Morgunblaðið - 22.04.1982, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 22. APRÍL 1982
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 22. APRÍL 1982
17
fttttgmifrliifrifr
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
aistræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Skeifunni 19, sími 83033. Áskrift-
argjald 110 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 7 kr. eintakiö.
Skattastefnunni
verður að breyta
Þingflokkur sjálfstæðismanna hefur lagt fram frumvarp til breyt-
inga á gildandi skattalögum, sem felur í sér, ef samþykkt verður,
um 450 milljóna króna lækkun á tekjusköttum og eignasköttum.
Miðað við skattvísitölu 1982, sem ekki er í samræmi við tekjuþróun
milli áranna 1980 og 1981, eru skattar hinsvegar vanáætlaðir á fjár-
lögum ársins um 150 m.kr. Niðurskurðarvandinn vegna þessarara
skattaiækkana er því nálægt 300 m.kr., sem er hliðstæð upphæð og
aukning niðurgreiðslna, sem ríkisstjórnin áformar á þessu ári. For-
dæmi eru og fyrir því að iaunþegasamtök meti skattalækkun til
lækkunar á verðbótum launa, en það gerðist í desember 1978, og ekki
er úr vegi, að ríkisvaldið ræði slíkan möguieika við launþegasamtök-
in, að lækka skatta, a.m.k. að hluta, í stað þeirrar hrikalegu aukning-
ar niðurgreiðslna sem í farvatninu virðast. Sjálfstæðismenn hafa
jafnframt tjáð sig reiðubúna til samstarfs í fjárveitinganefnd og á
Alþingi um að skera niður ríkisútgjöld í því skyni að ná fram skatta-
lækkunum.
Þau grundvallarsjónarmið, sem koma fram í skattafrumvarpi
sjálfstæðismanna, eru þessi:
• Jaðarsköttum sé stilit svo í hóf að þeir lami ekki vinnuframlag og
athafnaþrá manna. Skattar til ríkisins af síðustu tekjum fari ekki
fram úr 40% og verði því ekki hærri en rúmlega 50% að meðtöldu
útsvari. Að óbreyttu geta jaðarskattar orðið sem hér segir: tekju-
skattur 50%, útsvar 12%, sjúkratryggingargjald 2% og nýr skyldu-
sparnaður 6%, ef samþykktur verður, eða samtals um 70% af síðustu
tekjum.
• Tekjuskattar af almennum launatekjum verði felldur niður.
• Eignaskattar verði stórlega lækkaðir þann veg, að skattstigar og
skattleysismörk verði færð í sama horf og þau vóru 1977, áður en
vinstri stjórnin 1978 kom til sögunnar.
• Fólk verði hvatt til beinnar þátttöku í atvinnulífinu með því að
skattleggja arð af hlutabréfum á hliðstæðan hátt og annan sparnað,
t.d. í formi ríkisskuldabréfa. Atvinnulíf verði örvað með því að létta
af sköttum og lækka skattstiga í 53% af félögum, eins og var þegar
sjálfstæðismenn báru ábyrgð á ríkisfjármálum.
Frá haustinu 1978 hafa nýir og hækkaðir skattar, mældir á verðlagi
fjárlaga 1982, komizt í 929.000 nýkrónur, sem jafngildir rúmlega
20.000 nýkrónum eða 2ja milljóna gamalkróna viðbótarálögum á
hverja 5 manna fjölskyldu. Verði framlagt skyldusparnaðarfrumvarp
samþykkt ráðstafar ríkisvaldið 70 af hverjum 100 aflakrónum af
síðustu tekjum fólks. Sveinn Jónsson, löggiltur endurskoðandi, skrif-
ar grein um skattaskriðið í Morgunblaðið í gær þar sem hann fjallar
m.a. endurteknar afturvirkar álögur, skyldusparnað o.fl., sem dæmi
um réttleysi skattgreiðenda, og háa eigna- og fasteignaskatta, sem
neytt geti fólk, t.d. eftirlifandi maka, til að selja íbúð — og gangi gegn
friðhelgi eignaréttarins. Orðrétt segir Sveinn: „Þrátt fyrir alla al-
menna réttarvernd í vestrænum þjóðfélögum er allt of margt sem
rennir stoðum undir þá staðhæfingu, að skattgreiðandanum megi
líkja við réttlaust dráttardýr."
Ofsköttunarstefnan dregur úr vinnuframlagi, framtaki og verð-
mætsköpun og þar með úr lífskjörum, er til lengdar lætur. Þessa sér
þegar stað í íslenzku þjóðfélagi. Meir en tímabært er að snúa af
þessari óheiilabraut. Frumvarp sjálfstæðismanna um skattalækkanir
vísar veginn til hinnar réttari áttar. Hinn almenni borgari verður að
brjóta ísinn fyrir það sjónarmið, sem frumvarpir geymir.
