Morgunblaðið - 25.04.1981, Page 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 25. APRÍL 1981
Bragi Ásgeirsson:
„Það er eins og að lýsa tónlist
fyrir heyrnarlausum manni“
í Helgarpóstinum 15. apríl sl.
birtist mikil grein undir fyrir-
sögninni „Hvert förum við?“, og
fjallaði um eilífðarmáiin og
hvað taki við eftir dauðann. A
forsíðu er sérstaklega skírskot-
að til ofannefndra ummæla eins
þeirra, er tóku að sér að svara
spurningunni. Til þess að gera
mál sitt auðskildara vitnar
hann m.a. til tveggja hópa
fatlaðra, þ.e. heyrnarlausra og
blindra. Ég hrökk við, er ég las
þessa fáfræði, en álasa mannin-
um ekki minnstu vitund fyrir
annað en fljótfærni, því að
líkast til hugsa 80 til 90% alls
almennings á svipaðan hátt.
— Þetta kom illa við mig á
ári fatlaðra, og ég var strax
ákveðinn í því að nota gott
tækifæri til að upplýsa fólk
ofurlítið nánar um þessi atriði,
svo menn geti sjálfir dæmt um
dýpt þessarar vizku, er hér kom
fram. í raun eru allar tilvitnan-
irnar rangar í eðli sínu og skal
hér gerð grein fyrir því lið fyrir
lið.
Hér skal það einnig koma
fram, sem er sérstaklega mikil-
vægt til umfjöllunar á ári
fatlaðra, að vanmat og van-
þekking á eðli fötlunar er
ósjaldan erfiðari kross að bera
en fötlunin sjálf og veldur
þolandanum meiri sálarkvölum
og hugarangri en það, sem
horfið er og ekki verður bætt.
Þá hljóta allir, sem fylgzt hafa
með gangi mála á ári fatlaðra,
að hafa tekið eftir því, að mun
meira ber á umfjöllun um þá,
sem hafa sýnilega fötlun, en þá,
er enginn fær uppgötvað í fljótu
bragði, og er hér t.d. heyrnar-
leysið mjög ofarlega á blaði. Ég
vísa einnig til þess og árétta, að
ritstjórn blaðsins hefur þótt
tilvitnunin til þeirra heyrnar-
lausu svo snjöll að ástæða væri
til að skírskota til hennar
sérstaklega á forsíðu. Þykir mér
hér full stíft drukkið af kaleik
fáfræðinnar um þessi atriði og
mál að slíkum veizluglaumi
linni að nokkru.
— Fyrst vil ég taka fram, að
það er álitamál og næsta af-
stætt hugtak að tala um sjón og
heyrn, — menn heyra ekki með
eyrunum né sjá með augunum
heldur bera þau skilaboð tíl
innri skilningarvita. Vil líka
minna á, að á sama hátt og
menn þurfa að læra stafrófið til
að geta lesið, þurfa þeir er
ganga í tónlistarskóla, að læra
að beita heyrninni rétt og þeir,
er ganga í myndlistarskóla,
þurfa á sama hátt að læra að
beita sjóninni, að sjá og upplifa.
Þannig er einnig til stafróf
heyrnar og sjónar. Ég get í
seinna fallinu trútt um talað
eftir að hafa verið viðloðandi
myndlistarkennslu í aldarfjórð-
ung. Sjón og heyrn eru þannig
einungis tæki, sem gefa þó
mönnum óþrjótandi möguleika
til að beita skilningarvitunum.
Og satt að segja fara flestir illa
með þessa möguleika, sbr. um-
mæli hinnar heimsþekktu Hel-
cn Keller, sem var blind og
heyrnarlaus frá öðru ári en náði
þó að verða hámenntuð og tala
4 tungumál. Henni fórust svo
orð: „Ég hef umgengist fólk sem
hefur augu, sem voru full af
birtu, en sá samt sem áður
ekkert í hafi né hauðri, í götum
borganna eða í bókum. Það mun
vera betra að ganga í gegnum
eilíft myrkur blindunnar með
vakandi skilningarvit, tilfinn-
ingar og opinn huga, en að gera
sig ánægðan með það eitt að
hafa sjón. Hið einasta myrkur
án ljóss er náttmyrkur fáfræði
og tilfinningaleysis." — Þetta
var nú einungis sett fram til
skilningsauka, en snertir þó
kjarna málsins.
