Morgunblaðið - 22.12.1977, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 22. DESEMBER 1977
41
Skuggar af skýjum
Thor Vilhjálmsson: SKUGGAR
AF SKVJUM. 216 bls. Isafold.
Rvík, 1977.
FYRIR nokkrum árum reyndi ég
að taka saman það sem mér virtist
megineinkenni á verkum Thors
Vilhjálmssonar og birti í bókinni
íslensk skáldsagnaritun. Leitaðist
ég þá meðal annars við að grafast
fyrir ræturnar í sögum hans,
benda á stefnur og höfunda sem
kynnu að hafa haft áhrif á hann
þegar hann var ungur maður í
Evrópu rétt eftir strið. Síðan hef
ég sannfærst um að sú könnun
hefði þurft að vera tífalt nákvæm-
ari til að maður gæti verið þess
umkominn að gera sér glögga
grein fyrir verkum hans.
Thor Vilhjálmsson er mest
framandi allra íslenskra lausa-
málshöfunda fyrr og síðar. Sögur
hans gerast mikið erlendis, eru þó
ekki endilega staðbundnar, jafn-
vel ekki timabundnar, heldur lýsa
þær mannlífinu eins og það hefur
komið höfundinum fyrir sjónir í
nútíma stórborg, iðandi, þúsund-
földu, stefnulausu, en þó að ýmsu
leyti stöðluðu, stöðnuðu og til-
breytingalausu.
Ef við leitum heimspekistefnu
að baki sagna Thors nemum við
staðar við existensialismann. Þó
hann sé ekki lengur ríkjandi sem
stefna hefur hann haft geysileg
áhrif á lífsstíl og hugsunarhátt
Vestur-Evrópubúa fram á þennan
dag. Sumir existensíalistar i París
munu hafa brugöið á það ráð tutt-
ugu árum á undan hippum og
nýróttæklingum að kasta háls-
bindinu og verpa yfir sig peysu.
Með þvi munu þeir hafa viljað
leggja áherslu á að þeir hefðu líka
haft andleg fataskipti. Þeir höfn-
uðu sem sagt þeim viðteknu lífs-
venjum og lífsviðhorfum sem fól-
ust í því »að ganga vel til fara« —
tákn borgaralegs öryggis og einn-
ig borgaralegra tálmana. Exist-
ensíalistar leituðust við að sýna
fram á fánýti lífssins eins og þvi
var lifað. »Erum við ekki öll eins-
konar fangar? Langt inni i okkur
sjálfum.« (Þessar setningar eru
teknar upp úr Skuggar af skýjum
og vísa að ýmsu Ieyti aftur til
þeirra tima). Aleinum var mann-
inum varpað inn í þennan heim,
án þess hann væri spurður um
það sjálfur, með baráttu- og lífs-
vrljann einan að veganesti.
»Maðurinn er alltaf einn«, nefndi
Thor fyrstu bók sína og það var
lýsandi.
Ég nefni í öðru lagi áhrif þau
sem Thor varð fyrir frá Eliot.
»Quick, said the bird«, sagði Eliot
i Burnt Norton. Það tók Thor
löngu síðar upp sem bókarheiti,
Bókmenntir
eftir ERLEND
JÓNSSON
»Fljótt fljótt sagði fuglinn«, og
valdi sögunni einkunnarorð úr
því ljóði.
Þessir hlutir eru nokkuð ljósir.
Þriðja atriðið sem lítt eða ekki
hefur verið kannað er sjálfur
texti Thors, stíll hans með líking-
um sínum og öðru flúri sem minn-
ir gagnrýnandann helst á drótt-
kvæði og getur hæglega valdið
honum höfuðverk, í dönskum
skilningi jafnt og islenskum, ætli
hann að lesa svo hratt sem verk-
efnið í raun og veru krefst i miðju
bókaflóði. Thor er svo sérstæður
og persónulegur rithöfundur að
auðvelt er að þekkja texta hans af
fáeinum orðum í hvaða bók hans
sem er. Eigi að siður getur þessi
fágæti stíll gert hvern meðal les-
anda að spurningamerki i hvert
sinn sem honum berst í hendur
ný bók frá hendi Thors. Maður
leggur af stað frá og með fyrstu
síðu með það hefðbundna mark-
mið fyrir augum að rekja sig eftir
söguþræðinum en er óðara tekinn
að glíma við fjölmyndalikingar
sem maður veltir fyrir sér eins og
undarlega samsettum þrautum.
Thor er að sínu leyti líkingameist-
ari eins og Egill forðum þó hann
yrki ekki um miskunn dalfiska
heldur um fólkið en jafnframt
einmannalegt mannlíf nútímans.
Ég tek hér handahófsdæmi, eitt
af mörgum sem ég hef strikað við
í þessari bók: »söngröddin flagn-
ar utan af sorta næturinnar sem
lagðist ofan á kvöldið og klið þess;
unz hún stingst í djúp þagnarinn-
ar.« Þetta er hvorki tyrfið né
óskiljanlegt fremur en annar góð-
ur skáldskapur en eigi að síður
þannig samsett að lesandinn verð-
ur að vera vakandi, svo ekki sé
meira sagt, ætli hann að fram-
kalla myndirnar samstundis í
réttri röð á hugarskermi sínum.
