Morgunblaðið - 19.04.1980, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 19. APRÍL 1980
ánauöar
Leiðin
í byrjun þessa mánaðar gáfu Almenna bókafé-
lagið og Félag frjálshyggjumanna út bókina
LEIÐINA TIL ANAUÐAR (The Road to Serfdom)
eftir nóbelsverðlaunahafann Friedrich A. Hayek í
tilefni komu höfundar til landsins. Þessi bók kom
fyrst út í Bretlandi 1944, og varð Ilayek víðkunnur
af henni. Olli bókin þegar miklum deilum, enda
voru margar algengustu hugmyndir vestrænna
menntamanna gagnrýndar í henni. Ilayek leiddi
rök að því, að þjóðernisstefna Hitlers og Mússólín-
is væri sama eðlis og sameignarstefna Leníns og
Stalíns. Hann reyndi einnig að sýna, að stefna
ríkisafskipta og ríkisrekstrar — samhyggjan eða
sósíalisminn hlyti að leiða til alræðis eins og þess,
sem við blasti í Þýzkalandi Hitlers og Ráðstjórn-
arríkjum Stalíns, enda væri skipulag séreignar og
samkeppni eða markaðskerfið nauðsynlegt skil-
yrði fyrir lýðræði og almennum mannréttindum.
Flestir hugsandi menn taka nú undir rök Hayeks,
ekki sízt í ljósi reynslu síðustu þrjátíu ára, en þá
voru þau umdeild. í þessari samantekt verður sagt
frá þeim deilum, sem urðu bæði hérlendis og
erlendis um bók hans.
Viðtökurnar
í Bretlandi og
Bandaríkjunum
Hayek hefur sjálfur sagt, að
mikill munur hafi verið á viðtök-
um bókarinnar í Bretlandi og
Bandaríkjunum. Rit sitt hafi orðið
tilefni til alvarlegra rökræðna í
Bretlandi, en kappræðna tveggja
hópa, sem hvorugur hefði skilið
rök sín, í Bandaríkjunum. Til
dæmis um það má taka muninn á
þeim tveimur bókum, sem sam-
hyggjumenn gáfu út gegn Hayek.
Barbara Wootton, sem var þing-
maður brezka Verkamannaflokks-
ins, skrifaði bókina Freedom Und-
er Planning, sem var hófsamlegt
svar við bók Hayeks, þótt henni
tækist ekki að hrekja rök hans. En
Herman Finer, sem var háskóla-
kennari í Wellesley í Bandaríkjun-
um, skrifaði bókina The Road to
Reaction, sem var árás á Hayek
— svo hörð, að nefna má „níðrit".
Finer sagði:
Lærdómi Hayeks er ábótavant,
hann er ekki víðlesinn, skiln-
ingur hans á haglegum efnum
er einhliða, söguskilningur
hans rangur, þekking hans á
stjórnfræði er næstum engin,
hugtakanotkun hans villandi,
skilningi hans á brezkum og
amerískum stjórnsiðum og
hugsanalífi er stórlega ábóta-
vant, og afstaða hans til alþýðu
manna full af valdsmannsleg-
um hroka.
Dómur Keyness
En hvað sagði sá hagfræðingur,
sem kunnastur var á Vesturlönd-
um, John Maynard Keynes, um
bókina? Hann og Hayek höfðu
deilt á fjórða áratugnum um
orsakir kreppunnar miklu og
flestir þá tekið undir með Keynes
(þótt það hafi breytzt á þeim
áratug, sem er nú að ljúka), og
Keynes er talinn með mörgum
helzti málsvari ríkisafskipta-
stefnu eftirstríðsáranna, þótt
hann væri reyndar frjálslyndur
maður. Keynes sagði í bréfi til
Hayeks 28. júní 1944 (sem birt er í
The Life of John Maynard Keyn-
es eftir R.F. Harrod):
Við höfum aliir ástæðu til að
þakka yður fyrir að segja það,
sem einhver varð að segja. Að
sjálfsögðu búizt þér ekki við,
að ég taki undir allar hag-
fræðikenningar yðar. En frá
•heimspekilegu og siðferðilegu
sjónarmiði séð er ég yður
sammála í einu og öllu — ekki
aðeins sammála, heldur hjart-
anlega sammála... Ég held, að
ég komist þannig að annarri
niðurstöðu en þér. Ég segi, að
við þurfum ekki skipulagslaust
atvinnulíf, ekki heldur jafn-
skipulagt og við höfum nú,
heldur jafnvel enn frekar
skipulagt. En skipuleggja verð-
ur í umhverfi, þar sem flestir,
bæði leiðtogar og allur al-
menningur, taka sömu sið-
ferðilegu afstöðu og þér. Hóf-
samlegur áætlunarbúskapur
þarf ekki.að vera hættulegur,
ef þeir, sem semja og fram-
kvæma áætlanirnar, hafa gott
hjartalag og rétt hugarfar.