Til að hafa allt á hreinu vil ég
gera athugasemdir við allar
fjórar tilvitnanirnar, og verð ég
því að koma hér með fram með
alla málsgreinina sem skírskot-
að er til í Helgarpóstinum.
- O -
„Lýsingar á þeim heimi, sem
við tekur, eru að sjálfsögðu
óljósar. Þær eru oftast í lik-
ingarmáii, þvi okkur vantar
viðmiðun. Þegar fólk fyrir
handan er að lýsa þvi, sem það
upplifir, er það eins og að lýsa
fyrir barni einhverjum híut,
sem það hefur aldrei séð. Eða
hvernig ætlar þú að lýsa eldi
fyrir manni, sem hefir aldrei
séð hann? Eða útskýra tónlist
fyrir heyrnarlausum manni
eða málverk fyrir blindum
manni?“
- O -
— Nú skal ég fúslega viður-
kenna gildi slikra skírskotana,
en menn skyldu varast, hvort
heldur sé í nafni lifenda, fólks
að handan, eða endurholdgaðra
á öðrum tilverustigum að gera
það með vísun til ímyndaðs
skilnings síns á heyrnarleysi og
blindu.
Er ekki einnig erfitt að lýsa
t.d. æðri tónlist fyrir heyrandi,
svo að þeir skilji, eða t.d.
myndlist fyrir þeim, er hafa
sjón? Það skiptir hér þó megin-
máli, að menn hreyki sér ekki af
vizku sinni og heilbrigðum
skilningarvitum á kostnað
þeirra er eitthvert þeirra hafa
misst.
— Spyrja má gjarnan, hvar
mannlíf þróist yfirleitt, þar sem
eldar eru ekki til?, — og ég veit
e|cki betur en að börn séu
stórum næmari fyrir óséðum
hlutum en fullorðnir, þeirra er
forvitnin og þau hafa meira
gaman af því að láta leiða sig
inn í furðuveraldir ævintýra en
hinir fullorðnu.
— Þá vil ég halda því fram og
þykist raunar vera þess fullviss,
að heyrnarlausir séu ekki síður
gæddir innri tilfinningum fyrir
tónlist en þeir, er heyra, og
kemur það fram á margan hátt
og þykir enda margsannað.
Æt.ti því að vera hægt að
útskýra tónlist fyrir þeim.
Margir skilja reyndar þessi
atriði svo vel, að þeim líður
máski viðlíka illa og sjáandi
mönnum í myrkri, er fá ekki
notið 3jónarinnar.
Heymarlausir finna titring-
inn frá tónlistinni (vibrasjón-
ina), einkum ef mikið er af
náttúruvið í húsinu, þar sem
spilað er, í steinhúsum er hins
vegar nær öll vibrasjón ein-
angruð, en getur borist í ýmsar
tegundir hægindastóla. Og til
munu jafnvel stólar, sem eru
sérstaklega hannaðir fyrir
heyrnarlausa og sem eru tengd-
ir hljómflutningstækjum.
— Spurningin er einnig sú,
hvort tónlist sé ekki allsstaðar í
kring um okkur, þarf kannski
ekki að semja hana, áður en hún
er leikin? Tónskáldin vita vafa-
laust, að ýmis hughrif og
stemmningar í náttúrunni
framkalla hjá þeim hugmyndir
og innblástur, og sá sem sér en
heyrir ekki, hann getur nátt-
úrulega einnig upplifað slíkar
stemningar og í sumum tilvik-
um jafnvel í enn ríkari mæli en
sá, er heyrir. Beethoven sagði
líka eitt sinn: „að þögnin væri
mikilvægasti tónninn í hljóð-
færinu". Hér skilst, hvað átt er
við, og þetta held ég, að hann
hafi sagt löngu áður en hann
missti sjálfur heyrnina, — og
var ekki einmitt svo, að hann
samdi níundu sinfóníu sína (um
litla tóninn, er smám saman
yfirgnæfir þá voldugu) þá er
hann var orðinn fullkomlega
heyrnarlaus?
Tónlistin kemur þannig ótví-
rætt ekki siður innan frá, þar
eru a.m.k. móttökutækin og það
mun víst vera mál okkar heyrn-
arlausra að uppfræða hina
heyrandi á þeirri staðreynd.