Sumardaguriim fyrsti
Sumardagurinn fyrsti á sterkari hljómgrunn í hjörtum íslendinga
en flestir aðrir hátíðisdagar. Landbúnaðurinn, sem brauðfæddi
þjóðinna að mestu frá landnámi fram um og yfir síðustu aldamót, var
— og er — háður árferði, sumri og sól. Þessvegna var sumardagurinn
fyrsti ekki aðeins tákn nýs lífs í umhverfi fólks, heldur jafnframt
þeirrar undirstöðu er líf og afkoma þjóðarinnar hvíldi á.
Enn í dag er vorkoman bezti sállæknir íslenzkrar þjóðar, hvati
bjartsýni og gleðigjafi í hugum allra, borgarbarnsins engu síður en
hins, er í sveitinni býr. Fáir hafa lýst vorkomunni eða hughrifum
hennar betur en borgar- og þjóðskáldið Tómas Guðmundsson, sem
ekkert leit fegurra en vorkvöld í Vesturbænum. Hann heyrði jafnvel
og sá gamla símastaura syngja í sólskininu og verða græna aftur.
Þannig vekur vorið líf og list í þjóðarsálinni.
Morgunblaðið óskar lesendum sínum og landsmönnum öllum gleði-
legs sumars!
Hér fer á eftir í heild ræða dr.
Jóhannesar Nordals, formanns
bankastjórnar Seðlabankans, á árs-
fundi bankans í gær:
Mér er það ánægja að bjóða yður öll
velkomin á þennan 21. ársfund Seðlabank-
ans, en eins og bankaráðsformaður hefur
þegar greint frá staðfesti viðskiptaráð-
herra í dag ársreikning bankans fyrir árið
1981. Jafnframt liggur nú fyrir ársskýrsla
bankans, þar sem er að finna rækilegar
upplýsingar um þróun efnahagsmála á
hinu liðna ári, en þó einkum þá þætti, svo
sem peninga- og lánsfjármarkað og gjald-
eyrismál, er sérstaklega varða starfsemi
Seðlabankans. Formaður bankaráðsins
hefur þegar rætt um reikninga bankans og
afkomu á síðastliðnu ári, en ég mun nú
fyrir bankastjórnarinnar hönd fjalla um
helztu þætti í þróun efnahagsmála á síð-
astliðnu ári og ræða nokkur þeirra vanda-
mála, sem við blasa í stjórn efnahagsmála
um þessar mundir.
Heimsbúskapur í lægð
Þegar litið er yfir þróun efnahagsmála
að undanförnu á alþjóðavettvangi, er fáa
sólskinsbletti að sjá. Enn er heimsbúskap-
urinn fastur í þeirri lægð, er hann komst í
á árinu 1980 í kjölfar olíuverðshækkan-
anna, sem þá voru nýgengnar yfir. Þær
vonir um afturbata, sem menn ólu í brjósti
um þetta leyti á síðastliðnu ári, hafa
hingað til að engu leyti rætzt. Þvert á móti
seig enn á ógæfuhlið á síðara helmingi
ársins í fyrra, einkum vegna mikils sam-
dráttar í efnahagsstarfsemi í Bandaríkj-
unum. Og jafnvel þótt ýmsir búist við
hægum bata á síðara helmingi þessa árs,
virðist nú allt benda til þess, að árið 1982
verði þriðja árið í röð, er einkennist af
efnahagslegri stöðnun og vaxandi atvinnu-
leysi. Jafnframt hafa vextir á alþjóða-
mörkuðum verið óvenjulega háir og óstöð-
ugir, og sveiflur í gengi milli helztu gjald-
miðla heimsins meiri en nokkru sinni fyrr.
Hefur hvort tveggja haft mjög neikvæð
áhrif bæði á þróun alþjóðaviðskipta og
fjárfestingu.
Þótt hinn mikli vandi, sem nú er við að
etja í efnahagsmálum hvarvetna í heimin-
um, hafi siglt beint í kjölfar hinna miklu
hækkana olíuverðlags á árunum
1978—1980, er orsakanna augljóslega ekki
eingöngu þar að leita. Það sem einkennir
þá hagsveiflu, sem nú er að ganga yfir, er
ekki fyrst og fremst, hversu djúp lægðin
hefur verið, heldur miklu frekar lengd
samdráttartímabilsins, sem nú er búið að
standa á þriðja ár og ekki sér enn örugg-
lega fyrir endann á.
