Morgunblaðið - 07.09.1980, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. SEPTEMBER 1980
27
svipaðan hátt og húsbyggingar
gerðust á Grænlandi og Islandi.
Nægar sannanir staðfesta að elda-
mennska og járnsuða var unnin á
álíka hátt og hjá Norðmönnum, en
ekki eins og hjá eskimóum eða
indíánum, eða hjá hvítum íbúum
síðari tíma. Það er ekki mikið um
muni gerða af manna höndum,
aðeins snældusnúður og brons-
næla, enginn verulegur eldhús-
haugur, sem bendir til þess að
ábúð hafi ekki verið ýkja lengi og
að hús hafi fljótlega lagst í
niðurníðslu. Nú heyrir staðurinn
undir ríkisstjórn Kanada, og hann
er vel varðveittur komandi kyn-
slóðum til handa.
Þessi uppgötvun er sannarlega
stórkostlegur áfangi í 150 ára
rannsóknarstarfi á norrænum
mannvistarleifum í Ameríku.
Helge Ingstad nálgaðist þessar
leifar smám saman með rann-
sóknum sínum á norðurhjara-
svæðum, bæði í Kanada og á
Grænlandi. Hann var sannfærður
um að sögurnar vísuðu til land-
svæðis er lægi mun norðar en
hefðbundnar kenningar sögðu, þar
sem Nýja England átti að vera
Vínland. Hann var ekki fyrstur til
að varpa þessari kenningu fram,
en hann var sá fyrsti sem hafði
raunverulegan árangur sem erfiði
í rannsóknum sínum. En eins og
vant er líta ný vandamál dagsins
ljós, þegar önnur eru leyst. Ef satt
er, að hér sé um svonefndar
Leifsbúðir sagnanna að ræða, þá
er margra skýringa ábótavant.
Þarna er engin góö höfn til staðar,
sem víkingaskip gætu hafa notað;
þegar ísland var numið. Þá er það
einnig staðreynd að í skandinav-
ískum staðarheitum er orðið nær
ávallt í enda orðs, en ekki í fyrsta
hluta þess, til dæmis að taka:
Bergen, áður Björgvin, „fjalla-
engi“. Ekkert er skráð um hugsan-
lega merkingu þessara bæjar-
nafna, og hafi Norðmenn á annað
borð leitt hugann að því, hafa þeir
áreiðanlega ályktað að það þýddi
einfaldlega „býli“. Það hefði verið
gaman að finna betri bújarðir en
til væru á Islandi eða Grænlandi,
en menn hefðu samt varla upp-
tendrast svo mjög af þeim ástæð-
um. Þá er ótalið að allt frá tímum
Adams frá Bremen til íslend-
inganna Ara og Snorra var nafnið
einkum tengt vínviði og víni. I
einni sagnanna eru jafnvel tvær
vísur eftir Þórhall nokkurn, sem
möglaði af því hann fékk ekki vín
það sem honum hafði verið heitið.
Að lokum hefur íslenska stafsetn-
ingin, að því er ég veit best, ætíð
verið vín-, en ekki vin-.
Þessi umræða gæti orðið afar
fræðileg, og ég mun ekki þreyta
ykkur með henni. Ég laét mér
nægja að benda á, að sögurnar
segja greinilega frá fleiri en ein-
um stað sem norrænir menn komu
á: einn þeirra var Straumsfjörður,
þar var kalt og óvistlegt; annar
var Hóp, þar var hlýtt og frjó-
samt. Við skulum ganga að því
vísu ásamt með Ingstad-hjónun-
um að víkingarnir hafi komið til
L’Anse aux Meadows og haft þar
miðstöð og farið þaðan sem leið lá
niður með ströndinni, áreiðanlega
allt niður að Nýja Englandi. Þegar
legrar hugsunar, verður okkur ljós
tilgangur höfundanna: Þeir eru að
skrifa um andstæðu kristninnar
og heiðninnar ekkert síður en fund
Ameríku. Við minnumst þess, að
einn af kátlegri atburðum sögunn-
ar segir frá ósamlyndi Eiríks
rauða og konu hans þegar hún
neitar honum um samfarir fyrr en
hann hefur tekið kristni.
Eins og búast mátti við, eiga
konur minnstan þátt í landafund-
inum sjálfum, en í lífi frumbyggj-
anna eru þær örlagavaldar. Sú
staðreynd að þær koma fyrir í
báðum sögunum sannar að þær
eru hluti hinnar upprunalegu
sögu. Aftur á móti er fjallað um
þær á mjög mismunandi hátt í
sögunum, og það virðist mér
benda til þess að við getum ekki
litið svo á að önnur sagan sé byggð
á hinni. Jón heitinn Jóhannesson
prófessor fullyrti að Grænlend-
inga saga, sem lagði áherslu á
hlut Eiríks rauða og fjölskyldu
hans, sé frumsagan og að Eiríks
saga, sem leggur þrátt fyrir nafn-
ið áherslu á hlut Þorfinns Karls-
efnis, sé seinni tíma endurritun.