Allt annað mál er, að hin ytri
heyrn er farin veg allrar ver-
aldar, en við höfum tilfinn-
ingarnar eftir, vitum einnig að
næm fegurðartilfinning fæðir
af sér fegurðarþrá og kærum
okkur engan vegin um að þær
tilfinningar séu teknar frá
okkur.
— Svo langt hefur misskiln-
ingurinn gengið um þá heyrn-
arlausu að jafnvel í hinu fræga
riti „Bókin um manninn" eftir
Fritz Kahn, (Helgafell 1946)
stendur á einum stað, „að
heyrnarlausir tapi vissu jafn-
vægisskyni og geti því ekki
kafað í vatni"! Aldrei hef ég
orðið var við slíkt hjá nokkrum,
en það er þó rétt að hluta, að
þeir tapa vissu jafnvægisskyni,
verða t.d. nær aldrei bíl-, flug-
né sjóveikir.
— I beinu framhaldi af þessu
mætti einnig spyrja, hvort ekki
megi álíta það fjarska erfitt að
útskýra eðli efnafræði fyrir
heyrnarlausum? — Því er til að
svara, að dr. John Warcup
Cornforth er hlaut Nóbelsverð-
launin í efnafræði árið 1975, er
heyrnarlaus, — missti heyrnina
á unga aldri. Hann er nú
yfirmaður efnarannsókna við
tilraunastofnun í ensku borg-
inni Sittingbourne.
- O -
— Og svo eru það hinir blindu
og þá langar mig til að segja frá
merkilegri upplifun, er ég varð
fyrir á flakki í útlandinu árið
1978.
Greinarhöfundur i strikum
Victors Brockdorff.
— Alfred og Erna Manns frá
Bæjaralandi voru samferðar-
menn mínir og örfárra annarra
í listskoðunarferð til Leningrad.
Þau hjónin, er voru á sextugs-
aldri, höfðu víða farið og margt
séð, sem þó er ekki i frásögur
færandi nú á dögum, ef ekki
kæmi það til, að Alfred var
steinblindur — hlaut þann
sjúkdóm á yngri árum, er
„græna stjarnan" nefnist og
engin lækning var gegn til
skamms tíma. Alfred var þó
e.t.v. líflegasti maðurinn í
hópnum — Ijómaði af frásagn-
argleði og ræddi mikið um það,
„sem fyrir augu bar“ — þ.e.
hann sá með augum konu sinn-
ar, er var óþreytandi við að lýsa
umhverfinu fyrir honum. Hin
geðuga Freyja hans virtist í
einu og öllu leysa það hlutverk
frábærlega vel af hendi. Alfred
var í engu feiminn við að svara
nærgöngulum spurningum —
hann kvaðst m.a. hafa mikla
ánægju af að fara á listasöfn,
einkum ef hann fengi að þreifa
á höggmyndum, en til þess
þyrfti hann ósjaldan leyfi for-
stöðumanna viðkomandi safna,
og færi hann hiklaust á fund
þeirra. Það var drjúg lífs-
reynsla að vera samvistum við
þessi hjón, reynsla, sem ekki
gleymist. Ekkert var skilið út-
undan á Eremitage-safninu,
hvorki málverk, fágætir munir
og enn síður höggmyndir. Það
var alveg einstakt að sjá ein-
beitingarsvipinn, er Alfred
hlustaði á útskýringar leiðsögu-
konunnar, hvernig heyrnin, út-
vörður skilningarvitanna, var
þanin til hins ýtrasta. (Útdrátt-
ur úr grein í Mbl. 1. okt. 1978.)
Loks skal svo vikið að hinum
blindu og heyrnarlausu og at-
huga, hvort þeir hafi ekki síður
tilfinningar, kenndir og þrár.
Það þarf vissulega mikla
næmni, ríkar kenndir, metnað
og dug til þess að ná jafn langt
og margir þeirra hafa gert, er
misst hafa bæði sjón og heyrn.
Mætti segja hér margar furðu-
sögur, og dæmi um ótrúlega
næmni sumra þeirra má marka
af því, að er þeir, sem lengst
hafa náð, leggja þumalfingur
annarrar handar á varir manna
en visifingur, löngutöng og
baugfingu.r sömu handar á
barkann, skilja þeir ekki aðeins
flest það, er menn segja, í
gegnum vibrasjónina og vara-
hreyfingarnar, heldur er og
fullyrt, að sumir þeirra geti
greint blæbrigði hreims við-
komandi, þ.e. hvort hann er
innlendur eða útlendur. Hljóta
þá þessir menn ekki að hafa
tilfinningar fyrir tónrænni
hrynjandi?