Um orsakir þeirra vandamála, sem hér
er við að stríða og einkennast af stöðnun
eða samdrætti í framleiðslustarfsemi,
rótgróinni verðbólgu og jafnvægisleysi í
alþjóðagreiðsluviðskiptum, hefur margt
verið rætt og ritað, og fer því fjarri, að
jafnvel fræðimenn séu á eitt sáttir um
skilgreiningu vandans, hvað þá um leiðir
til úrlausnar. Jafnframt því sem þeirri
skoðun hefur vaxið fylgi, að óhjákvæmi-
legt sé að beita ströngu aðhaldi um aukn-
ingu peningamagns, ef takast eigi að draga
úr verðbólgu, hefur á hinn bóginn reynzt
torsótt bæði að hemja aukningu ríkisút-
gjalda, einkum vegna vaxandi félagslegra
útgjalda, og að draga úr áframhaldandi
launahækkunum. Þótt tekizt hafi með að-
haldssamri stefnu í peningamálum að
draga nokkuð úr verðbólgu meðal hinna
helztu iðnaðarríkja, hafa þessar mótsetn-
ingar í hagstjórn komið fram í þrenging-
um og háum vöxtum á lánsfjármörkuðum,
versnandi afkomu atvinnufyrirtækja og
samdrætti í atvinnu. Við þessi vandamál,
er varða almenna stjórn efnahagsmála,
bætast svo alvarleg iðnþróunarvandamál,
einkum í hinum eldri iðnaðarríkjum, þar
sem atvinnustarfsemina hefur vantað
sveigjanleika til þess að aðlaga sig sí-
breytilegum samkeppnisaðstæðum, sem
stafa bæði af örum tæknibreytingum og
aukinni samkeppni frá nýiðnvæddum ríkj-
um.
Þegar litið er til eðlis þeirra vandamála,
sem við er að glíma, og stefnu þeirra ríkja,
sem mestu ráða um þróun efnahagsmála í
heiminum, er full ástæða til þess að óttast,
að leiðin upp úr öldudalnum reynist bæði
löng og seinfarin.
Hið alvarlega ástand og horfur í efna-
hagsmálum umheimsins, sem ég hef nú
lýst, varðar þróun þjóðarbúskapar íslend-
inga með margvíslegum hætti, enda eiga
þeir við mörg hin sömu hagstjórnarvanda-
mál að glíma og aðrar þjóðir, þótt þau hafi
lýst sér með nokkuð öðrum hætti en víðast
annars staðar. Hér á landi hefur verðbólga
verið margfalt meiri en í flestum nálægum
löndum, en framleiðslustarfsemi aftur á
móti blómlegri og atvinnuástand með
Dekkri mynd
en áður
blasir nú við
Ræða dr. Jóhannesar Nordals,
formanns bankastjórnar
Seðlabankans, á ársfundi
bankans í gær
bezta móti. Margt bendir hins vegar til
þess, að verulegar breytingar séu að verða
á framleiðsluþróun hér á landi og horfurn-
ar framundan í þeim efnum tvísýnni en
þær hafa verið um langt skeið. Gefur efna-
hagsþróunin á síðastliðnu ári sterka vís-
bendingu í þessa átt.
Samdráttur í fram-
leiðslu sjávarafurða
Þegar litið er yfir árangur efnahags-
stjórnar á liðnu ári, skiptir mjög í tvö
horn. Annars vegar dró verulega úr verð-
bólgu í fyrsta skipti síðan árið 1977. Á
hinn bóginn minnkaði hagvöxtur og við-
skiptahallinn við útlönd jókst, og hefur
hvorugt verið óhagstæðara síðan á árinu
1975. Hér voru vitaskuld bæði að verki
áhrif breyttra ytri skilyrða og efnahagsað-
gerða stjórnvalda. Kemur þetta betur í
ljós, þegar raktir eru einstakir þættir í
þróun þjóðarbúskaparins á síðastliðnu ári.
Lítum þá fyrst á þróun framleiðslu og
þjóðartekna.
Samkvæmt nýjustu áætlunum Þjóð-
hagsstofnunar dró enn úr aukningu þjóð-
arframleiðslu á síðastliðnu ári, en þá var
aukning hennar aðeins 1,3% samanborið
við 2,8% 1980 og 4,4% 1979. Á hinn bóginn
hefur samtímis orðið gagnstæð þróun í
viðskiptakjörum, sem höfðu rýrnað um
9,2% árið 1979 og 3,4% árið 1980, hvort
tveggja vegna hækkunar olíuverðlags, en
bötnuðu lítils háttar, eða um 1%, á síðast-
liðnu ári. Samkvæmt þessu hefur aukning
þjóðartekna á síðastliðnu ári verið um
hálft annað prósent, en að meðaltali hafa
þjóðartekjur aðeins hækkað um rúmlega
1% á ári undanfarin þrjú ár. Þetta þýðir,
að þjóðartekjur á mann hafa nánast staðið
í stað á þessu tímabili, svo að ekki hefur
verið miklu úr að spila til aukningar
neyzlu og fjárfestingar. Ef nánar er litið á
þá tvo þætti, sem mestu ráða um þróun
þjóðartekna, þ.e.a.s. framleiðslu sjávaraf-
urða og viðskiptakjör, er því miður varla
við bata að búast á næstunni, frekar hinu
gagnstæða.
