Morgunblaðið - 27.03.1979, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 27. MARZ 1979
Valtýr Pétursson
listmálari sextugur
Ljósm. Guðmundur Ingólfsson
Afmæliskveðja til Valtýs
Nestor íslenskra myndlistar-
gagnrýnenda, Valtýr Pétursson,
verður sextugur í dag. Svona líður
tíminn hratt. Ekki þykur undirrit-
uðum ýkja langt síðan Valtýr var í
eldlínunni og hjó stórum á báða
bóga svo sem ungum fullhugum er
tamt. Hann er þá einn af framúr-
stefnumönnum tímanna, boðberi
nýrra viðhorfa, nýs sannleika og
ómyrkur í máli um fánýti eldri
viðhorfa. Valtýr var umdeildur
mjög sem málari og listrýnir og er
enn, því að hann hefur ekki látið
deigan síga í meðhöndlun pent-
skúfsins og skriffæranna. Valtýr
hefur sýnt ótrúlega og lofsverða
þrautseigju við að haida upp
myndlistarrökræðu með skrifum
sínum um sýningar og myndlist
almennt. Hér á hann met, sem
seint verður slegið, en það múnu
vera liðin 27 ár, frá því að hann
tók að sér þetta erfiða og vanþakk-
láta starf. Oft hefur verið á hann
ráðist á opinberum vettvangi og
hugarfarið til gagnrýnenda var
um eitt skeið slíkt, og er um margt
ennþa, og er um margt ennþá, að
öruggast væri að ganga í skot-
heldu vesti og helst halda lífvörð!
En Valtýr hefur *ekið þessu msð
stóiskri ró og brýnir fyrir okkur
yngri grænjöxlunum að svara ekki
slíkum skeytum frá hneyksluðum
borgurum eða jafnvel þolendum
skrifa okkar. Öfundsvert er starfið
ekki, eins og vel menntuð listakona
sagði í ágætu viðtali í Lesbók um
helgina. Hins vegar er myndlistar-
rökræða á opinberum vettvangi
lífsnauðsynleg, þar sem myndlist
er á annað borð stunduð af alvöru
og mætti vera almennari en hún
er. Fordómar gagnvart listrýni
eru, svo sem flestir vita, sérdeilis
miklir hér norður við Dumbshaf
og jafnvel halda margir, að menn
taki að sér starfið fyrir stráksskap
og til að klekkja á náunganum!
Valtýr hefur lifað skeið meiri og
hraðari breytinga á sviði mynd-
listar en nokkurn tíma hefur áður
gerst í listasögunni, og það gefur
auga leið, að ekki hefur verið
heiglum hent að vera listrýnir á
þessu tímabili. Eldri listgildum
hefur verið kollvarpað og ný gildi
rutt sér rúms, þeim hefur sömu-
leiðis fljótlega verið varpað fyrir
róða, sem óalandi og óferjandi. Því
vissari, sem menn hafa verið um
að loks hafi þeir höndlað hið eina
og rétta, þeim mun skemur hefur
það staðið við!
Skoðanir gagnrýnenda breytast
svo sem skoðanir annarra, slíkt er
óhjákvæmilegt og víst er, að Val-
týr hefur sjóast á þessu umbrota-
skeiði og orðið reynslunni ríkari.
Ekki hafa skoðanir okkar alla
tíð farið saman, og höfum við
ýmsa hildi háð hér á síðum blaðs-
ins, eins og lesendum mun kunn-
ugt. Þá er þjóðinni skemmt, er
gagnrýnendur gagnrýna hver ann-
an. En ég tel þetta einmitt mjög
heilbrigt og sönnun þess, að ekki
er um einstefnu að ræða í mynd-
listarskrifum blaðsins og þá síður
tilbúnar skoðanir.
Gagnrýnendur eru öðru fremur
undir smásjá almennings. Haldi
þeir staðfastlega við skoðanir sín-
ar, nefnist það iðulega íhaldsemi,
en breytist þær, heitir það
óstöðugleiki! Hvað um það, aðal-
atriðið er að hafa einhverjar skoð-
anir og halda þeim einarðlega
fram, og það álít ég Valtý hafa
gert í gegnum tíðina. og enginn
getur frýjað honum þess, að hann
hafi ekki verið sjálfum sér sam-
kvæmur.
