Morgunblaðið - 10.04.1980, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. APRÍL 1980
Jón £>. Árnason — Lífríki og lífshættir XLVIII
Það er heilaspuni að ímynda sér, að
Vesturlönd geti keypt sig frá glötun
með því að láta traðka á sér.
Háskalegrar hylli nýtur enn
sem fyrr og þrátt fyrir allt, sú
gljádregna fagnaðarkenning, að
auðlindir jarðar séu ótæmandi
og hæfni mannkynsins til skyn-
samlegrar nytjunar þeirra engin
takmörk sett. Um þessa fávís-
legu óskagetgátu hafa síðustu
200 ár mannkynssögunnar' að
verulegu leyti snúizt. Andófs,
sem útlit er fyrir að valdið gætu
straumhvörfum, hefir þó gætt
með vaxandi þunga undanfarna
2—3 áratugi.
Þannig hafa nokkrir málsmet-
andi fræðimenn vakið athygli á,
að í upphafi þessa tímabils hafi
frumherjar hagfræðinnar gerzt
sekir um ferlega vinstrivillu,
ámóta skrípilega og hún hafi
verið líkleg til vinsælda, sem
síðan hafi ráðið stefnunni: þeim
hafi orðið á, að notast nær
eingöngu við þau efnahagslegu
byggingarefni við smíði fræði-
háhýsa sinna, er manneskjan
fengi handþuklað, gæti heflað,
sniðið eða raðað saman. Á þess-
um grunni reis síðan aragrúi
hliðarkenninga, þ.á m. óteljandi
sortir af sósíalisma, en af slíku
samansafni hafði t.d. ég bókað
114, þegar ég gafst upp á skrán-
ingu fyrir 6 árum.
An
baráttu ekkert
líf
Allt fyrir
magann
Höfuðdrættir allra yfir- og
undirkenningafeiknanna felast í,
hvernig framleiðsla skuli aukin
og neyzla mögnuð í þeim tilgangi
að pressa alla í gegnum ham-
ingjuhliðið á sem allra skemmst-
um tíma. Öllum töfum og tálm-
unum, afturkippum og glanna-
ströndum er stutt og laggott
skellt á „vitlausa pólitík" eða
ráðríka embættismenn. Aldrei
er látinn í ljós grunur um, að
náttúruríkið gangi ekki fyrir
ímyndunarafli og óskaorku
manneskjunnar sjálfrar.
Bæði markaðsmenn og marx-
istar eru haldnir „galdratrú
kenningasmiðjanna" eins og mig
minnir að Emil Kung nefni
sálarástand þeirra (í bók sinni
„Wohlstand und Wohlfart", Tiib-
ingen 1972), er hann telur eink-
um lýsa sér í hugdettu um að
sérhver sæludraumur sé fram-
kvæmanlegur. Ennfremur segir
hann, að safnaðarfólk sé jafnvel
heiðarlega sannfært um, að lífs-
hamingjan sé eingöngu peninga-
spursmál.
Svipaðar hugrenningar þykist
ég mega lesa út úr ummælum
hins þekkta hagvísindamanns,
Friedrich A. von Hayek, í lær-
dómsríku og frægu blaðaviðtali
hinn 28. janúar þ.á., þar sem
hann telur, að síðastliðin 100 ár
hafi þeir straumar í heimspeki
orðið úrslitavaldar og færzt í
aukana, sem
.. bera í sér þá trú, að í
fortíðinni hafi maðurinn vit-
andi vits þróað menningu sína í
krafti vitsmuna sinna, að hann
búi lika yfir ótakmörkuðum
mætti og þar að auki hæfileik-
anum til að efia þennan mátt að
geðþótta. Skilningurinn á þvi,
að manneskjan — eins og ég
hefi orðað það í einu af síðustu
verkum minum — var siðmönn-
uð þvert á móti vilja sinum og
varð eingöngu fyrir agavaid og
siðgæði, er henni geðjaðist alls
ekki að, þokað í þá aðstöðu að
skapa velmegunina, sem mann-
kynið býr nú við, brýtur í bág
við lífsskoðun þá. sem drottnar
yfir evrópskum hugsunarhætti.
Við lútum skaðsamlegri heim-
speki. Ifeiti hókar minnar „Die
úbermáchtige Einbildung des
heutigen Intellektuellen“ skil-
greinir vandamál samtiðarinn-
ar. Um langan tima mun okkur
ekki takast að breyta stjórn-
málaviðhorfunum án þess að
breyta hinni andlegu þróun.
