynslóðabilum eins og stjórnmálafor-
ingjarnir En þeir verða að gefa sér tíma til
umhugsunar, reyna að finna andann, sem
falinn er í bókstafnum, ella fá þeir ekki fulla
yfirsýn yfir stjórnmálin, breytast i fylgis-
öfiunarvélar án fyrirhyggju Þeir verða að
gera sér grein fyrir kostum stjórnmálakerf-
anna, kunna að gera stjórnmálaskoðunum
skil. Er valið um „vinstri" stefnu og „hægri"
stefnu? íhaldsstefnu, frjálslyndisstefnu og
jöfnunarstefnu? Lýðræði og einræði? Það
held ég ekki, þessi orð koma ekki við kjarn-
ann Greinarmunur langtímastjórnmála er,
þegar allt kemur til alls, á lýðræðisstefnu og
alræðisstefnu (en alræði er kallað
„totalitarianism" á enskri tungu). í þessari
grein ætla ég þess vegna að fara fáeinum
orðum um muninn á lýðræðisskipulagi og
alræðisskipulagi, enda er hann mælikvarði
stjórnmálanna að mínu viti, vald á þessum
hugtökum er nauðsynlegt í stjórnmálum
Vandi stjórnmálanna
Greinarmunur lýðræðis og aíræðis er
annar en greinarmunur lýðræðis og ein-
ræðis Þeir, sem gera greinarmun á lýðræði
og einræði, hafa í huga þann vandann,
hverjir eigi að ráða ríkinu Önnur lausn hans
er, að lýðurinn eigi að ráða, afl atkvæða, en
hin, að einn maður eða hópur þeirra eigi að
ráða Og þeir kalla sig „lýðræðissinna", sem
telja, að lýðurinn eigi að ráða En þessa lausn
mörkin í stjórnmálum á milli lýðræðis og
alræðis. Það felst ekki í lýðræðislegum
stjórnmálaskoðunum, að meiri hlutinn hafi í
flestu eða öllu rétt fyrir sér, að almennings-
álitið sé óskeikult Þess vegna falla þau rök
gegn lýðræðisskipulaginu, að lýðræði sé eða
geti orðið harðstjórn höfðatölunnar, óháð
allri skynsemi Lýðræðissinnar þurfa ekki að
vísa til vandmeðfarinna hugtaka eins og
þjóðarvilja og almenningsálits, þau felast
ekki í skilgreiningu lýðræðis. Það er einnig
algengt, að lýðræðisskipulaginu sé kennt um
verðbólguna og annað böl íslendinga.
og dreifa verður ákvörðunarvaldinu til allra
einstaklinganna, til þess að mistökin komi
niður á sem fæstum öðrum 'en þeim, sern
þau gera. (Ahættan dreifist með valdinu.) En
rétta úrræðið er alls ekki að safna valdinu til
ríkisins, fá „sterka stjórn" og menn, sem
„þora" — að margfalda mistök sín.
Ríki ótakmarkaðs valds
Stjórnskipulag íslendinga er ekki nægilega
lýðræðislegt, þó að ekki verði um það deilt i
fullri alvöru, að ísland sé lýðræðisríki og
Sósíalistafélag íslendinga i austantjalds-
löndunum) Skúli Magnússon reit i éinni
þeirra um stjórnarfarið i Kina: „Allt vald er i
honum innan handar að breiða þar yfir
honum innan handar að breiða þar yfir Öll
Öll smávægileg og tilviljunarkennd spillihg
og óréttlæti, sem hreinlega getur stafað af
mannlegum breyskleika, margfaldast sjálf-
krafa með þúsundföldum hraða, því að eng-
inn er til að hafa þar eftirlit á Ekkert afl er til i
landinu, sem getur myndað mótvægi gegn
gerræði flokksins, haldið honum innan viss
ramma Hver einstaklingur er eins og sprek i
ólgusjó, getur engu valdið um framtið sina,
getur aðeins lotið boði að ofan." Þessi lýsing
ber sára lifsreynslu sameignarsinnans með
sér, og Rauðu bókina verða allir áhugamenn
um stjórnmál að lesa.
