Morgunblaðið - 09.08.1979, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 9. ÁGÚST 1979
27
Jón Þ. Árnason
Það er glópska að gera sér grillur um að
komizt verði hjafskipbroti, þar sem allir
halda um stjórnvölinn.
Lífríki og lífsJiættir XXXIX:
Nýlega hefir þess verið
minnzt, að 10 ár eru liðin frá því
að fyrsta mannveran steig fæíi á
framandi himinhnött. Á sínum
tíma vakti þetta stórfenglega
afrek þýzkra vísindamanna,
bandarískra tæknisnillinga og
kapitalista undrun og verðskuld-
aða aðdáun, ekki síður en leiftr-
andi bjartsýni og ótímabærar
vonir um lausn ýmsra jarð- og
táradalsbundinna vandamála.
Efasemdaraddir voru fáar og
einkar lágstemmdar. Ein slík
hefir þó verið mér ofarlega í
huga æ síðan, og hún hefir ávallt
gerzt óþægilega áleitin, þegar ég
hefi heyrt og lesið um jafnvel
enn glæsilegri frægðarverk á
sviði hnatt- og geimrannsókna,
sem unnin hafa verið síðastlið-
inn áratug.
Þetta er rödd svissneska leik-
ritaskáldsins Friedrich Diirr-
enmatt.
Þekking í ólgu-
sjó vanmáttar
Di'rrenmatt komst efnislega
að orði á þá leið, að hinn 21. júlí
1969 geti ekki talizt merkisdagur
sökum þess, að hann hafi mark-
að djúprist tímamót eða alda-
hvörf og boðað upphaf nýrrar
menningaraldar, heldur beri að
líta þannig á, að þá hafi verið
gerð örvæntingarfull tilraun til
að laumast út í buskann frá
óleystum og knýjandi viðfangs-
efnum 20. aldar. Hann taldi, að
lendingin á tunglinu og dvölin
þar, hefði ekki verið staðfesting
á mætti mannlegra vitsmuna,
heldur vanmætti.
Skáldum er tamt að kveða
fortakslaust að hugsunum sín-
um, og óviát er að Durrenmatt
hafi ætlazt til að orð hans yrðu
skilin bókstaflegum skilningi,
því að varlegast sé að fullyrða
fæst um það í þessu sambandi.
Svo mikið er þegar ljóst, að 10
ára afmælisins var óvíða eða
hvergi minnzt með sérstakri
viðhöfn eða þeim sóma, sem við
hefði átt. Þau erlend blöð og
tímarit, sem ég hefi séð síðan,
birta að vísu greinastúfa og
myndir í tilefni atburðarins, en
yfirleitt í annálastíl og af hóf-
legu lítillæti — greinar, sem
„nær enginn vill líta á eða lesa“
er spáð í svarthöfðapistli „Die
Welt“. í lesendabrefum, sem oft
gefa dágóða hugmynd um, hvað
almenningi liggur helzt á hjarta,
er varla á hann minnzt. Almenn-
ur áhugi á tungllendingum og
geimferðum virðist því næstum
gufaður upp að fullu, og leitun
mun vera á manneskju, sem
kannast við Armstrong, Áldrin
og Collins — mennina, er notaðir
voru í tilrauninnni árangurs-
ríku.
Máski er þetta ekki nálægt
jafnmikið undrunarefni og virð-
ast kann í fljótu bragði og án
tillits til þess, hversu fljótur
fjöldinn er að gleyma og gjarn á
a gína við dægurflugum.
Reynslan hefir sem setsýnt, að
auðveldara er að skjóta mönnum
upp á tunglið en að stöðva
skothríð á milli granna;
auðveldara en að verja náttúru-
ríkið spjöllum og eyðingu,
auðveldara en að hemja trúar-
ofstæki í íran og á írlandi,
auðveldara en að frelsa einstakl-
inga úr þrælabúðum og geð-
veikrahælum GULAG-ríkja og
koma mannsandliti á sósíalism-
ann,
auðveldara en að handsama
morðingja og hryðjuverkamenn
á Italíu og í Vestur-Þýzkalandi,
auðveldara en að stöðva fjölda-
morð og pyntingar í löndum 3.
heimsins,
auðveldara en að koma lögum
yfir sérhagsmuna- og stéttabar-
áttuúlfa í Englandi og á Islandi,
auðveldara en að hrífa mann-
kynið úr fjötrun fordóma og
bábilja, fáfræði og blekkinga,
sósíalisma og fjölhyggju,
í fáum orðum sagt:
auðveldara en að leggja horn-
steina þjóðbundins stjórnræðis
til grundvallar réttlátra og
frjalslegra lífshátta.