Valtýr var um langt skeið í
fylkingarbroddi í samtökum
myndlistarmanna og þar var hann
fastur fyrir og fylginn sér ekki
síður en á ritvellinum. Mættu þau
minnast starfa hans á þessum
tímamótum og gjarnan endur-
vekja gamla og góða hefð um
sýningarhald í tilefni tímamóta í
lífi félagsmanna. Víst er það að-
kallandi, að haldin verði myndar-
leg yfirlitssýning á verkum Valtýs
Péturssonar, svo að menn fái rétta
mynd af hónum sem listamanni,
en hann hefur margt brallað á
myndlistarsviðinu og mun m.a.
hafa gert fyrstu geometrísku
myndina, er máluð var á íslandi og
þarmeð innleitt þennan myndstíl,
sem um langt skeið var allsráð-
andi sem framúrstefna hérlendis.
Hann hefur alla tið verið virkur
og afkastamikill myndlistarmað-
ur, haldið fjölda einkasýninga
heima og erlendis og tekið þátt í
ótal samsýningum vítt um heims-
byggðina.
Listamaðurinn er m.a. \nýkom-
inn frá Frankfurt am Main, þar
sem hann sýndi nokkur málverk í
virtum sýningarsal og gerði góða
för.
Valtýr var í mörg ár fararstjóri
í kynnisferðum til Kulusuk í
Grænlandi, og þótt slíkar ferðir
taki ekki nema hálfan dag, eru
þær með því ævintýralegra, er
menn upplifa. Aðallega eru það
útlendingar, sem fara í þessar
ferðir, og koma sér þar vel hin
ágæta málakunnátta Valtýs og
reynsla hans við að umgangast
ólíkar manngerðir, en hann hefur
víða farið og margt reynt. Hann
tók mig óvænt og óverðskuldað í
eina slíka ferð fyrir 10 árum, og er
sá dagur einhvern veginn svo fast
greyptur í hugskoti mínu, að mér
finnst sem þetta hafi gerst í gær.
Þetta var fallegur og skinandi
bjartur dagur og litla þorpið
Kulusuk og umhverfi skartaði sínu
fegursta. Ég tel, að kynni Valtýs af
hinum frumstæðu íbúum þorpsins
og hinni upprunalegu menningu
Grænlendinga hafi haft djúp áhrif
á hann og um leið þróun listar
hans. Hann hefur sankað að sér
völdu safni af grænlenskum
gripum og er djúpt snortinn af
handverki þeirra. Þennan dag
kynntist ég nýrri hlið á Valtý, —
ferðamanninum og náttúruskoðar-
anum og mat það mikils og var
honum mjög þakklátur. Valtýr er
margbrotinn presónuleiki, en hann
er seintekinn, flíkar ekki tilfinn-
ingum sínum og því gera margir
sér vísast ranga mynd af honum,
hef ég greinilega orðið var við það
meðal listamanna einkum af yngri
kynslóð, sem gera sér ekki nægi-
lega ljóst, að hér fer einn af
brautryðjendum fyrri ára, og því
er yfirlitssýning verka hans mjög
tímabær.
Það ber mjög að virða og þakka
seiglu hans á ritvellinum, þar sem
hann var oft einn á báti, því að
fáir ef nokkrir fengust til að skrifa
listrýni. Margir listamenn hafa þó
reynt hér fyrir sér, en hætt skjót-
lega, er þeir kynntust af eigin
raun, hve krefjandi þetta starf er,
en þeir urðu reynslunni ríkari, því
að víst er, að viðhorf manna til
gagnrýni gjörbreytist, er þeir
sjálfir þurfa að taka afstöðu á
opinberum vettvangi.
Er ritstjórar blaðsins, þeir
Matthías og Styrmir, fréttu, að ég
hyggðist rita fáeinar línur í tilefni
þessara tímamóta í lífi Valtýs
Péturssonar, báðu þeir mig um að
senda honum kveðjur sínar og
þakkir fyrir störf hans og tryggð
við blaðið. Er því hér komið á
framfæri.