Þessari athugasemd Keyness
var að vísu svarað í kaflanum
Hvers vegna ná verstu mennirnir
valdinu? í bók Hayeks. En því er
við þetta að bæta, að Vesturlanda-
menn hafa orðið vitni að því
síðasta áratuginn — ekki síður á
íslandi en í öðrum löndum — að
þingmenn geta ekki stjórnað at-
vinnulífinu. Þeir hafa engin skil-
yrði til að ráða við það, hafa ekki
staðþekkinguna, mannþekkinguna
og verkkunnáttuna, sem dreifist á
hina starfandi einstaklinga, og
þeir eru eðli málsins samkvæmt
bundnir af keppni sinni um at-
kvæðin. í því viðfangi skiptir ekki
máli, hvort þeir hafa „gott hjarta-
lag og rétt hugarfar" eða ekki.
Skoðun Orwells
Hayek hefur sjálfur sagt, að
líklega hafi George Orwell haft
jafnmikil eða meiri áhrif á hug-
myndir manna um alræðisríkið
með bók sinni, 1984, og hann með
Leiðinni til ánauðar. Bók Orwells
kom út fjórum árum síðar en bók
Hayeks, og forvitnilegt er að lesa
það, sem Orwell skrifaði um bók
Hayeks (en það er að finna í 3.
bindi Collected Essays, Journal-
ism and Letters eftir Orwell):
Sannleikskjarni er í hinni eig-
inlegu ádeilu Hayeks prófess-
ors. Það verður varla sagt of
oft — eða er að minnsta kosti
ekki sagt nægilega oft — að
hóphyggja er ekki í eðli sínu
lýðræðisleg. Öðru nær. I hóp-
hyggjuskipulagi er drottnun-
argjörnum minni hluta fengið
miklu víðtækara vald en
spænski rannsóknarrétturinn
á miðöld hefði látið sig dreyma
um. Það er sennilega einnig
rétt, sem Hayek segir, að
brezkir menntamenn eru al-
ræðishneigðari en allur al-
menningur. En hann kemur
ekki auga á eða kýs að sjá ekki,
að fyrir venjulegt fólk felur
„frjáls samkeppni" í sér harð-
stjórn, sem er sennilega verri
en harðtjórn ríkisins, því að
hún er ábyrgðarlaus. Gallinn
við samkeppnina er, að einhver
vinnur hana. Hayek neitar því
að vísu, að samkeppni leiði
nauðsynlega til einokunar, en
hún hefur í reynd leitt til þess.
Og með því að almenningur
tekur skipulagningu ríkisins
fram yfir kreppur og atvinnu-
ieysi, hlýtur þróunin til hóp-
hyggj u að halda áfram, ef
hann fær einhverju ráðið.
Orwell er sammála Hayek um
sumt, en gagnrýnir hann þó. Er
gagnrýni hans réttmæt? Orwell
var ekki hagfræðingur og hefur
misskilið hagfræðilega hugtakið
samkeppni. Það er ekki leikur
eins og knattspyrnukeppni, þar
sem tvö lið keþpa, annað vinnur og
hitt tapar. Samkeppni á markaði
felst í því, að sérhver framleiðandi
keppir að því að bæta framleiðslu
sína og lækka verð hennar til þess
að auka sölu sína. Muna verður,
um hvað keppnin er. Hún er um
það að fullnægja þörfum neytend-
anna sem bezt og ódýrast. Sam-
keppnin knýr framleiðendur til að
leggja sig fram, bætir gæði vör-
unnar og lækkar verð hennar til
neytenda. Með öðrum orðum vinna
allir samkeppnina — nema hinir
fáu, sem missa einokunargróða.