Fjölskyldan þjónar flokknum
í alræðisríkinu er ekki til friðland, mennirn-
ir mega ekki lifa einkalífi. Alræðisríkið reynir
ekki einungis að gera ytra frelsi þegna sinna
að engu, heldur einnig innra frelsi þeirra,
siðferðilegt sjálfræði þeirra, og það er ógn-
vænlegast við það Það er sú skepna, sem
reynir að slíta alla þá þræði, sem liggja á
milli mannssálna og safna þeim í hendur
sínar, gera mennina að viljalausum verkfær-
um. Ríkið reynir að slíta samband foreldra og
barna, því að það er þvert á tryggðabandið til
ríkisins. í Ráðstjórnarríkjunum og öðrum
sælulöndum sameignarinnar er börnunum
gert að njósna um foreldra sína, ef þau
hugsa ekki og tala að vild valdhafanna, og fá
fyrir það nafnbæturnar „hetjur verkalýðsins",
og bræður Ijóstra hver upp um annan. Fjöl-
skyldan má ekki keppa við alræðisríkið um
hylli þegnanna, hún verður að þjóna flokkn-
um og ríkinu. Kenna á mönnum flokksfræðin
í æsku, skipuleggja líf þeirra, leik og starf, í
þágu flokksins. Börnin eiga til dæmis ekki að
lesa venjulegar barnasögur um afa og
ömmur, um vorið og blómin, heldur sögur
„Verkefnið i lýðræðisríkinu íslandi er ekki að skipta um valdsmenn rikisins"
LÝÐRÆÐIOG ALRÆÐI
% ;* .v. .-ák. ... ... tw** *» í > !• *%**$%::
„Valdhafar airæðisrtkisins ráða öllu, vald þeirra er ótakmarkaö .
má gagnrýna, því að hún er í raunínni ekki
lausn á neinum vanda stjórnmálánna. Hvað
er fengið með því. að lýðurinn eigi að ráða?
Hvað felst í því? Hver er lýðurmn? Er það
lýðræðislegt, að hann mismuni einstakling-
um og mmnihlutahópum, að meiri hlutinn
kúgi minni hlutann? Er það lýðræðislegt, að
meiri hlutinn kjósi einræði? Það er að
minnsta kosti ekki óhugsandi, ef emungis er
miðað við þessa skilgreiningu lýðræðis, Af
þessum þversögnum má ráða, að langtima-
stjórnmálin verður að taka öðrum tökum,
lýðræði verður að skilgreína með tilvísun til
annarrar andstæðu þess en einræðis, valinn
hefur verið rangur umræðuvettvangur. Vandi
stjórnmálanna er ekki sá hverjir eigi að ráða,
lýðurinn eða einvaldarnir, því að sjálfræði
einstaklinganna er sjálfsagt Vandinn er
hinn, hverju ríkið á að ráða, hvað kemur
valdhöfunum við Tvær lausnir eru til á
honum Önnur er sú, að valdhafarnir eigi að
ráða því einu, sem nauðsynlegt er til
tryggingar frelsi einstaklinganna, en hin, að
þeir eigi að ráða öllu Fyrri lausnina velja
lýðræðissinnar, seinni lausnina alræðissinn-
ar Lýðræðissinnar telja, að skipuleggja verði
fyrir frelsið, en ekki gegn því, að rikisvaldið
sé ill nauðsyn, en ríkið ekki handhafi sann-
leikans
Samningar eða ofbeldi
Að þessum vanda stjórnmálanna má koma
orðum á annan hátt Þeir, sem telja valið um
lýðræði eða einræði í stjórnmálum, hugsa
sér lýðinn eða almenning sem einstakling,
sem hafi einn vilja, eina vitund. En það er
hann ekki, hann er hópur ólíkra einstaklinga,
þeir hafa mismunandi skoðanir. þarfir og
þrár Og frelsi þeirra til þess er frumgildi
stjórnmálanna, en ekki trúin á „lýðinn".