Enda þótt ég sé mjög svartsýnn
á næstu framtíð, álít ég, að
horfurnar síðar meir séu mjög
• •
Orlagarík
vinstri-
villa.
góðar, svo framarlega sem
stjórnmálamennirnir leggja
ekki heiminn í rúst á næstu
tuttugu árum.“
Og í hópi stjórnmálamanna
sýnist v. Hayek ekki vera um
auðugan garð að gresja. í Vest-
ur-Þýzkalandi 'telur hann t.d.
aðeins einum treystandi til vit-
legra viðbragða, nefnilega kanzl-
araefni CDU/CSU, Franz-Josef
Strauss, en segir það hins vegar
slempilán, að núverandi kanzl-
ari, Helmut Schmidt, skuli
greinilega ekki vera sósíalisti.
Ófögnuður
á alþjóða-
vettvangi
Ekki aðeins hugmyndir og
atferli hinna ýmsu ríkisstjórna
hvíla á hinni skaðsamlegu heim-
speki, sem v. Hayek gagnrýnir,
heldur eiga líka allir tilburðir
alþjóðastofnana, sem og ein-
stakra ríkja og risafyrirtækja til
þess að draga vanþroskaþjóðir
upp úr eymd þeirra og volæði,
rætur sínar að rekja í trúna á
tækniknúða heimsvelferð.
Streitzt er við að yfirfæra
stjórn- og efnahagsskipulag
menningarþjóða Vesturlanda,
sem sannarlega hefur ekki
reynzt þeim nein allsherjar-
blessun, á hálf- og algerðar
steinaldarþjóðir. Framleiðslu-,
Friedrich
A.von Hayek
heimtar
endurmat.
viðskipta- og stjórnhættir, já
lífshættir Vesturlandaþjóða
yfirleitt, hafa verið taldir einkar
vel til þess fallnir að kenna
þessum þjóðum hin einu réttu
rök á tilverunni, sérstaklega þó
aðferðir til að komast á sama
eyðsluvaxtarstig og þær sjálfar.
Þegar síðan milljarða- og aft-
ur milljarðaölmusurnar hafa
gufað upp, bilið stækkað og
hörmungarnar hrópa til himins,
verður mannúðarfólk og aðrir
jafnstæðistrúaðir yfir sig for-
viða.
Líklegast eru helztu orsakir
hinnar ömurlegu niðurstöðu
fólgnar í þeirri reginfirru, að
gerlegt sé að ganga í berhögg við
hinar náttúrubundnu forsendur
allrar mannlegrar lífsbjargar-
viðleitni. Það hefir beinlínis ekki
verið litið við þeirri staðreynd,
að hin lifandi náttúra og önnur
jarðarauðæfi eru og verða
grundvöllur hvers konar fram-
leiðslu, allra fjármagns- og
vinnuaflsumsvifa. Þar ofan í
kaupið hefir algerlega verið vís-
að á bug að taka hinn gífurlega
mismun, sem staðfestur er á
milli þjóða og landa að því er
hæfileika og staðhætti varðar,
upp í dæmið. Framangreint er
þó kjarni hinnar raunvísinda-
legu stjórnarskrár, sem gilt hef-
ir frá upphafi vega, gildir enn og
mun gilda unz sól slokknar.
Nýtt
„þróunar-
land“.
Alveg sérstaklega hefðu allir
kristilegir lýðræðissinnar átt að
hafa þetta í huga, því að „Guð
gerir engin kraftaverk. Guð
limlestir ekki náttúrulögmálin",
eins og Philip Wylie minnir þá á
(í bók sinni „The Magic Animal",
New York 1968).
Hrikalegt
einsdæmi
I mannlegum samskiptum
þekkjast mýmörg dæmi þess, að
einn hlaupi undir bagga með
öðrum. Ekkert einsdæmi er
heldur, að fáir beri byrðar
margra um lengri eða skemmri
tíma eða jafnvel fórni sér fyrir
fjöldann. Til þess liggja einkum
siðferðilegar og lagalegar ástæð-
ur. Um þúsundir ára hefir það og
verið regla, að sigurvegarar
tækju eignir hinna sigruðu her-
fangi og þvinguðu þá síðan til að
greiða sér stríðsskatta og
stríðsskaðabætur. En allt til
þess að Vesturlandamenn urðu
gripnir sjálfsmorðsæði, uppgötv-
uðu þá undraverðu heilsubót, að
lífvænlegra væri að þjóna en
drottna, þekkist ekkert dæmi
þess í allri veraldarsögunni, að
fullvalda þjóðir gerðust af
sjálfsdáðum undirgefnir fram-
færendur annarra fullvalda
þjóða — án þess að sjáanlegur
væri snefill siðferðilegra máls-
bóta.
