Morgunblaðið - 10.04.1980, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. APRÍL 1980
Sinfónian að æfingu
Hrafn Gunnlaugsson:
Fyrir nokkrum árum heyrði
það til undantekninga að leik-
húsin sviðsettu ný íslenzk leik-
rit, og ef það var gert, hafði
kvisast úr skúmaskotum að
„þetta nýja íslenzka leikrit væri
alveg vonlaust" og menn biðu
bara eftir því að hakka það í sig.
Aðsókn varð síðan engin og
menn sögðu: Það er svo erfitt að
skrifa leikrit á íslenzku. Þegar
Sveinn Einarsson tók við leik-
hússtjórastarfi hjá Leikfélagi
Reykjavíkur varð hér nokkur
breyting á. Sveinn markaði þá
menningarpólitísku stefnu að
setja upp sem flest íslenzk leik-
rit og gefa ungum höfundum
tækifæri til að spreyta sig — því
fái höfundur aldrei verk sín
leikin, er næsta vonlaust að
honum fari fram eða þrói skiln-
ing sinn á leiksviðinu.
Segja má að með tilkomu
þessarar stefnu leikhússtjórans
hefjist nýtt blómaskeið í
íslenzkri leikritun og það heyrir
nú ekki til stórtíðinda, þótt
fjöldi íslenzkra leikrita sé frum-
sýndur á hverju ári og fái sömu
eða meiri aðsókn en þau erlend
verk sem hér eru á boðstólum.
Þessi stefna sem Sveinn markaði
á sínum tíma er eitt af fáum
dæmum um markvissa menning-
arpólitíska hugsun hjá stjórn-
anda menningarstofnunar hér á
landi.
Eg rakti þessa sögu hér að
framan til að skýrgreina lítillega
hvað ég á við þegar ég slengi
saman orðunum pólitík og
menningu, í orðið menningarpól-
itík.
Þegar ég segi menningarpól-
itík, á ég ekki bara við þá
menningarstefnu sem rekin er af
stjórnvöldum eða hagsmunahóp-
um listamanna á hverjum tíma,
heldur allt val á list sem er til
staðar í þjóðfélaginu, og þá
sérstaklega val þeirra menning-
arstofnana sem þjóðfélagið hef-
ur reist og háðar eru breytingum
nýrrar tækni og fjölmiðlunar.
Hér verður minnst á tvær
stofnanir og reynt að skýrgreina
stöðu þeirra út frá menningar-
pólitísku hlutverki þeirra í
íslenzkri listsköpun og skoða
séríslenzkan tilverurétt þeirra í
síbreytilegum nútíma.
Ég hef valið mér Leiklistar-
deild hljóðvarpsins og Sinfóníu-
hljómsveit íslands sem dæmi,
ekki vegna þess að þar sé frekar
pottur brotinn en á öðrum
vígstöðvum, heldur vegna þess
að auðvelt er að setja þær í það
samhengi sem skýrir frekar
nauðsyn þess að rekin sé mark-
viss íslenzk menningarpólitík.
Útvarpsleikrit
Fyrir örfáum árum voru út-
varpsleikrit og sviðsetningar
leikhúsanna, auk fáeinna kvik-
mynda í bíó, þeir einu gluggar
sem fólk gat horft út um til að
sjá hvað var að gerast í leikritun
og leiklist erlendis. Á síðari
árum hefur hins vegar orðið hér
mikil breyting á, því sjónvarpið
sýnir að jafnaði fjöldann allan
af sjónvarpsleikritum og kvik-
myndum sem er bútur af því
bezta sem gert er á þessu sviði í
útlöndum. Tilkoma sjónvarpsins
ætti því að hafa haft afgerandi
áhrif í þá veru að breyta leik-
ritavali leikhúsanna. Ef út-
varpsleikritin eru skoðuð ein sér
er hægt að benda á ýmis málsrök
fyrir því að leikritaval ætti að
hafa tekið meiri stakkaskiptum
en raun hefur orðið á.