Því svona líkingar taka víða við
hver af annarri, síðu eftir síðu, í
sögum Thors.
Svo eru það hinar nákvæmu
útlits- og látbragðslýsingar Thors
sem sumir gagnrýnendur hafa
líkt við myndlist, og ekki að
ástæðulausu. Þær munu meðal
annars gegna þvi skáldskapar-
hlutverki að lýsa tómleikanum,
tjá hversu mikið felst i yfirborð-
inu, jafnframt því hversu tómt,
autt og snautt er inni fyrir. »Og er
maður ekki sjálfur að eyða lifi
sínu til lítils í stað þess að nota
sina stóru sál sem er svo full af
þrá og draumum en bara lokast
inni og skrælnar úr þorsta í þess-
ari agalegu eyðimörk sem manni
finnst stundum maður ver i.. .«
Þessi orð eru tekin upp úr Jar-
brúði. fvrstu og lengstu sögunni i
Thor Vilhjálmsson
þessari bók. Það er saga af konu
sem hefur náð tilætluðum árangri
í öllu þvi sem útlitið, ytra borðið
varðar — er falleg og vel snyrt og
á fallegt heimili og mikils virtan
mann — en telur eigi að síður líf
sitt vera gersneytt tilgangi, inn-
taki, merkingu. Ómeðvitað, frem-
ur en vitandi vits, rennur það upp
fyrir henni að einmitt þetta:
fágunin og virðingin — leggur á
hana sterkastar hömlur: »Á mað-
ur kannski að vera fangi allt sitt
líf.«
Með þvi að hjálpa örlítið til
sjálf — en að öðru leyti fyrir
tilstilli hendinganna — lendir
konan í dálitlu ævintýri sem
gengur þvert á lífsvenjur hennar.
Hver áhrif hefur það á hana?
Fyrst og fremst þau að hún trúir
varla sjálfri sér. Henni fannst
hún vera orðin »persóna í sögu.
Hún trúði því ekki hún sæti
hérna og léti þetta gerast, og
koma fyrir sjálfa sig rétt eins og
að inn í mann gangi saga sem
manni er sýnd í sjónvarpinu.«
Rétt er að taka fram vegna þess
sem áður var sagt almennt um
sögur Thors að Jarþrúður gerist
hérlendis og felur í sér skýran
söguþráð. Þetta er saga af hinum
óvirka einstaklingi nútimans sem
ekur ekki þátt i lífinu nema í
iraunveruleikanum. sem áhorf-
mdi sjónvarpsmynda og lesandi
skáldsagna, reynist varla kunna
að lifa öðru vísi þó annars konar
tækifæri bjóðist.
Jarþrúður er dæmigerð fyrir
Thor en að ýmsu leyti aðgengi-
legri en lengri sögur hans. Hún er
að mínu viti einkar glöggt dæmi
þess hversu mikið felst í stíl
Thors, hversu þráðurinn í sögum
hans á mikið undir hinu marg-
slungna líkinga og myndamáli.
Stíll Thors krefst jafnan mikils af
lesandanum. Hugmyndaheimur-
inn á bak við þær eru margslung-
inn en á fyrst og síðast rætur að
rekja til heimspekistefna, skáld-
skapar og lifsviðhorfa eftirstriðs-
áranna eins og fyrr er sagt.
Sögur Thors geta aldrei orðið
afþreyingarlestur i neinum skiln-
ingi. Þær hafa ávallt og munu
alltaf verða mest lesnar af bók-
menntafólki. Þetta er heil náma
fyrir aðra höfunda. Meðal annars
fyrir þá sök hversu dýrt þær eru
kveðnar, ef svo má að orði kom-
ast, er erfitt að gefa þeim al-
menna og fljóthugsaða einkunn.
Hins vegar væri forvitnilegt ef
einhver tæki sér fyrir hendur að
gera á þeim stilfræðilega athug-
un, og þá enga yfirborðsathugun
heldur kafa ofan í þær. Þá kæmi i
ljós hversu réttar eða rangar hafa
verið niðurstöður gagnrýnenda
sem fengið hafa i hendur bækur
hans, lesið þær og skrifað um þær
— allt í sömu andránni.
Þó ég hafi hér aðallega minnst á
fyrstu og lengstu söguna í þessari
bók eru smásögurnar, sem á eftir
fara, ekki síður forvitnilegar. Það
er ekki síður í stuttum sögum sem
Thor bregður upp broslegu hlið-
inni á heiminum, og þá jafnan í
stílfærðu formi. Ég nefni bara
sem dæmi söguna Viljið þér
kaupa kött?
Ég hygg að þeir, sem fylgst hafa
með ritferli Thors Vilhjálmsson-
ar, muni ógjarnan vilja láta þessa
bók vanta í safnið.
Erlendur Jónsson.
Eigum nú mjög mikið úrval af sérstæðri fallegri
gjafavöru, t.d. skálar, vasar, bakkar, eilífðar
dagatöl, myndarammar, veggspjöld svo eitt-
hvað sé nefnt.
Þetta er gjafavara fyrir unga sem aldna.
Minnum einnig á einkasölu okkar á keramik-
gripum Hauks Dórs.
Sérverslun
með listræna
húsmuni
Borgartúni 29
Sími 20640