Sú mikla breyting varð á síðastliðnu ári,
að framleiðsla sjávarafurða jókst aðeins
um 2% eftir að hafa vaxið að meðaltali um
nálægt 13% árlega fjögur árin þar á und-
an. Er þessi breyting meginskýringin á
minnkandi hagvexti á síðastliðnu ári. Að
tonnatölu minnkaði heildarfiskaflinn úr
1509 þús. tonnum í 1412 þús. tonn, og varð
lækkunin einkum á loðnuaflanum, en
botnfiskaflinn hélt áfram að vaxa, og hef-
ur hann nú aukizt um nálægt 60% á und-
anförnum fimm árum. Þótt enn kunni að
vera unnt að auka botnfiskafla með auk-
inni sókn á þessu ári, eru allar líkur til
þess, að hann sé nú kominn mjög nálægt
þeim mörkum, sem ekki megi fara fram
úr, ef forðast á að stefna fiskistofnunum
sjálfum í voða. Hið snögga hrun loðnu-
stofnsins á síðastliðnu ári er hér vissulega
til varnaðar, en nú er með öllu óvíst, hvort
hann getur gefið nokkurn umtalsverðan
afla á þessu ári. Á grundvelli þessarar
stöðu gerir Þjóðhagsstofnun nú ráð fyrir
því, að framleiðsla sjávarafurða geti dreg-
izt saman á þessu ári um 3—7%, eftir því
hver loðnuaflinn verður. Um horfurnar
lengra fram í tímann getur vafalaust eng-
inn spáð svo marktækt sé, en það bæri
vitni um litla fyrirhyggju, ef menn byggðu
áætlanir um rekstur þjóðarbúsins á nokk-
urri teljandi aukningu sjávarvörufram-
leiðslu á allra næstu árum.
Blikur á lofti
um viðskiptakjör
Um horfur í viðskiptakjörum er jafnvel
enn erfiðara að spá en um sjávarafla.
Hækkun olíuverðlags á árunum 1979 og
1980 veitti Islendingum þungar búsifjar í
versnandi viðskiptakjörum. Nú hefur sú
hagstæða breyting á orðið, að olíuverðlag
hefur lækkað nokkuð að undanförnu. Virð-
ast viðskiptakjör fremur stöðug um þessar
mundir, eftir lítils háttar hækkun á síð-
astliðnu ári, sem einkum stafaði af geng-
ishækkun Bandaríkjadollars, sem er aðal-
útflutningsmynt íslendinga. Sé litið fram
á við þá eru ýmsar blikur á lofti, er gætu
bent til þess, að viðskiptakjör ættu frekar
eftir að versna á þessu og næsta ári. Gengi
dollars er nú óvenjulega hátt, m.a. vegna
mjög hárra vaxta í Bandaríkjunum, en
lækkun á gengi dollarans gagnvart Evr-
ópumyntum gæti rýrt viðskiptakjörin
verulega. Hér við bætist, að verðlag á
flestum hráefnis- og matvælamörkuðum í
heiminum er nú veikt eftir langvarandi
efnahagssamdrátt, og er greinilegt, að
verðsamkeppni er vaxandi á mörgum út-
flutningsmörkuðum íslendinga. Loks er að
nefna hina sérstöku óvissu, sem nú ríkir
um sölu á skreið af þessa árs framleiðslu
vegna vaxandi gjaldeyriserfiðleika Níger-
íumanna í kjölfar minnkandi útflutnings
og lækkandi olíuverðs. Allt hvetur þetta til
mikillar varkárni í mati á afkomuhorfum
þjóðarbúsins á næstunni.
Stöðnun í þjóðartekjum
í iðnaði virðist hafa orðið innan við 2%
aukning á framleiðslu á síðastliðnu ári, en
þróunin varð mjög mismunandi í einstök-
um greinum. Lágt gengi á Evrópumyntum
var þess valdandi, að samkeppnisaðstaða
iðnaðarins versnaði verulega bæði á
heimamarkaði, en þó sérstaklega í útflutn-
ingi, þar sem mikill hluti iðnaðarútflutn-
ings fer á markað í Evrópu. Óhagstætt
verðlag var á áli og kísiljárni, einkum á
síðara hluta ársins, og eru litlar horfur um
bata í þeim greinum á næstunni. Yfirleitt
virðist fremur þunglega horfa um þróun
iðnaðarútflutnings, á meðan efnahags-
ástandið í viðskiptalöndunum batnar ekki
verulega frá því sem nú er.
