Morgunblaðið - 17.12.1978, Blaðsíða 2

Sjá bls. 68
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 17. DESEMBER 1978
^óða handsjónauka, því að
blossastjarna þessi sást ágæt-
lega í þeim, á mismunandi
tímum og skráðu hjá sér helztu
upplýsingar um stjörnuna. Síð-
an voru athugunirnar bornar
saman og samræmdar og þessar
upplýsingar síðan sendar til
athugunarstöðvar í Bretlandi og
bornar þar saman við upplýs-
ingar sem bárust annarsstaðar
frá.“
Samskipti við erlenda aðila
eru að öðru leyti ekki veruleg.
Félagið fær að vísu fyrir tilstilli
Þorsteins Sæmundssonar
stjörnufræðings upplýsingar um
allt hið helzta, sem er að gerast
innan stjörnufræðinnar frá
bandarískri stjarnfræðistofnun
og einnig eru nokkrir félags-
manna í sambandi við brezku
stjarnfræðistofnunina auk þess
sem félagsmenn sjálfir lesa það
sem þeir komast yfir af sér-
fræðilegum ritum um þetta efni.
En til að mynda fékk félagið
fyrir nokkru bréf frá norrænum
áhugamönnum um stjörnuskoð-
un með boði um þátttöku í þeim
samtökum en því var hafnað á
þeirri forsendu að félagið væri
ekki tilbúið til slíkrar samvinnu
vegna smæðar sinnar, eða öllu
heldur vegna reynsluleysis og
fárra félagsmanna.
Félagarnir gera hvað þeir
geta til að skiptast á skoðunum
og upplýsingum um það sem
fyrir augu þeirra ber úti í
himingeimnum. Töluvert er
haldið af fræðslu- og rabbfund-
um. Til fræðslufundanna hefur
verið boðið sérfræðingum, sem
þarna hafa m.a. flutt erindi um
fyrirbæri eins og nifteinda-
stjörnur, dulstirni, um jarð-
fræði Marz og sitthvað fleira.
Rabbfundirnir eru hins vegar
lokaðir fundir, þar sem félagar
skiptast á upplýsingum.
* Ekki allt sem sýnist
Algent er, að stjörnuskoðarar
leggi fyrir sig tiltölulega sér-
hæft svið eftir að þeir hafa orðið
sér fyrst úti um sæmilega
haldgóða grundvallarþekkingu á
því, sem á himni má sjá héðan
af jörðu niðri. Einn þremenn-
inganna, Þorsteinn, hefur til
dæmis undanfarin þrjú ár lagt
megináherzlu á sólina og breyt-
ingar sem á henni verða. Þá
háfa þeir Grétar og Þorsteinn í
vetur einnig fengizt við að
ljósmynda himinþokur, sem þeir
segja að sé reyndar bæði sein-
legt og dýrt fyrirtæki, því að
þetta er allt tekið á litfilmur.
„Þegar maður hefur fengizt
við stjörnuskoðun dálítinn tíma
þá kemst maður að raun um, að
alltaf er eitthvað sem kemur
manni á óvart, alltaf eitthvað að
gerast," segir Þorsteinn. „í
stjörnufræðinni getur maður átt
von á öllu, eins og vænta má
þegar þess er gætt hvílíkan
risaheim hún spannar. Og það
er ekki allt sem sýnist, þegar
litið er þarna upp með aðstoð
sjónaukans."
Guðmundur leggur áherzlu á
að áhugamenn um stjörnuskoð-
un geti gert ótrúlega mikið
sjálfir, jafnvel heima hjá sér,
með góðum sjónauka og það sé
alls ekki nauðsynlegt í hvert
skipti sem sæmileg skilyrði eru
að leggja leið sína út í Valhúsa-
skóla til að komast þar í stóra
kíkinn. En hvaða fyrirbæri eru
það aðallega sem vekja áhuga
stjörnuskoðaranna? Þremenn-
ingarnir segja að það sé mjög
mismunandi. Sumir hafi fyrst
og fremst áhuga á plánetunum
og/eða tunglum þeirra hér í
okkar sólkerfi, ýmsum hluf am á
borð við smástirni sem err í ferð
í nánd við jörðu. Þegar geim-
ferðir eru til tiltekinna plánetna
er það einnig segin saga, að
áhugi fyrir þeim vex og þannig
var það þegar Vikingleiðangur-
inn var til Marz 1976. Þá voru
það margir sem vildu fá að
koma og skoða plánetuna í
stjörnukíkinum í Valhúsaskóla.