Á planetunum er
ekkert ætilegt
Vitaskuid — og þratt fyrir
framangreint — getur ekkert
verið annað en allt jákvætt að
segja um tungldvalir og geim-
rannsóknir. Þær eru fyrst og
síðast vitnisburður um þau
tæknimögnuðu ævintýri, sem
vísindum verður ávallt kleift að
endurtaka og gera að veruleika.
Óheillaáhrif þeirra birtust hins
vegar í draumórunum, sem þær
gáfu byr undir vængi. Fjöldann
tók að dreyma um nýtt og
heillandi dýrðarlandnám, milli-
jarðamannflutninga, ótæmandi
hraéfna- og orkulindir. Enginn
hugleiddi að nýr Kolumbus var
ákaflega ósennilegur, því að
hann hafði uppgötvað heimsálfu,
sem var byggileg og gnægtarík.
Við
þekkjum
hann
öll
- en
hver
saknar
hans?
Afrek og umkomuleysi
Apollo 11 fann það eitt fyrir,
sem var óhrjálegra en það ill-
hranalegasta, er þekkt var á
jörðu, hann lenti á ódáðahrauni
ódáðahraunanna, tunglinu. All-
ar líkur og rannsóknir fyrr og
síðar hnigu að því, að umhorfs
myndi reynast svipað, hversu
langt sem vísindunum tækist að
sækja þekkingu út í sólkerfi
okkar, á öllum reikistjörnunum
myndu lífsskilyrði vera álíka
slæm eða verri, svo ömurleg og
jarðarþegna með bærilegum ár-
angri.
Jafnvel stöðnun
væri huggun
í ljóma geimafreka og hvers
kyns annarra galdraverka við
meðferð efnislegra verðmæta,
ætti sú staðreynd aldrei að
gleymast, að munurinn á þeim
vettvangi annars vegar og á
stöðu og samskiptum einstakl-
fjarskalega vafasamt (í bók
sinni „The Collapse of Demo-
cracy“, London 1977) að
stjórnskipulag Vesturlanda fái
skrimt óðalýðræði sitt af;
+ Charles Wilson, einn af
framámönnum fulltrúadeildar
Bandaríkjaþings, fórnaði hönd-
um og hrópaði upp yfir sig,
þegar forsetinn hafði þreytt af
sér helztu og hæfustu ráðherra
sína — sem hann hafði raunar
krafið um skriflegar skuldbind-
D urrenmatt og flóttinn mikli
„Stjórnmálamenn“ elta atkvæði
1 verkfræðingur og 100 hagfræðingar
manneskjufjandsamleg að á þær
myndi aldrei verða drepið fæti
af jörðu. Þar myndi ekki finnast
neitt, sem fjöldinn gæti etið,
keypt eða selt.
Og m.a. þess vegna verður ekki
betur séð, en heillaríkasti árang-
urinn, sem geimferðir leiða af
sér, felist í þeim ómetanlega
þekkingarauka, er þær færa
mannkyninu um líf- og náttúru-
ríki plánetunnar Jörð. Annað
atriði — sízt þýðingarminna —
sem vert er að gefa rækilegan
gaum, þegar afrek af þessu tagi
eru hugleidd, hlýtur óhjákvæmi-
lega að varpa ljósi á þá lær-
dómsríku staðreynd, hversu óra-
langt raunvísindi og efnisbundin
tækni er komin á framþróun-
arbrautinni í samanburði við
þjóðfelagsmálatilburði
„stjórnmálamanna" svo og við-
leitni beztu manna til þess að
skipa sambúðar- og lífsháttum
inga, þjóða og ríkja hins vegar,
er hvergi minni en óravíddin,
sem aðslkilur takmarkalitla auð-
legð og sárustu örbirgð, hvort
tveggja sjálf- og sívaxandi. Á
sviði þjóðfélagsmála væri
kyrrstaða því fagnaðarefni, því
að óbreytt ástand er oftast
skárra en afturför, hnignun.