í landbúnaði var árferði óhagstætt sök-
um kulda, og er talið að landbúnaðar-
framleiðslan hafi dregizt saman um 3% á
árinu, en útflutningur landbúnaðarvara
minnkað um 12%. Ennfremur varð lítils
háttar samdráttur í byggingarstarfsemi á
árinu, en á hinn bóginn veruleg aukning í
verzlun og annarri þjónustu.
Þær tölur, sem ég hef nú rakið, sýna að á
undanförnum þremur árum hefur verið
um sáralitla aukningu raunverulegra þjóð-
artekna að ræða, og að því er virðist
hreina stöðnun í þjóðartekjum á mann.
Engar horfur eru á bata á þessu ári og
jafnvel ekki þótt lengra sé litið fram í
tímann. Sé hins vegar litið á ráðstöfun-
arhlið þjóðarbúskaparins kemur í Ijós, að
þjóðarútgjöld hafa undanfarin þrjú ár
aukizt verulega umfram vöxt þjóðartekna
og hefur þessi mismunur farið vaxandi ár
frá ári og komið fram í auknum viðskipta-
halla við útlönd.
Mestur varð þessi mismunur á síðasta
ári, en þá nam aukning þjóðarútgjalda
4,2% samanborið við aðeins 1,6% aukn-
ingu þjóðartekna. Meginhluti útgjalda-
aukningarinnar stafaði af meiri einka-
neyzlu, en talið er að hún hafi vaxið um
5% á fyrra ári, en á því ári hafi einka-
neyzlan staðið í stað. Aukning samneyzlu
varð hins vegar aðeins 2%, sem er sama
aukning og árið áður.
Útgjöld til fjárfestingar jukust um 2% á
árinu, sem er mun minna en árið áður,
þegar hún jókst um 8,7%. Fjárfesting at-
vinnuveganna jókst um 6%, en athyglis-
vert er, að aukningin varð einna mest í
fiskiflotanum, og svo mun væntanlega enn
verða á þessu ári, þótt löngu sé ljóst orðið,
að afkastageta flotans sé orðin of mikil
með tilliti til styrks fiskistofnanna. Bygg-
ing íbúðarhúsa dróst hins vegar saman um
10%, en opinberar framkvæmdir jukust
um rúm 4%, og munaði þar mest um aukn-
ingu orkuframkvæmda. í heild nam fjár-
festingin 27,3% af þjóðarframleiðslu, sem
er ívið hærra hlutfall en undanfarin þrjú
ár.
Alls nam aukning þjóðarútgjalda um-
fram þjóðartekjur 2,6% á síðastliðnu ári,
og kom sá mismunur fram í auknum við-
skiptahalla við útlönd. Reyndist hallinn á
viðskiptajöfnuði 5% af þjóðarfamleiðslu í
samanburði við 2,4% á árinu 1980, og hef-
ur viðskiptahallinn ekki verið jafn mikill
síðan á árinu 1975.
Samdráttur í útflutningi
— aukning í innflutningi
Heildarverðmæti útflutnings nam á síð-
asta ári 6536 millj. kr., sem er 70% aukn-
ing frá árinu áður. (Er þá miðað við með-
algengi íslenzku krónunnar á árinu 1981,
og ég mun hafa þann hátt á varðandi það,
sem hér verður sagt um utanríkisviðskipti
og gjaldeyrismál, nema annað sé fram tek-
ið.) Um 12% aukning varð á útflutningi
sjávarafurða á árinu, en samdráttur bæði
í útflutningi iðnaðarvara og landbúnaðar-
afurða. Útflutningsvörubirgðir jukust
mjög verulega á árinu, og munaði þar mest
um auknar birgðir af sjávarafurðum og
áli. Áætlað er, að útflutningsverðlag hafi
að meðaltali hækkað um 8,1% í erlendri
mynt á árinu miðað við fast meðalgengi,
og hefur því orðið um 1% samdráttur í
útflutningsmagni frá fyrra ári.
Heildarverðmæti vöruinnflutnings nam
6732 millj. kr., sem er nálægt 14% aukning
frá árinu áður, ef enn er miðað við sama
meðalgengi bæði árin. Almennt innflutn-
ingsverðlag hækkaði um rúmlega 7% í er-
lendri mynt, svo að aukning innflutnings
að magni til hefur orðið um 6,3% miðað
við árið áður. Dreifðist innflutningsaukn-
ingin nokkuð jafnt á helztu vöruflokka að
öðru leyti en því, að um 4% samdráttur
varð á olíuinnflutningi á árinu.