Sjálfur þakka ég honum fyrir að
hafa att mér út á ritvöllinn á
sínum tíma, því að þetta hefur
verið mér hollur og góður skóli,
jafnframt þakka ég fyrir súrt og
sætt og óska honum endurnýjaðr-
ar heilsu og langlífis.^
Bragi Ásgeirsson.
Sú ráðstöfun fyrri tíma yfir-
valda að skipa austanverðri
strandlengju Eyjafjarðar til Þing-
eyjarsýslu er ofar mínum
skilningi. Þannig hafa blíðar og
broshýrar öldur Eyjafjarðar
gjálfrað við „þingeyskan" fjöru-
sandinn í Höfðahverfi um aldir,
þar sem listmálarinn Valtýr
Pétursson leit dagsins ljós fyrir 60
árum í dag. Ég hélt, að Þingeying-
ar ættu nóg af snillingum og
stórmennum þó að þeir væru ekki
að eigna sér vin vorn Valla. Slíkum
bita óréttlætis eiga nú eflaust
margir metnaðargjarnir Eyfirð-
ingar erfitt með að kyngja. En Það
stoðar ekki að malda í móinn.
Hvenær hefir Þingeyingur haft á
röngu að standa? Þegar betur er
að gáð liggja allar ættarrætur
afmælisbarnsins lengra eða
skemmra inn í sjálfan gáfnageym-
inn, Þingeyjarþing. Offramleiðsla
listmálara hefir ekki að ráði náð
að þrúga Eyfirðinga ennþá, eins og
sum byggðarlög landsins, þrátt
fyrir lúxusskattinn nýja á allt
hráefni listmálara. Aftur á móti
hefir Eyfirðingum aldrei orðið
skálda vant.
Upp úr miðri síðustu öld hefjast
mikil og óvænt athafnaumbrot og
stórstígar framkvæmdir í hákarla-
útgerð Höfðhverfinga svo að aldrei
fyrr hafði meiri og skjótfengnari
gróði borizt nokkru byggðarlagi
hér við land. Grýtubakkahreppur,
þar sem menn höfðu áður önglað
sér í soðið, hlaupið fyrir skjátur og
raulað rímtw, varð allt í einu
orðinn einskonar Kuwait íslands
og það í æ ríkara mæli en Siglu-
fjörður síðar miðað við höfðatölu.
Sóknin var hörð í þann gráa og
gullinu bókstaflega rigndi yfir, en
ótalin eru þau mörgu mannslíf,
sem týndust í hafi. Hvergi var
kappið, stórhugurinn og umsvifin
meiri en þar. Þá spruttu upp
„olíufurstar" í hákarlalýsi með þá
Tryggva Gunnarsson síðar banka-
stjóra og gáfnafálkann Einar
Ásmundsson í Nesi í fararbroddi
auk ótal annarra djarfhuga dólp-
unga. Ekki nóg með það, heldur
höfðu þessar horfnu hetjur í
Höfðahverfi fyrstir allra djörfung
og dug til að skjóta kaupmanna-
veldinu danska á Akureyri skelk í
bringu svo að um munaði og var
upphaf að endalokum þess alda-
gamla kúgunarveldis.
Úr þessum gamla umbrota jarð-
vegi óx Valtýr Pétursson úr grasi.
Hann leitaði sér síðar menntunar í
framkvæmdum og fésýslu. Fyrst
við Verzlunarskóla Islands og síð-
ar í Ameríku jafnframt lístnámi.
Málaralistin réði úrslitum um
ævistarf hans. Það sem eftir var af
öldufaldi þessarar rismiklu norð-
lenzku umsvifabylgju nægði til að
fleyta þessum upplitsdjarfa strák
úr Grenivík í Höfðahverfi upp í
mestu veldisstóla í félagssamtök-
um íslenzkra listmálara, og sitja
þar lengur en allar hákarlsvertiðir
samanlagðar við Eyjafjörð.