Nú er það staðreynd að til-
koma norrænnar sjónvarpssam-
vinnu hefur haft í för með sér,
að hingað berst rjóminn af þeim
leikritum og sjónvarpsupptökum
sem frændur okkar gera.
Spurningin er því hversu mik-
illi orku á að sólunda í að hita
upp skandinavísk útvapsleikrit í
íslenzku hljóðvarpi, þegar rjóm-
inn berst hingað til sýningar í
sjónvarpinu, og menningar-
tengsl okkar við landssvæði eins
og t.d. Suður-Ameríku, Austur-
Evrópu, Asíu og aðra heims-
hluta, eru svo til engin. Hafi
erlend útvarpsleikrit hlutverki
að þjóna í nútímanum, liggur
beinast við að álykta að út-
varpsleikritin geti fyllt upp í það
menningarlega skarð sem drepið
hefur verið á.
Höfuðtilgangur útvarpsleik-
listar hlýtur að vera að stuðla að
aukinni grósku í íslenzkri leik-
ritun. Islenzk útvarpsleikrit,
ættu að vera hin eina og sanna
réttlæting þess að hér sé rekið
útvarpsleikhús. Það er samt
fremur sjaldgæft að flutt séu
íslenzk útvarpsleikrit og hlutur
höfunda í þeim fjármunum sem
Leiklistardeild útvarpsins eyðir
er aðeins örfá prósent.
Þær þjóðir sem hafa meínað
til að bera í útvarpsleikhúsi
Sveinn Einarsson — markaði
stefnu, sem leiddi tii blómaskeiðs
i íslenzkri leikritun.
leggja grundvallaráherslu á inn-
lenda útvarpsleikritagerð. Allan
fyrirslátt um að Leiklistardeild
hljóðvarpsins berist fá innlend
verk læt ég lönd og leiðir, því ef
Útvarpinu berast ekki leikrit, á
það að efna til námskeiðs í
útvarpsleikritagerð og örva höf-
unda til að skrifa sérstaklega
fyrir útvarp.
Nú gefur það auga leið að án
leikrita er ekki hægt að leika.
Leikhúsið varð endanlega til
þegar leikskáldin skrifuðu fyrstu
leikritin, þ.e. án leikrita og
leikritahöfunda er ekkert leik-
hús til. Þetta vill þó ærið oft
gleymast og séu útvarpsleikritin
skoðuð sérstaklega, virðist látið
gott heita að þýða í gríð og erg
„einhver verk“, bara til að fylla
upp í útsendinartíma. Væri ekki
nær að fækka útsendingarmín-
útum og setja markið hærra:
Örva íslenzka leikritun og
leggja áherzlu á að upp vaxi
innlend leikrit sem fást við sögu
og samtíma, og flytja erlend
verk frá fjarlægum menningar-
svæðum. Leikrit sem eiga erindi
við vettvang dagsins.
Hér vantar meiri metnað, því
hvaða tilgangi þjónar það að
leika þýdd verk í hljóðvarpi, sem
hægt er að fá frá erlendum
sjónvarpsstöðvum á myndsegul-
böndum. Skýrasta dæmið um
þetta er eflaust, að jólaleikrit
hljóðvarpsins í ár var Konan og
hafið, en það var jafnframt sýnt
í Sjónvarpinu um áramótin og
þá í upptöku Norska Sjónvarps-
ins.
Nú nýlega markaði Leiklist-
arþing 1980 þá stefnu að íslenzk
útvarpsleikrit verði ekki undir
50% af útsendingartíma leikrita.
Þetta er spor í rétta átt og sýnir
að íslenzkir leiklistarmenn eru
að vakna til menningarpólitískr-
ar vitundar um hlutverk hljóð-
varpsins. En jafnframt þyrfti að
móta þá stefnu í vali erlendra
leikrita að þau verði valin með
það í huga að víkka sjóndeildar-
hringinn og opna potta heims-
menningarinnar.