* Af reikistjörnum,
Þokum og svartholum
Þremenningarnar segja að af
látra manna, kannski á mjög
óheppilegum stað á kvikmynda-
sýningu.
* Ævintýri og
kórvillur
Þremmenningarnir höfðu all-
ir séð bæði Star Wars og Close
Encounters, og létu svo sem
ágætlega af þeirri lífsreynslu.
Þeir áttu meira að segja hlý orð
til handa Lucas fyrir Stjörnu-
stríðið, því að í henni hefðu
verið færri kórvillur en kannski
búast hefði mátt við. Þeir
Þorsteinn og Guðmundur kváð-
ust þó ekki geta annað en brosað
í kampinn, þegar ein söguhetjan
í Stjörnustríði var að lýsa því að
hann hefði farið á milli staða á
svona og svona mörgum parsek-
úndum. „Það stenzt því miður
ekki,“ sögðu þeir, „ „parsek" er
ekki tímaeining heldur lengdar-
einirtg og samsvarar 3,26 ljósára
vegalengd. Þýðandinn var hins
vegar enn lengra frá hinu rétta,
því að hann greip til þess ráðs
að þýða parsek sem samsek-
úndu, sem er merkingarlaust
þótt orðið sé svo sem ágætt.
Hina réttu merkingu hefði hann
getað orðið sér úti um með því
að fletta einfaldlega upp í
Stjörnufræði Þorsteins Sæm-
undssonar."
Það sem þó gerir áhugamönn-
um um stjörnufræði e.t.v. erfið-
ara fyrir með að lifa sig inn í
myndir á borð við Stjörnustríð
og Close Encounters er vitneskj-
an um þær fjarlægðir, sem eru á
milli stjarnanna í himingeimn-
um, þegar það tekur ljósið, það
sem fer með mestum hraða af
öllu því sem við þekkjum eða
með 300 þúsund km hraða á
sekúndu, jafnvel milljónir ljós-
ára að fara þarna á milli
vetrarbrautanna.
„Við trúum því auðvitað að
víðar sé líf að finna í himin-
geimnum en hér á jörðu, enda er
varla orðinn til sá vísindamað-
ur, sem ekki telur allmiklar
líkur á því að einhvers konar líf
sé að finna mjög víða í himin-
geimnum. Hinir svartsýnustu
komast varla neðar en svo að
segja að líf hljóti að vera á að
minnsta kosti milljón reiki-
stjörnum, því að það eru til yfir
þúsund milljón vetrarbrautir og
aðeins í okkar vetrarbraut einni
eru yfir 100 þúsund milljónir
sólstjarna í líkingu við sólina
sem hver um sig getur verið með
mismunandi margar reiki-
stjörnur. Hvernig komast á
þarna á milli er hins vegar
vandamálið, sem við þekkjum
ekkert svar við enn sem komið
er. Það tekur ljósið t.d. 4 ár að
fara milli jarðar og nálægustu
.sólstjörnu í vetrarbrautinni og
það eru 200 þúsund ljósár yfir í
næstu vetrarbraut, Magellan-
skýin. Andrómeduþokan sem er
eina vetrarbrautin sem sést með
berum augum á himni, er í um 2
milljón ljósárafjarlægð.“
Hugðarefni forsvarsmanna
Stjörnuskoðarafélags Seltjarn-
arness eru nærtækari en að ná
sambandi við lífverur á öðrum
hnöttum. Þeir vilja efla félagið
sitt og stuðla að almennari
þekkingu almennings á himin-
geimnum. „Við látum okkur
koma til hugar að koma á
einfaldri kennslu á stjörnu-
merkjunum sem blasa við okk-
ur. Þau eru hluti af þeirri
náttúru sem við hrærumst í og
höfum fyrir augunum daglega,
og með auknum áhuga almenn-
ings á útivist og náttúru þykir
okkur líklegt að einhverjum
þyki gagnlegt eða gaman að
kunna skil á merkjunum og
jafnvel að geta ratað eftir þeim.
Þar með kann líka að vakna
frekari fróðleiksfýsn um stjörn-
urnar á himninum og áhugi á að
skoða þær nánar.“
— b.v.s.
Stjörnuathugunarstöðin á
Seltjarnarnesi séð að utan.
Félagarnir í litlu kytrunni undir kíkinum, par sem Þeir hafa komið sér upp dálítilli
aðstöðu og geta fflett sérfræðiritum um stjarnfræði og stjörnuskoðun í góöu tómi.