Samkvæmt framangreindum tölum um
inn- og útflutning varð 196 millj. kr. halli
á vöruskiptajöfnuði á síðastliðnu ári, en
árið 1980 hafði verið 120 millj. kr. afgang-
ur á vöruskiptajöfnuði. Við þennan halla á
vöruskiptajöfnuðinum bættist svo 812
millj. kr. halli á þjónustujöfnuði, svo að
viðskiptahallinn í heild reyndist vera 1008
millj. kr., sem jafngildir 5% af þjóðar-
framleiðslu og er hlutfallslega helmingi
meiri halli en árið áður. Þótt meginorsaka
vaxandi viðskiptahalla sé að leita í aukn-
um þjóðarútgjöldum, er á það að benda, að
útflutningsvörubirgðir í landinu jukust á
árinu um sem næst 250 millj. kr., sem
jafngildir um einum fjórða af viðskipta-
hallanum. Einnig jukust vaxtagreiðslur til
útlanda um 200 millj. kr., eða um einn
fimmta hluta viðskiptahallans.
Heildarskuldir 37,2%
af þjóðarframleiðslu
Viðskiptahalli síðastliðins árs var jafn-
aður eða rétt rúmlega það með erlendum
lántökum til langs tíma umfram afborgan-
ir. Auk þess var um verulegar aðrar fjár-
magnshreyfingar inn í landið að ræða á
árinu, t.d. til álbræðslunnar vegna aukinn-
ar rekstrarfjárþarfar, m.a. vegna birgða-
söfnunar og til framkvæmda. Varð fjár-
magnsjöfnuðurinn í heild hagstæður á ár-
inu um 1442 millj. kr. samanborið við 1008
millj. kr. halla á viðskiptajöfnuði. Reynd-
ist því heildargreiðslujöfnuðurinn hag-
stæður um 435 millj. kr., sem kom fram í
aukinni nettógjaldeyriseign bankakerfis-
ins. Jókst gjaldeyrisforði Seðlabankans
um rúman þriðjung á árinu, og nam hann
í árslok 1890 millj. kr. reiknað á gengi í
árslok. Jafngilti gjaldeyrisforðinn þá 120
daga almennum innflutningi miðað við
meðaltal undanfarinna 12 mánaða, og hef-
ur þetta hlutfall farið ört hækkandi und-
anfarin ár og má nú teljast vel viðunandi,
þótt það sé enn allmiklu lægra en flest
árin á tímabilinu 1961 til 1973.
Erlendar lántökur til langs tíma námu
1686 millj. kr., en afborganir af eldri lán-
um 641 millj. Var því skuldaaukningin við
útlönd 1045 millj., sem var rúmlega 17%
meira en árið áður reiknað í erlendum
gjaldeyri. í lok ársins námu heildarskuldir
þjóðarbúsins til langs tíma 8474 millj. kr.
miðað við gengi í árslok, sem fært til með-
algengis ársins nemur 37,2% af þjóðar-
framleiðslu ársins, samanborið við 34,7%
árið áður, og hefur þetta hlutfall aldrei
fyrr verið jafn hátt. Á það er hins vegar að
benda, að vegna mikillar aukningar gjald-
eyrisforðans hefur nettóskuldastaða þjóð-
arbúsins við útlönd í hlutfalli við þjóðar-
framleiðslu haldizt nokkurn veginn
óbreytt undanfarin fimm ár, þrátt fyrir
verulega aukningu erlendra skulda til
langs tíma.
Greiöslubyröin þyngist ört
Greiðslubyrðin af erlendum lánum hef-
ur haldizt furðu stöðug á undanförnum ár-
um, þrátt fyrir auknar erlendar skuldir, og
hefur það fyrst og fremst verið að þakka
ört vaxandi gjaldeyristekjum. Veruleg
breyting varð þó á í þessu efni á síðast-
liðnu ári, en þá námu afborganir og vextir
16,6% af tekjum þjóðarbúsins af útflutt-
um vörum og þjónustu, og hafði þetta
hlutfall hækkað úr 14,1% árið áður, og
hefur það aðeins einu sinni orðið álíka
hátt. Eitt af því, sem haft hefur áhrif til
þyngingar á greiðslubyrði að undanförnu,
eru hinir háu vextir, sem ráðandi hafa ver-
ið á erlendum lánamörkuðum. Hafa með-
alvextir af erlendum lánum íslendinga
hækkað um 4% á síðastliðnum þremur ár-
um, úr 8,5% í 12,4%, og hefur þessi vaxta-
hækkun ein út af fyrir sig valdið yfir 3%
þynging greiðslubyrðarinnar á ári. Nálægt
helmingur erlendra skulda íslendinga er
nú með breytilegum vöxtum, og er því
greiðslubyrðin mjög viðkvæm fyrir þróun
vaxta, einkum á dollaramarkaði. Mundi
því aðeins þurfa um 2,5% lækkun á vöxt-
um á þessum markaði til að létta heildar-
greiðslubyrðina um nálægt 1%. Fari hins
vegar svo, eins og nú er útlit fyrir, að
útflutningstekjur vaxi lítið á næstunni,
benda allar líkur til þess, að greiðslubyrð-
in muni þyngjast all ört, og er nú reyndar
gert ráð fyrir því, að hún komist í um 20%
þegar á þessu ári, en hlutfall erlendra
skulda af þjóðarframleiðslu upp í um 40%.