Ég get ekki fallist á þessa skoðun,
og meðferðin á konunum tveimur
er ein af mörgum ástæðum þess að
ég dreg þessa staðhæfingu í efa.
I báðum sögunum hefur Guðríð-
ur það hlutverk að tengja tvær
fjölskyldur. Hún er gift syni
Eiríks, Þorsteini, og þegar hann
deyr, tekur hún bónorði íslenska
sæfarans Þorfinns Karlsefnis. Að
þessu leyti ber sögunum saman, en
varla að neinu öðru leyti. í Græn-
lendinga sögu á hún sér fyrri
skóna, en þegar bóndi hennar
kemur inn, fellur hún aftur með
látum og það kostar hann átök að
koma henni út úr húsi, því hún var
„ákafliga mikil og sterk sem
karlar“. En í Eiríks sögu hjálpar
Guðríður hinni deyjandi konu á
náðhúsið utandyra, og þar fær
hun vitrun um hverjir munu
deyja. Guðríður hjálpar henni
aftur inn, en hún er eirðarlaus og
reynir að komast í rekkju Þor-
steins Eiríkssonar þangað til eig-
inmaður hennar leggur til hennar
með exi.
A sama hátt greinir sögurnar á
um dauða Þorsteins Eiríkssonar.
Guðríður er óhuggandi i Græn-
lendinga sögu, þar til húsbóndinn,
Þorsteinn svartur leggur hana í
fang sér og talar til hennar
huggUnarorðum. Það má undrast,
hvernig i ósköpunum hún gat látið
sér líða þægilega í annars manns
fangi fyrir framan lík eiginmanns
síns. Hinn dauði kallar síðan til
hennar þrisvar sinnum, en Þor-
steinn ráðleggur henni að svara
engu. í Eiríks sögu vakir Þor-
steinn einsamall yfir líki nafna
síns, þegar hinn látni rís upp og
vill tala til Guðríðar. Hún hefur
legið sofandi og ákveður að svara
eftir að hafa beðist guðsblessunar.
I Grænlendinga sögu segir hinn
látni það sem eftir er sögunnar
fyrir, og segir henni að hún muni
giftast Islendingi og njóta þre-
faldrar blessunar í niðjum sínum,
sem síðar kemur á daginn að
verða biskupar. Hún muni fara til
Rómar en snúa aftur til íslands og
eyða ævikvöldinu sem nunna. En í
grípur síðan sjálf til exinnar og
drepur konur þeirra beggja. Þegar
Leifi bróður hennar á Grænlandi
eru færð tíðindin, hefur hann ekki
hjarta í sér til að refsa henni, en
mælir svo um að bölvun hvíli á
niðjum hennar. Eins og áður hefur
verið vikið að, er hér á ferðinni
andstæða við þá blessun sem lögð
er á niðja Guðríðar. í Eiríks sögu
á Freydís ekki frumkvæði að
neinum leiðangri, en fylgir Karls-
efni í leiðangri hans. Þegar skræl-
ingjar, að öllum likindum indíán-
ar, ráðast á þau, flýja karlmenn-
irnir, en Freydís hæðir þá, tekur
sér sverð í hönd og rekur indíán-
ana á flótta með því að fletta frá
öðru brjósti sínu og slá á það með
sverði sínu. Það er ljóst að þetta er
galdur, og þó hann verði hinum
norrænu mönnum til bjargar, ber
hann meiri keim af heiðni en
kristni.
Vegna þessara og margra ann-
arra auðsýnilegra frávika inn-
byrðis í sögunum tveimur, er ég
sannfærður um að þær séu hvor
um sig sjálfstæð úrvinnsla á
munnmælasögnum í mismunandi
landshlutum á íslandi. Eftir að ég
kom hingað til íslands hef ég frétt
að dr. Ólafur Halldórsson hjá
Stofnun Árna Magnússonar í
Reykjavík sé í þann veginn að láta
frá sér fara grein, sem styður
þetta sjónarmið að öllu leyti.
Sænski fræðimaðurinn Sven B. F.