Mynd af Herkúlesar-kúlu-
pokunni, tekin af peim
Þorsteini og Grétari.
plánetunum sé einna skemmti-
legast að skoða Marz og Satúrn-
us með hringabeltið sitt að
ógleymdum Júpíter með sín
síbreytilegu loftlagsbelti. Venus,
sem nú er svo mjög í fréttum,
skærasta stjarnan á kvöldhimn-
inum og morgunhimninum, og
sumir segja hin fegursta, er hins
vegar ekki sérlega tilkomumikil
í sjónaukanum, þannig að flestir
sem skoða hana þar verða
heldur fyrir vonbrigðum. Glögg-
ir menn með sterka handsjón-
auka eiga þó að geta greint
kvartelaskipti Venusar. Mikil
birta Venusar og lítil hæð yfir
sjóndeildarhring getur villt
mönnum sýn, þannig að sumir
hafa talið sig sjá ýmsa torkenni-
lega hluti, m.a. fljúgandi furðu-
hluti. Þá má benda á það að
þegar Venus er mjög lágt á lofti,
þá getur ljósbrot í andrúmsloft-
inu valdið þvíað hún flaggar
öllum litum regnbogans.
Þokur eru annað fyrirbrigði
sem stjörnuskoðarar leggja
töluverða rækt við en þær geta
verið mismunandi að eðli —
annars vegar getur verið um að
ræða geimský, sem myndast
hefur eftir mikil umbrot í
geimnum. í þeim tilfellum er
algengt að kjarni sólstjörnunn-
ar hafi fallið saman en ytri
lofthjúpur stjörnunnar þeytist
burt út í geiminn, svo að þannig
getur stjarna bæði sprungið og
fallið saman í senn. Lofthjúpur-
inn sem þeytist út í himinheim-
inn myndar geimský sem oft
nefnast „hringþokur". Geimský
getur einnig verið merki þess að
ný stjarna sé að myndast og eru
þá oft nefndar ljómþokur. Hins
vegar geta þokur verið fjarlæg-
ar vetrarbrautir á borð við þá
sem sólin okkar og reikistjörnur
hennar eru brot af. Þá má nefna
stjörnuþyrpingar sem geta ým-
ist verið innan okkar vetrar-
brautar eða innari annarra
vetrarbrauta. Þær eru tvenns
konar og nefnast opnar þyrping-
ar eða kúluþyrpingar (lokaðar).
Þær fyrrnefndu eru lausari í sér
og innihalda 10—1000 stjörnur
en hinar síðarnefndu þéttari og
innihalda um 1 milljón stjarna.
Stjörnufræðin geymir enn
margan leyndardóminn en nýjar
uppgötvanir sjá dagsins ljós, og
það sem í dag var kannski
aðeins fræðileg tilgáta er á
morgun orðin vísindaleg stað-
reynd. Þannig er varið um
svartholin svokölluðu, sem til
skamms tíma var einungis
stærðfræðilegt líkan en vísinda-
menn telja sig nú vera farna að
sjá raunveruleg merki um á
einum stað í tilteknu stjörnu-
merki. Þar virðist vera geysistór
stjarna, og um hana snýst önnur
stjarna, sem virðist vera svart-
hol. Svarthol er eitthvað sem
hefur svo geysilega saman-
þjappaðan massa og aðdráttar-
afl að það hleypir ekki frá sér
neinu ljósi, en hins vegar talið
að unnt geti verið að greina
svartholið þegar hlutur fellur
niður í svartholið, því að þá stafi
röntgengeislar frá fyrirbærinu.
Annað fyrirbrigði eru kvasar
eða dulstirni. Þau virðast vera
geysilega langt í burtu eða
nálægt endimörkum hins sýni-
lega heims, en gefa frá sér
gífurlegt ljósmagn, sem aftur
gefur til kynna að þarna fari
mikil orkuspretta, þar sem þær
eru svona feikilega bjartar en
hins vegar aðeins fáein ljósár í
þvermál. Til samanburðar má
nefna að vetrarbrautin okkar er
100 þúsund ljósár í þvermál og
20—30 þúsund ljósár á þykkt.
Fyrir öllu þessu hafa áhuga-
menn um stjörnuskoðun og
stjörnufræði mikinn áhuga, þótt
þeir ráði ekki yfir tækjum til að
fylgjast með þeim af eigin raun
heldur verði að styðjast við
frásagnir og athuganir sér-
fróðra manna. Það er þess vegna
eins gott fyrir þá rithöfunda og
kvikmyndagerðarmenn, sem eru
að daðra við vísindaskáldsögur í
máli og myndum nú á tímum, að
hafa lesið vel heima í fræðun-
um, vilji þeir ekki eiga yfir höfði
sér hæðnishlátur fárra en vald-