Af prestsetrinu í Grenivík flaug
þessi framgjarni förusveinn
snemma til Akureyrar „með
fjaðraþyt og söng". Þar bar fund-
um okkar fljótt saman á útskurð-
arnámskeiði hjá öðlingnum Geir
Þormar tréskurðarmeistara,
sérfræðings í rósablaðaflúri. Þetta
var eini listaskóli staðarins. Brátt
reyndist þessari Akureyrsku
kúnstkademíu of þröngur stakkur
sniðinn til að listmennta slíka tvo
höfuðsnillinga samtímis, auk
hestamálarans fræga, Stefáns frá
Möðrudal, sem málaði „vorleik"
Burstafells-Blesa af hvað mestri
líst og innlifun síðar. Snemma
skapaðist mikil spenna, keppni og
listræn afbrýðisemi milli okkar
Valla, sem endaði stundum í
líflegu tuski og slagsmálum. Þá
flugu kúnstverk hvors annars iðu-
lega um sali og gólf, sem splundr-
uðust í þúsund mola. Við þau
skjótu endalok varð akureyrsk
listsaga mörgum listaverkunum
fátækari, sem sízt mátti við slík-
um skakkaföllum. Það er eins og
sú heilbrigða afbrýði-samkeppni
sé nú illu heilli for bí í listheimum,
þar sem hver reynir sitt ýtrasta til
að ná feti framar en keppinautur-
inn. Nú virðist boðorðið vera að
sem flestir vinni í sameiningu að
sama listaverkinu í einhverjum
kærleiksanda samhjálpar og sam-
nýtingar. Slíkt er skiljanlegt í
tölvustýrðum og margslungnum
völundarhúsum vísindanna. En ég
hélt, að listin væri eina sviðið, sem
eftir væri í veröldinni, þar sem
sköpunargáfa einfarans og einleik-
arans fengi að njóta sín. Hvernig
má það vera, að 10—20 menn,
konur og karlar, frumskapi í sátt
og samlyndi sameiginlegt lista-
verk eins og t.d. leikrit(texta), útlit
nýbygginga o.s.f. eins og nú er
farið að tíðkast? Hvað um það, það
getur verið notalegt að hafa aðstoð
við að hreinsa pensla og strekkja
striga.
Akureyri varð skjótt of lítill
staður fyrir Valtý. Hann hvarf
snemma af „akademíunni" og
sigldi sinn sjó suður til Reykjavík-
ur með fullorðna fólkinu. Það var
eins og að doði og leiði færðist yfir
„listalífið" við brottför hans og
einir stóðum við þöglir eftir, við
Stefán frá Möðrudal. Ég gafst upp
við allar kúnstlægar krússidúllur
á námskeiðinu. Járnið sem bar að
hamra kólnaði brátt á steðjanum.
Var að furða, þegar sjálfur físi-
belgurinn, ærslakálfurinn káti úr
Grenivík, var floginn suður, þar
sem hans beið síðar veigameira
verkefni, eða að blása, svo um
munaði, að glæðum afstraktlistar í
landinu. Við Stefán minn frá
Möðrudal áttum enn einu sinni
eftir að standa álengdar og horfa
á býsnin, tilburði og tilfæringar
Týra við guðsútvalda hirð listgyðj-
unnar, dolfallnir í forundrun. Síð-
an mælti málarinn frá Möðrudal
mæðulega:„Það var sorglegt með
hann Týra-Valla, blessaðan, hvað
honum var alltaf ósýnt um krússi-
dúllurnar fyrir norðan hjá honum
Þormar sáluga", og síðan bætti
hann við: „Hugsaðu þér, Vorleik-
urinn minn er kominn alla leið til
Chicagó“.
Eins og að framan greinir fékk
Valtýr ungur.byr í seglin þegar
hann, þessi tannhvassi, djarfmælti
og fyrirferðamikli hákarl úr
Höfðahverfi svamlaði inn tiltölu-
lega lygn vötn íslenzkra listmál-
arasamtaka með miklum
sporðaköstum og bægslagangi svo
að kolmórauðar vatnssúlurnar
námu við sjálfa himinfestinguna.
Þá léku jafnan 12 vindstig um
Ljósm. Guðmundur Ingólfsson