Allir, sem hafa geðslag til að
dáðst að hinu fjarstæðukennda
eða hafa ekki farið varhluta af
hæfileikanum til að undrast
endalaust, hljóta án afláts að
heillast af furðufyrirbærinu
„þróunarhjálp“.
Þrennt aðallega myndi þeim í
fyrstu verða ómetanlegt aðdáun-
ar- og aðhlátursefni, þ.e.:
a) að þörfin fyrir „þróunar-
hjálp" fer stöðugt vaxandi,
aldrei minnkandi, enda þótt
yfirlýst markmið sé hjálp til
sjálfshjálpar,
b) að hugmyndinni sló í upphafi
niður í kolla ölmusugefenda,
en ekki ölmusuþiggjenda, og
c) að ölmusugefendur una mögl-
unarlítið okri og fjárkúgun
ölmusuþiggjenda, og borga
auk þess sumum ölmusu-
þiggjendum þegjandi og
hljóðalaust morðfjár í okur-
og fjárkúgunargjöld, sem þeir
pína út úr öðrum ölmusu-
þiggjendum.
Nýleg ummæli Guido Brunner,
orkumálaforstjóra EBE, sýna
máski best, hversu uppgjöf og
niðurlæging Evrópu er alger:
„Ekkert, sem við gerum eða
látum ógert, getur breytt neinu
um það, að olíuríkin hafa
kverkatak á okkur; stundum
föst, stundum dálítið lausari,
samt ávallt ólosanleg og mis-
kunnarlaus". Og enn mælti
hann: „Við verðum að gera meira
fyrir fátækari löndin. Hið háa
olíuverð hrekur þau fram á
glötunarbarm."
Að því er hið háa olíuverð og
glötunarbarminn varðar, hefur
EBE-herrann vafalítið lög að
mæla. En glötunarbarmurinn
bíður ekki bara „þróunarþega".
Mjólkurkýr þeirra, Vesturlönd,
eru ekki sérlega langt frá honum
heldur.
Og síðan hvenær hefir glötun-
arbarmur ekki beðið allra, sem
ekki nenna að lifa?
GULAG-ríkin
ætla sér að lifa
Hins vegar nenna þræl-
stjórnarríkin að lifa, og þau
dafna vel. Ráðamönnum þeirra
er því miður alltof vel ljóst, að
ákjósanlegra er að skipa en
hlýða. Á sama tíma og Sovétrík-
in kappefla hernaðarmátt sinn,
hafa varnarsamtök vestrænna
þjóða, NATO, smátt og smátt
fengið á sig yfirbragð málfunda-
félags, þannig að af þeim sökum
m.a. verður skiljanlegt, hvers
vegna ítalskir kommúnistar geta
vel sætt sig við setu í klúbbnum
og íslenzkir landvarnaandstæð-
ingar slá slöku við kveðskap. Á
sama tíma og Bandaríkin gerast
æ kærulausari um alþjóða-
stjórnmál, fleytir finnlenzkun
Evrópu óðfluga fram eins og
bezt sannast af undirtektum
leiðtoga Vestur-Evrópuríkja við
kröfum kommúnista um hlut-
leysi og hagkvæm viðskipti. Á
sama tíma og Sovétríkin
hremma Afghanistan ofurselja
lýðræðisríkin þeim Rhódesíu.
Já, vel á minnzt, Rhódesía.
í 15 ár hefir Rhódesía, sem
stjórnað hefir verið af litlum,
hvítum minnihluta — eins og
íslenzka rauðvarpið hefir minnt
okkur á nokkur þúsund sinnum
— staðizt tortímingarherhlaup
Wall Street/Kreml-bræðralags-
ins með miklum sóma.
Nú er Rhódesíu „stjórnað af
stórum, svörtum meirihluta,
enda munu fréttir þaðan á næst-
unni bera það með sér — þ.á m.
fréttir um „þróunarhjálp."