Lýðræðisskipulagið er i rauninni reglugrind
utan um sjálfsákvörðunarrétt einstakling-
anna, Skipulagið er nauðsynlegt, vegna þess
að frjálsa einstaklingana greinir á og tvær
aðferðir eru til þess að jafna ágreininginn:
samningar eða ofbeldi Lýðræði er aðferð
samningamannanna, en einungis að vissu
marki, því að ekki má semja af mönnum
frelsið Til þess eru samningarnir, reglur
ríkisins, að tryggja frelsið án þess að fórna
friðnum Og þess vegna er vandinn sá,
hverju ríkið eigi að ráða, um hvað það eigi að
setja reglur. Langtímaverkefni stjórnmálanna
er takmörkun valdsins, en ekki valið á valds-
mönnunum
Að dreifa ákvörðunarvaldinu
Mörg þrætuefni manna á islandi verða að
engu, þegar þeir gera sér fulla grein fyrir
réttum skilningi orðsins „lýðræði", draga
„sterka stjórn" vanti, ménn, sem „þori að
taka ákvarðanir" En það er mikill mis-
skilníngur, Verkefnið er alls ekki að skipta
um valdsmenn ríkisins, því að engin ástæða
er til þess að ætla, að málskrafsmönnum
fjölmiðlanna (eða ríkislyndum róttæklingum)
takist betur að stjórna en valdhöfunum,
heldur að takmarka ríkisvaidið Langtíma-
verkefnið er takmórkun valdsins, en ekki
notkun þess Þeir kjósendur, sem taka frelsi
einstaklingsins fram yfir vald báknsins, eiga
að kjósa þá stjórnmálaflokka sem þeir treysta
til þess að takmarka rikisvaldið, og þá stjórn-
málamenn, sem þeir treysta til þess að gera
sem fæst mistök. Allir menn gera mistök,
margar ákvarðanir einstaklinga eru rangar,
réttarrlki En mörgum jslendingum dylst hinn
kostur stjórnmálanna, sem er alræðisskipu-
lag kommúnista og nazista Þeir búa ekki i
návígi við berlínarmúrana, sjá ekki yfir
gaddavírsgirðingarnar til alræðisríkjanna,
hafa litla sem enga reynslu af hryðjuverkum I
nafni hugmyndafræðinnar. En þeim er bollt
að minnast þeirra Kommúnistarlkin eru
alræðisríki nútlmans, þv! að valdhafar þeirra
viðurkenna ekki, að til sé réttur einstaklings-
ins, þeir ráða öllu, vald þeirra er ótakmarkað.
Leyniskýrslur S.Í.A.-manna, sem voru
islenzkir námsmenn i sameígnarríkjunum,
eru fróðlegar heimildír um alræðisskipulagið,
en i þær náðu lýðræðissinnar og birtu i
Rauðu bókinni árið 1963 (S í A var
flokksins og kvæði i anda þess, sem birt var
á „barnasiðu" Þjóðviljans fyrir skömmu:
Að þjóna Alþýðunni
er að vinna fyrir alla
ekki bara sjálfan sig
og skipta réttlátlega
að vera til gagns
fyrir alla Alþýðuna.
Kommúnismi er
að þjóna Alþýðunni
Að ná valdi á sálinni
Alræðissinnar reyna einnig að slita sam-
band einstakllngsins við aðrar hugsjónir sin-
ar, fá þá til þess að missa trúna, þvi að
söfnuðurinn keppir við rikið um sál manns-
ins, en á henni reynir alræðisríkið að ná
valdi. í sálinni er síðasta viðnámið við alræð-
isríkínu. Ef það nær valdi á henni, er úti um
manninn sem sjálfstæða siðferðisveru Það
greinir alræðisriki nútimans frá rikjum fyrra
alda, að það er vopnað fullkomnum vélum,
og martröð skálda eins og Orwells og
Huxleys var, að þvi tækist það, sem djöfull-
inn reyndi i þjóðsögum miðalda: að ná valdr
á sálum mannanna. Liðsmenn „Stóra bróð-
ur" i skáldsögu Orwells, 1984, sem höfðu á
öllu gætur, náðu valdi á sál söguhetjunnar,
hún elskaði „Stóra bróður" að bókarlokum.
Vesturlandabúar mega ekki gleyma þvi, að
stjórnarfarið i Ráðstjórnarrikjunum á tímum
Stalíns — þess manns, sem „mat manngild-
ið ofar öllu öðru" að sögn Einars Olgeirsson-
ar í Þjóðviljanum 7. marz 1953 — fór nærri
þvi, sem Orwell sagði frá i skáldsögu sinni.
Og enn er það ógnvekjandi
Maelikvarði stjórnmálanna
Orwell var þó of svartsýnn, Andófsmenn-
irnir í Ráðstjórnarríkjunum, Solsjenitsyn,
Sakharov, Medvedev-bræðurnir, Búkovský,
Amalrik og aðrir menn, eru til vitnis um það,
að sextug alræðisstjórn hefur ekki dregið
siðferðisaflið úr öllum einstaklingunum Þeir
eru von Vesturlanda. Og þeir hafa kennt
vesturlandabúum að nota réttan mælikvarða
stjórnmálanna, sem er frá fullkomnu alræðis-
riki til þess rikis fullkomins einstaklingsfrels-
is, sem landkönnuðír hugans hafa enn ekki
fundið ísland er lýðræðisriki, þegar mæli-
kvarðinn er lagður á stjórnskipulag Islend-
ínga, en ekki er langt frá Ráðstjórnarrikjun-
um og Kina í hið fullkomna alræðisriki. En
skipulag okkar er að færast nær alræðisrik-
inu, þó að hægt fari. Lýðræði felur ekki
einungis i sér réttinn til frelsis, heldur einnig
þá skyldu að bregðast þvi ekki, að missa ekki
móðmn.