Þegar einnig er haft í huga, hve mikil
óvissa ríkir um efnahagsþróunina á næstu
árunver full ástæða til þess að staldra við
og endurmeta þá stefnu, sem fylgt hefur
verið varðandi erlendar lántökur að und-
anförnu.
Skuldabyröin orðin þung
— förum meö gát
Þótt hlutfallstölur um skuldastöðuna
við útlönd og greiðslubyrði geti verið gagn-
legar til vísbendingar um það, hvert stefn-
ir í þessum efnum, verða þær aldrei út af
fyrir sig einhlítur mælikvarði á það, hve
langt megi ganga í erlendum lántökum. Á
sama hátt og hjá einstaklingum og fyrir-
tækjum skiptir það mestu máli, hvers
vegna til skuldanna er stofnað og hvernig
lánsfénu er varið. Erlend skuldaaukning,
sem hefur þann tilgang að auka gjaldeyr-
istekjur þjóðarinnar og styrkja efnahags-
lega stöðu hennar, getur verið fullkomlega
réttlætanleg, þótt hún leiði til hás skulda-
hlutfalls, enda sýnir það sig, að erlendir
lánveitendur eru fúsir til þess að lána
þeim þjóðum, sem lánsfé nota með þessum
hætti. Þessa hafa íslendingar notið, ekki
sízt að því er varðar lán til nýtingar inn-
lendra orkulinda.
Hitt er svo annað mál, að lántökur sem
fyrst og fremst hafa þann tilgang að jafna
viðskiptahalla við útlönd, sem stafar af
jafnvægisleysi í þjóðarbúskapnum og
óhóflegri aukningu í neyzlu og opinberri
þjónustu, eru að sama skapi varhugaverð-
ar, enda er þá aðeins verið að velta vanda
líðandi stundar yfir á framtíðina, án þess
að á móti komi nokkur uppbygging fram-
leiðslutækja. Þær þjóðir, sem þannig
halda á málum, varðveita ekki til lengdar
lánstraust sitt á erlendum lánamörkuðum.
Nú virðist mér enginn vafi leika á því, að
meginhluti þess erlenda fjármagns, sem
íslendingar hafa notað á undanförnum
áratugum, hefur nýtzt þóðinni vel til upp-
byggingar og efnahagslegra framfara.
Hins vegar er skuldabyrðin nú orðin svo
þung, að nauðsynlegt er að fara með allri
gát, jafnvel þótt um fjáröflun til mjög
nytsamlegra hluta sé að ræða, sérstaklega
þegar mikil óvissa er ráðandi varðandi af-
komuhorfur og greiðslugetu þjóðarinnar.
Ef litið er á þróun síðustu tveggja áratuga,
er ljóst, að stökkbreytingar í skuldastöðu
hafa fyrst og fremst átt sér stað, þegar
stórfelldir ytri erfiðleikar hafa steðjað að
þjóðarbúskapnum, eins og t.d á árunum
1967 og 1968, þegar útflutningstekjur
lækkuðu um nálægt 44% á tveimur árum,
og svo aftur árin 1974 og 1975, þegar olíu-
kreppan fyrri gekk yfir. 1 bæði skiptin
hækkaði hlutfall erlendra skulda af þjóð-
arframleiðslu um nálægt 10% á tveggja
ára tímabili. Við slíkum vanda verður að-
eins brugðizt með því að hægja á ferðinni
um sinn og reyna að búa svo um hnútana,
að erlent lánsfé sé notað í hófi, að arðbær-
ar framkvæmdir gangi fyrir um fjármagn
og reynt verði að auka sem mest hlutdeild
innlends sparnaðar í fjármögnun nauð-
synlegra framkvæmda. Mun ég víkja nán-
ar að því efni síðar í máli mínu.