Jansson komst að þeirri niður-
stöðu fyrir mörgum árum að
Eiríks saga væri rituð á Snæfells-
nesi í því héraði sem Guðríður og
fjölskylda hennar fluttu úr, ef til
Á strönd Nýja Englands. Kannski var Vínland hér. En kannski var þaö
annarsstaðar, eða eins og Einar Haugen segir hér: „Lofum hverju og
einu okkar að staðsetja það, þar sem hugurinn girnist.“
Rómantísk teikning af þeim Þorfinni Karlsefni og Guðríöi við komune
til Straumfjarðar, sem enginn veit nú hvar var, en sumir álíta að hafi
veriö á strönd Nýja Englands.
engin á er nærri sem stærri bátar
en árabátar gætu hafa farið um;
og hvergi er að finna vatn ofan
árinnar þar sem hægt hefur verið
að brýna báti. Sumur eru stutt,
vetur langir og kaldir, og þetta er
ekki land alsnægta mjólkur og
hunangs eða hveiti og víns. Helge
Ingstad hefur þegar fært fram í
fyrri bókum sínum og greinum
margskonar skýringar á ástæðum
fyrir þessu ósamræmi. En nú
bíðum við eftir útkomu meginrits
hans, seinna bindinu sem mun
fylgja verki konu hans og standa
ásamt því sem minnisvarði um hið
merka afreksverk þeirra hjóna.
Ég get ekki sagt fyrir um með
vissu hvað hann mun segja í
þessari bók, sem hann hefur ekki
áður sagt. Ég geri ráð fyrir að
hann muni halda við þá kenningu
að fyrsta atkvæði i orðinu Vínland
sé ekki vín heldur hið fyrnda orð
vin, sem er ekki þekkt í neinum
gömlum norrænum ritum né í
neinu norrænu nútímatungumáli.
Því bregður fyrir í gotnesku sem
winja og í háþýsku fornri sem
vinne, og það er algengt í staðar-
nöfnum sums staðar í Noregi og
Svíþjóð. í gotneskunni og háþýsk-
unni fornu þýðir orðið „engi,
frjósamur staður", sem gæti átt
við hin svonefndu vin-nöfn í
Skandinavíu. En sú staðreynd, að
þau koma hvorki fyrir á íslandi né
Grænlandi, þrátt fyrir grösug engi
beggja landa, benda til þess að
mati fræðimanna að orðið hefur
fallið úr notkun þegar árið 874
þeir voru komnir aftur til Græn-
lands eða ef til vill íslands, hefur
ekki verið auðvelt að gera greinar-
mun á stöðunum Öllum.
Þegar ég var að lesa sögurnar að
nýju til undirbúnings þessu spjalli
mínu, varð mér hugsað til þess
skáldlega réttlætis sem felst í
þeirri staðreynd að kona skuli
bera ábyrgð á þessum uppgreftri
og að árangur hennar skuli hafa
fengið svo glæsilega viðurkenn-
ingu. Fornleifafundurinn, snældu-
snúður og bronsnæla, sýnir ljós-
lega, að konur tóku þátt í lífinu á
Vínlandi. Og við kynnumst því í
sögunum, að þær áttu stóran þátt
í sögu tilraunarinnar til landnáms
Norður-Ameríku.
Á tímum kvenréttinda er það
reyndar þess virði að staldra við
ögn og leiða hugann að þeim tveim
konum sem léku aðalhlutverkin í
Vínlandssögunni, Guðríði og Frey-
dísi. Þær sjá að mestu um spenn-
ing sagnanna, einkum þó Freydís,
og það er ljóst að hefði Guðríðar
ekki notið við, hefðu sögurnar ef
til vill aldrei verið skráðar. Þær
eru settar upp andspænis hver
annarri sem ljós og myrkur,
gæska kristninnar og vonska
heiðninnar, eins og nöfn þeirra
benda alfarið á: Guðríður er nefnd
eftir hinum k. istna Guði og okkur
er tjáð að hún sé kristin, meðan
Freydís heitir eftir Frey og atferli
hennar er enda á heiðna vísu. Nú,
þegar við erum ekki bundin við
sannleiksgildi sagnanna, en getum
litið á þær sem afrakstur skáld-
mann, Þóri Austmann, og Leifur
Eiríksson bjargar þeim af rifi við
Grænlandsströnd. I Eiríks sögu
kemur hún til Grænlands með
Þorbirni föður sínum, þá ógefin
stúlka. í Grænlendinga sögu tekur
Þorsteinn hana með sér í mis-
heppnaðri tilraun sinni að ná til
Vínlands, og þau hr°kur til vestur-
byggðar á Grænlandi. En í Eiríks
sögu flytja þau á bæ hans í
vesturbyggð, og þar er ekki
minnst á neinn sjóferðaleiðangur.