Því er þó ekki að heilsa eins og
fjölmargir, ágætir vitnisburðir
staðfesta:
+ Franski raunvísindamaður-
inn, prof. dr. ing. Dimitres N.
Charafas. fullyrðir (skv. þ. útg.
bókar hans, „Die kranke Ges-
ellschaft“, Frankfurt 1974) að
félags- og sálfræðingar nútím-
ans viti ekki agnarögn meira en
Platon og Aristoteles vissu um
einstaklinginn. og gefur í skyn
að þeir hafi týnt mörgu niður af
þekkingararfleifð þeirra;
+ Robert Moss, ritstjóri „For-
*ign Report“ (vikulegt trúnað-
arrit „The Economist“), telur
ingar um að gegna störfum
kjörtfmabil sitt á enda — og
endurskipulagt lið sitt með
atkvæðasöfnun fyrir augum:
„ó, Guð minn góður, hann
heggur upp sterkustu trén og
heldur öpunum hjá sér!“
+ Friedrich A. von Hayek, Nób-
eisverðlaunahafi í hagfræði árs-
ins 1974 og heimsþekktur rit-
höfundur, segir í blaðaviðtali í
tilefni af áttræðisafmæli sínu
(„Welt am Sonntag“, 20. maí
þ.á.): „Ég er ekki sérlega bjart-
sýnn á, að pólitikusarnir muni
ekki tortíma heiminum.“
Spurningunni, hvort kenningar
hans vísuðu veginn til kapítal-
isma 19. aldar, svaraði hann
þannig: „Það er rétt,“ og bætti
við: „Sú sannfæring er ríkjandi,
að kapitalisminn hafi verið
mistök. í raun og veru höfum
við eyðilagt hann og ávexti
hans.“
Fleiri vitna þarf naumast við,
enda þurfa lesendur „Morgun-
blaðsins" ekki annað en að líta í
eigin barm. Ef það er rétt, sem
ég þrjózkast reyndar alltaf
hetjulega við að trúa, að efna-
hagsástand það, sem ríkir og
ríkt hefir í óreiðulýðveldi okkar,
sé að mestu leyti sök hagfræð-
inga, þá er deginum ljósara, að
verkfræðingurinn Jón Þorláks-
son kunni langtum heilnæmari
hagfræði en þeir allir saman-
lagt, eins og auðskilið má vera af
lestri aðeins einnar ritgerðar
hans um undirstöðuatriði efna-
hagslífsins, „Milli fátæktar og
bjargálna“, sem birtist fyrst
fyrir 50 árum, svo og auðséð af
athöfnum hans í embætti fjár-
málaráðherra og borgarstjóra
Reykjavíkur.
Hvað myndi Darwin
hafa sagt?
Iðulega er þeirri spurningu
varpað fram, hvert mannkynið
stefnu, án þess að traustvekj-
andi svör hafi fengizt, sennilega
af því, að það stefnir ekki neitt,
það er áttavillt, það hrekst.
Nokkurn veginn er sama, hvert
litið er, a.m.k. að því er frjáls-
ræðisheiminn varðar, hvort
heldur niður á Alþingi íslend-
inga eða vestur í Circus Carter.
Svo heillum horfnir eru
„stjórnmálamenn“ Vesturlanda
og aðrir þjóðmálaleiðtogar
þeirra, að sífellt fleiri hallast á
sveif með mannininum;\ sem
staðhæfði í einu lesendabréfi (til
„Der Spiegel", Nr. 5/1963), að
lífsreynsla sín hefði fært sér
heim sanninn um:
„Að út af andlega heilbrigðum
öpum er manneskjan areiðan-
lega ekki komin."