Og það er rangt, að samkeppnin
hafi leitt til einokunar. Sögulegar
rannsóknir sýna, að einokun hefur
venjulega orðið til vegna ríkis-
afskipta.
Orwell var þrátt fyrir þetta
skarpskyggnari en aðrir sam-
hyggjumenn, enda var samhyggja
hans fremur samúð með lítil-
magnanum en stefna að þaul-
skipulögðu mannlífi í miðstjórn-
arkerfi. Það er því vafamál, hvort
róttæklingar geta talið hann til
síns hóps.
Deilurnar ber-
ast til Islands
Deilurnar um bók Hayeks bár-
ust til íslands 1945. Ólafur
Björnsson, sem var þá dósent í
hagfræði við Háskóla íslands,
hafði kynnzt kenningum austur-
rísku hagfræðinganna Ludwigs
von Misess og Hayeks um sósíal-
isma eða samhyggju á námsárum
sínum í Kaupmannahöfn og skrif-
að nokkrar tímaritsgreinar um
þær. Geir Hallgrímsson var þá
einn af forystumönnum ungra
sjálfstæðismanna og hafði lesið
útdrátt úr bók Hayeks, sem birtist
í hinu víðlesna bandaríska tíma-
riti Reader’s Digest, og hrifizt af.
Hann bað Ólaf að snúa útdrættin-
um á íslenzku, og birtist hann sem
framhaldsgrein á æskulýðssíðu
Morgunblaðsins, sem Geir sá um.
Fyrsta greinin birtist 21. júli 1945.
Nýsköpunarstjórnin, samstjórn
sjálfstæðismanna, kommúnista og
jafnaðarmanna, hafði þá ríkis-
valdið, en hún beitti sér fyrir
„nýsköpun atvinnuveganna".
Nokkrum dögum síðar birtist leið-
ari í Þjóðviljanum (en ritstjórar
hans voru þá Einar Olgeirsson og
Sigfús Sigurhjartarson). Þar sagði
svo:
Nú bregður svo einkennilega
við að allt í einu er hafin í
Morgunblaðinu hatrömm árás
Friedrich A. Hayek kastaði
sprengju inn á vettvang stjórn-
máianna, þegar hann gaf út
LEIÐINA TIL ÁNAUÐAR
1944.
á einmitt þessa stefnu ríkis-
stjórnarinnar og hún stimpluð
sem „leið til ánauðar".
Heimskulegar hugmyndir aft-
urhaldssamra amerískra próf-
essora eru teknar þar upp og
íslenzkur hagfræðidósent, sem
virðist vera einni kynslóð, ef
ekki einni öld, á eftir tímanum,
er látinn básúna þessar árásir
á „áætlunarbúskap" sem fagn-
aðarerindi í Morgunblaðinu.
Það má vel vera að Morgun-
blaðið hafi ekki áttað sig á
þessari lymskulegu árás á
stefnu ríkisstjórnarinnar, þeg-
ar henni var lætt inn í síður
þess. En þá færi vel á að blaðið
gerði það sem fyrst.
Ólafur Björnsson svaraði þegar
þessari árás, óskaði eftir rökum
gegn Hayek og sagði: „Málafærsla
af því tagi, sem Þjóðviljinn ber
fram, fúkyrði og tilmæli um rit-
bann eða ritskoðun, hlýtur í aug-
um allra viti borinna manna að
verða aðeins til stuðnings þeim
málstað, er afflytja á.“ Leiðari
birtist einnig í Morgunblaðinu,
þar sem farið var viðurkenningar-
orðum um Hayek, Ólaf og unga
sjálfstæðismenn og tekið undir
skoðanir þeirra. Þjóðviljinn svar-
aði Morgunblaðinu nokkrum dög-
um síðar í leiðara, þar sem sagt
var, að „austrænt lýðræði" væri
fullkomnara en hið vestræna.
John Maynard Keynes sagði, að
hann væri Hayek hjartanlega
sammála i öllum siðferðilegum
efnum, þótt hann teldi frekari
skipulagningu nauðsynlega.