Veruleg umskipti
til hins verra
Sú mynd, sem ég hef nú reynt að draga
upp af þróun helztu þjóðhagsstærða á ár-
inu 1981, ytri skilyrðum þjóðarbúskapar-
ins og horfum á þessu ári, virðist sýna, svo
að varla verður um villzt, að veruleg um-
skipti hafa orðið til hins verra í framvindu
efnahagsmála á síðastliðnu ári. Þessi um-
skipti, sem fyrst fóru að koma í ljós undir
lok ársins, fólust í versnandi útflutnings-
horfum, minni aukningu þjóðarfram-
leiðslu og vaxandi viðskiptahalla við út-
lönd. Meginmarkmið þeirrar efnahags-
stefnu, sem fylgt var á árinu og fram kom
í efnahagsáætlun ríkisstjórnarinnar í upp-
hafi ársins, fólst hins vegar í því að koma
fram verulegri lækkun verðbólgu jafn-
framt því sem full atvinna yrði tryggð.
Þótt ný vandamál kæmu fram á öðrum
sviðum efnahagsmála, er ljóst, að ótvíræð-
ur árangur náðist í þessu hvoru tveggja,
atvinnustig hélzt hátt allt árið og verulega
dró úr verðbólgu.
Árin 1979 og 1980 hafði verðbólgustig
hér á landi verið 55—60% hvort árið, og
eftir launasamningana haustið 1980 var
allt útlit fyrir, að verðbólgan mundi að
öðru óbreyttu fara enn hækkandi á árinu
1981. í efnahagsáætlun ríkisstjórnarinnar
var leitazt við að draga úr þessum vanda,
einkum með því að hemja víxlhækkanir
kaupgjalds og verðlags. Annars vegar voru
kaupbætur á laun 1. marz skertar verulega
og leitað eftir samvinnu við launþegasam-
tök um hóflega stefnu í kjaramálum, en
hins vegar var hamlað gegn verðhækkun-
um bæði með því að herða verulega á verð-
lagshöftum og með því að stöðva gengissig
og taka upp aðhaldssamari stefnu í geng-
ismálum. Hvort tveggja hafði þetta mikil
áhrif á verðlagsþróun, einkum á fyrra
helmingi ársins, en miðað við verðhækkun
á milli áramóta reyndist verðbólgan á ár-
inu 41—45%, eftir því hvaða mælikvarði
er notaður, í samanburði við 57—59% árið
áður.
Sú breyting var gerð á stefnunni í geng-
ismálum í upphafi ársins, að ákveðið var
að halda meðalgengi krónunnar óbreyttu
fram á vorið, en í lok maí var því breytt
tiltöluiega lítið miðað við hækkun inn-
lends framleiðslukostnaðar, og sama gerð-
ist aftur í ágúst og nóvember. Framan af
bar þessi gengisstefna umtalsverðan
árangur, og dró verulega úr verðhækkun-
um vor- og sumarmánuðina, án þess að
alvarieg neikvæð áhrif færu að koma
fram. Sá árangur, sem náðist í þessum
efnum, var þó að nokkru leyti því að
þakka, að mikill hluti útflutningsatvinnu-
veganna naut mjög þeirrar miklu hækkun-
ar, sem á þessu tímabili varð á gengi
Bandaríkjadollars, og þeirra hagstæðu
viðskiptakjara, sem henni fylgdu. Megin-
hluti innflutnings kemur hins vegar frá
Evrópulöndum, en gjaldmiðlar þeirra
stóðu lágt, einkum á fyrra helmingi ársins.
Dró þessi þróun bæði úr þörfinni á geng-
islækkunum í þágu útflutningsatvinnuveg-
anna og hélt niðri verði á innflutningi.
Þessum jákvæðu áhrifum af hækkun á
gengi Bandaríkjadollars fylgdu aftur á
móti vaxandi erfiðleikar fyrir þau at-
vinnufyrirtæki, sem fluttu út á Evrópu-
markaði, þar sem gengi var lágt, eða áttu í
samkeppni við innflutning iðnaðarvara frá
Evrópulöndum.
Versnandi afkoma atvinnuveganna
ásamt tímabundinni lækkun á gengi doll-
arans haustmánuðina kölluðu á mun meiri
lækkun á gengi krónunnar en framan af
ári. Gengisbreytingarnar í ágúst og nóv-
ember voru þó ekki nægilegar til þess að
tryggja útflutningsatvinnuvegunum við-
unandi rekstrarafkomu, en jafnframt
hélzt innflutningsverð, einkum frá Evr-
ópu, mjög lágt miðað við verð- og tekju-
þróun innanlands.
Frekari leiðréttingar á gengi biðu þó
fram yfir áramót, þegar meðalgengið var
lækkað um 13%. Hins vegar átti vaxandi
óvissa um gengisþróunina ásamt lágu
verðlagi á innflutningi frá Evrópu og Jap-
SJÁ NÆSTU SÍÐU