Ásamt með þeim er maður, Þor-
steinn svartur að nafni, en kona
hans er nefnd Grímhildur í Græn-
lendinga sögu, en Sigríður í Eiríks
sögu.
Áður en árið er liðið hefur pest
herjað á byggðina, og meðal fórn-
arlamba hennar eru Þorsteinn,
maður Guðríðar og kona Þorsteins
svarts. Sögunum ber ekki saman
að einu eða neinu leyti í frásögn-
um sínum af þessum dauðsföllum,
nema hvað Guðríður þarf að
hlusta á langa einræðu eigin-
manns síns, sem hann flytur henni
eftir dauða sinn. Atvikið er í
báðum sögum svo helþrungið að
okkur er það erfitt að taka það
alvarlega. Engu að síður verðum
við að taka það trúanlegt að
höfundarnir hafi ætlað frásögnum
þessum að halda á lofti sæmd
Guðríðar, sem þarna varð eftir-
sóknarverð ekkja, bíðandi eftir
þyrnirósarprinsinum frá íslandi. í
Grænlendinga sögu reynir kona
Þorsteins svarts að komast fram-
úr banabeði sínu og færa sig í
Eiríkssögu fræðir Þorsteinn dauð-
ur konu sína að mestu leyti um
hina sönnu trú og hinn óheppilega
grænlenska sið að jarða fólk í
óvígðri mold. Hann tæpir lítillega
á framtíð hennar og ræður henni
frá því að giftast fleiri Grænlend-
ingum. En það er engin þörf fyrir
langa spádóma þarna, því rithöf-
undurinn hefur komið þeim fyrir í
öðrum atburði fyrr í sögunni, en
sá atburður á sér enga hliðstæðu í
Grænlendinga sögu. Guðríður er
enn ógefin í Austurbyggð, þegar
þess er farið á leit við hana að hún
hjálpi völvu að þylja galdur. Sem
kristin kona reynir hún að koma
sér undan því, en hræðileg þörf
Grænlendinga, sem stöðugt
bjuggu við sult og seyru, sann-
færði hana um að gæsku hennar
væri þörf. Völvan sér síðan fyrir
að af henni muni mikil fjölskylda
koma: „ættbogi bæði mikill ok
góðr ok yfir þínum ættkvíslum
mun skína bjartr geisli“. Eina
orðið sem sameiginlegt er atvikum
beggja safna er orðið bjartr, sem
notað er um afkomendur hennar;
ég tel það ekki renna nægum
stoðum undir þá kenningu að um
rittengsl sé að ræða.
Hið sama er að segja um
Freydísi í báðum sögum. I Græn-
lendinga sögu gengst hún upp á
eigin spýtur fyrir leiðangri til
Vínlands, og fær til fylgdar með
sér tvo íslendinga, Helga og Finn-
boga. Hún gengur á bak orða
sinna gagnvart þeim, fær eigin-
mann sinn til að myrða þá og
vill að Helgafelli. Allt frá dögum
Guðbrandar Vigfússonar og Matt-
híasar Þórðarsonar hefur Græn-
lendinga saga verið tengd Norður-
landi, en þar byggðu Þorfinnur og
Guðrún sér ból eftir að þau sneru
aftur, og afkomendur þeirra, hinir
frægu biskupar, sátu lengi að
Hólum.
Og hvaða áhrif skyldi nú þessi
umræða öll hafa á staðsetningu
Vínlands? Aðeins þau, að þessar
sögur eru kunnáttusamlega ritað-
ar sögulegar skáldsögur, byggðar
á sameiginlegum arfsögnum sem
þróuðust á ýmsum stöðum á ís-
landi. Sérhver tilraun til að stað-
setja Vínland á grundvelli þessara
frásagna er dæmd til að mistak-
ast. Höfundar þeirra voru of fjarri
þeim atburðum sem sagt er frá
jafnt í tíma sem rúmi til að fylgja
ýtrustu nákvæmniskröfum. og
þeir bjuggu til atburði, samtöl og
jafnvel persónur, þegar þess gerð-
ist þörf. Ég viðurkenni glaður
norðurodda Nýfundnalands sem
hið fyrstav Vínland, og óska
Ingstad-hjónunum til hamingju
með uþpgötvun sína. En Ný-
fundnaland getur ekki verið hið
hinsta Vínland. Og vilji einhver
koma og heimsækja okkur í
Massachusetts, skal ég með mestu
ánægju sýna að vínberin vaxa og
að Vínland er enn við lýði í því
fylkinu! Vínland er ekki landskiki,
heldur hérað, ef til vill aðeins
draumur. Lofum hverju og einu
okkar að staðsetja það, þar sem
hugurinn girnist.