- O -
Fallegar sögur koma einnig
fram varðandi samskipti heil-
brigðra og fatlaðra og langar
mig til að koma hér fram með
eina. Skyldu margir vita það, að
menn eiga uppfinningu talsím-
ans að þakka heyrnarlausri
eiginkonu Alexander Graham
Bells, er hann unni hugástum?
Alexander Graham Bell, sem
nefndur hefur verið Leonardo
da Vinci seinni tíma, var út-
lærður kennari daufdumbra,
með þá sérgrein að kenna þeim
að mynda hljóð. Faðir hans,
Alexander Melville Bell, kenn-
ari í mælskulist við Lundúna-
háskóla, var höfundur hins
fræga verks „Visible Speech"
(Sjónrænt mál), sem var eins
konar hljóðskrift, þar sem tákn-
in sýndu þá meðferð vara og
hreyfingar þeirra, sem voru í
samræmi við eðlilegan tón
hverju sinni. Þetta var kerfið,
sem átti að kenna hinum heyrn-
arvana að mynda rétt hljóð og
tala eðlilega. Melville Bell hafði
eignazt þrjá sonu, en misst tvo
þeirra úr berklum. Sá þriðji,
Alexander Graham, var einnig
haldinn tæringu og læknar
töldu, að hann ætti skammt
eftir ólifað. Prófessor Bell brá
þá á það ráð að yfirgefa Lund-
únir, prófessorsembætti sitt og
góða afkomu, en fluttist til
þorpsins Bradford í Ontario-
fylki í Kanada, ef það mætti
verða til að bjarga lífi þessa
sonar hans í heilnæmara lofts-
lagi þar, — og kraftaverkið
gerðist.
Alexander Graham Bell er
höfundur ótal uppfinninga. —
Hann var einn af brautryðjend-
um flugsins, — hann teiknaði
fyrsta vatnsaflsbátinn og hann
gerði margar merkar uppfinn-
ingar á sviði læknavísinda, m.a.
fann hann upp tæki til leita að
málmflísum í líkama manna og
hannaði undanfara stállungans.
Þá vann hann drykkjarvatn úr
söltum sjó. Þó að vísindin tækju
hug hans allan, þá gleymdi
hann aldrei hinu lífræna og
hafði áhuga á kvikfjárrækt og
stundaði lengi. En alla tíð hélt
hann þó áfram að kenna hinum
daufdumbu að lesa og skrifa.
Takmarkið var að aðhæfa þá
venjulegum störfum á hverju
sviði, og það var hann, sem
skipulagði nám hinnar víð-
þekktu Helen Keller, er fyrr
segir frá, og sem sýndi og
sannaði fyrir umheiminum, hve
langt væri hægt að ná í lífinu
þrátt fyrir áföll blindu og
heyrnarleysis frá frumbernsku.
— Það hefur haft mikil áhrif
á þetta allt, að hann lifði alla
tíð í mjög hamingjusömu
hjónabandi með hinni ágætu en
heyrnarlausu eiginkonu Mabel
Hubbard og eftir því var tekið
að væru þau fjarvistum, þó ekki
væri nema fáeina daga, skrif-
uðu þau hvort öðru eldheit
ástarbréf. Mikilmennið lét ekki
áfall konu sinnar hafa áhrif á
sig né fordóma gróma tilfinn-
ingar sínar.
Mabel hafði misst heyrnina
tveggja ára gömul og allt líf
Alexanders var leit að þráð-
lausu sambandi við þennan
samferðarmann sinn og það
varð m.a. til þess, að hann fann
upp talsímann!
Væri mikilmennið Alexander
Graham Bell, frumkvöðull risa-
fyrirtækisins bandaríska „Bell
Telephone System“, spurður að
því af ókunnugum, hvert væri
starf hans, svaraði hann spurn-
ingunni á þessa leið með stolti:
„Ég er kennari heyrnarlausra."
(í Dymbilviku 1981.)
Nokkrar ábendingar með skírskotun til almennrar fáfræði