Sinfónían og íslenzk
tónverk
í rauninni ætti þessi stefna að
sitja í fyrirrúmi á öllum sviðum
menningarlífsins. Grundvallar-
réttlæting þess að hér er starf-
rækt sinfóníuhljómsveit ætti að
vera, að hún flytji íslenzk tón-
verk, og örvi íslenzka tónsköpun.
Það er frumsköpunin sjálf, sem
er undirstaðan; túlkunin er af-
leiðing frumsköpunarinnar. í
heimi tækni sem býður Sinfóníu-
hljómsveit Lundúna inn í stofu
hjá hverjum og einum á hi-fi-
stereógræjum, hljóta íslenzk
tónverka að vera grundvallar-
réttlæting þess að hér er starf-
rækt sinfóníuhljómsveit.
Ný fjölmiðlunartækni hefur
breytt þýðingu og hlutverki
hverrar menningarstofnunar á
fætur annarri, og aukið kröfur
sem við gerum á hendur þeim.
Ég held að flestir vilji frekar
hlusta á löngu heimsþekkt tón-
verk í fullkomnum hljómflutn-
ingsrtækjum í friði og ró heima
hjá sér, heldur en að fara upp í
Háskólabíó.
Þetta er ekki sagt með það í
huga að sinfónían eigi ekki að
leika útlenda tónlist — þvert á
móti. Spurningin er bara, á hvað
á að leggja höfuðáherzlu og hver
er grundvallar tilgangur hljóm-
sveitarinnar, því það er aðeins
ein leið opin til að kynnast
nýjum íslenzkum tónverkum,
þ.e. að hlusta á íslenzku sinfóní-
una flytja þau. Og ef við ræktum
ekki sjálf okkar tónlistargerð,
gerir það enginn. Hins vegar er
hægt að kaupa erlenda sigilda
tónlist á óteljandi hljómplötum í
flutningi beztu hljómsveita.
Tónlist hans er löngu alþjóðleg
söluvara. Það ætti því að vera
aðalsmerki sveitarinnar að
flytja íslenzka tónlist og vinna
ónumin lönd.
Sá fyrirsláttur að enginn mæti
á tónleika með íslenzkum tón-
verkum er tilkominn vegna
skorts á vilja og trú. Myrkir
músikdagar sýna að fólk vill
hlusta á íslenzka tónlist. Blóma-
skeið það sem nú ríkir í leikrit-
un, er tilkomið vegna vilja og
vegna þess að leikhússtjórinn
trúði því, að hægt væri að skrifa
íslenzk leikrit fyrir íslenzka
áhorfendur. Nú þarf sama vakn-
ing að verða hjá Sinfóníunni.
Hér er ekki verið að boða
neina einangrun, því vissulega er
tónlistin alþjóðlegt tungumál og
ekki háð túlkunarvandamálum
ritlistarinnar. Og það er einmitt
þess vegna sem metnaður okkar
ætti að vera margfaldur á því
sviði að skapa tónlist sem getur
tjáð íslenzka tilfinningu og
hugsun, án þess að þurfa að
ganga í gegnum þá hakkavél sem
ritlistin þarf að fara í gegnum
þegar þýtt er úr einu tungumáli
á annað. Og þar gegnir Sinfóní-
an lykilhlutverki. Menningarleg
einangrun er miklu fremur fólg-
in í því að hengja tómar eftir-
prentanir á veggina.
Ég á sömuleiðis afskaplega
erfitt með að trúa á íslenzka
óperu, nema að samdar séu
íslenzkar óperur sem ástæða er
til að flytja. Framtak íslensku
óperunnar var gott, en nú vantar
bara efni að vinna úr: höfunda
sem hafa eitthvað að segja
okkur. Öflugt listalíf byggir á
því að fram komi verk sem eigi
erindi við samtíðina og eiga því
heimtingu á að verða flutt.
Listalífið má aldrei breytast í
forngripasafn þar sem dregin
eru fram gömul verk og dustað
af þeim rykið, aðeins vegna þess
að ekkert nýtt er að gerast.
(Úrdráttur úr erindi fluttu á
ráðstefnu Lífs og Lands.)
Útvarpshúsið.