Morgunblaðið - 07.10.1982, Side 17

MQRGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 7. OKTÓBER 1982
17
Fangelsi og
1. grein
eftir Heimi Pálsson
skólameistara
í dagblöðum hefur að undan-
förnu nokkuð verið vikið að sér-
stæðum þætti íslenskra skólamála
þar sem er kennsla fanga í vinnu-
hælinu á Litla-Hrauni. Tilefni
blaðaskrifa var það að þrir fangar
sem þar afplána dóm höfðu fengið
samþykki skólameistara fjöl-
brautaskólans á Selfossi sem og
fangelsisstjórans á Litla-Hrauni
til þess að halda áfram námi við
Fjölbrautaskólann. Vegna um-
kvartana nokkurra einstaklinga
hafði dómsmálaráðuneytið hins
vegar séð sig knúið til að stöðva
þessa skólagöngu um sinn.
Þær greinar sem ég hef óskað
eftir birtingu á í Morgunblaðinu
eru ekki hugsaðar sem andmæla-
eða ádeilugreinar á þá einstakl-
inga sem hér hófu kvartanir, held-
ur fremur skrifaðar í því skyni að
vekja nauðsynlega umræðu um
kennslumál af þessu tagi. Ég játa
fúslega að ég hef takmarkaða
þekkingu til að fjalla um málið en
hef þó að undanförnu reynt að
afla mér upplýsinga um fanga-
menntun á öðrum Norðurlöndum.
Vonandi verða aðrir (afbrota- og
félagsfræðingar o.fl.) til þess að
varpa ljósi á þær hliðar sem hér
verða útundan.
Þar sem kennslumál fanga
tengjast óhjákvæmilega hug-
myndum okkar um fangelsun sem
og samfélagsskilningi okkar, er
nauðsynlegt að hefja málið með
nokkrum vangaveltum um þau
efni. Síðan mun ég reyna að gera
grein fyrir okkar dæmum og ann-
arra.
Frelsissvipting og
saga hennar
Það liggur langt utan ramma
þessara greina að fjalla um lög-
fræði og lagabókstafi að því er
varðar frelsissviptingu eða fang-
elsun, enda viðfangsefni sérfræð-
inga á því sviði. Hins vegar getur
enginn samfélagsþegn vikist und-
an því að hugsa um afleiðingar
fangavistar, einfaldlega af þeim
sökum að dómarar dæma menn til
slíkrar refsingar í umboði okkar
hinna.
Forfeður okkar norrænir, sem
hér settu hin fyrstu lög, virðast
ekki hafa gert ráð fyrir fangelsun
sem hugsanlegri refsingaraðferð.
Þeim var hins vegar vel kunnugur
sá hátturinn að meina mönnum
samneyti við annað fólk (útlegð,
skóggangur) og töldu það þunga
refsingu. Á þessum tímum var
eingöngu litið á refsingar sem
hefnd, enda hvíldi hefndarskylda á
þeim sem á hafði verið brotið ell-
egar ættingjum hans. Hefndin gat
meira að segja komið niður á öðr-
um en þeim sem afbrotið framdi,
t.d. nánum frænda. Það var því
ekki einasta í lögum Hammúrabís
sem rauði þráðurinn var „auga
fyrir auga, tönn fyrir tönn.“
Með svonefndri siðmenntun síð-
ari alda hafa viðhorf — eða að-
ferðir — breyst. í stað þess að
menn fari að óvinum sínum og
drepi þá eða limlesti til hefnda,
hefur samfélagið tekið að sér mál-
in. Sú viðhorfsbreyting sem þessu
fylgir er að því er sögu okkar varð-
ar giska vel rakin í bók Steblin-
Kamenskijs: Heimur íslendinga-
sagna, og skal ekki endurtekið hér.
Með þessum hvörfum breytist
raunar mjög hugtakið „glæpur" og
síðan koma menn sér upp siðfág-
uðum refsingum eins og fangavist
í sérstökum stofnunum.
Hér skal ekkert sagt un nauðsyn
eða nauðsynjaleysi fangelsunar,
aðeins á það minnst að sumir telja
meiru varða að spyrja um orsakir
afbrotanna en einbeita sér að refs-
ingum eða hefnd. „Allir tala um að
Jeppi drekki, en enginn spyr af
hverju Jeppi drekkur" var eitt
sinn sagt.
Fyrr á öldum virðist einvörð-
ungu hafa verið litið á fangelsun
sem „réttláta refsingu“ og hún
hafi þannig verið beinn arftaki
blóðhefndarinnar, en með hug-
myndum upplýsingarinnar kom til
sögunnar nýtt hugtak, „betrun-
arhús“. Samkvæmt þeim hug-
myndum átti fangelsi að geta gert
menn að nýjum og betri mönnum,
væri rétt á haldið. Þótt fæstir trúi
núorðið á þvílíkar hugmyndir er
ekki víst að þeim sé með öllu kast-
andi fyrir róða, því að baki liggur
hugsun sem vafasamt er að við
höfum efni á að hafna.
Áhrif fangelsunar
Það er ein af sorglegum stað-
reyndum mannlífsins að mikill
hluti þeirra sem fangelsi gista til
afplánunar dómi kemur aftur í
fangelsi. Þótt einhverjir nauð-
hyggjumenn dragi vísast af þessu
þá ályktun að afbrotamenn séu
sérstök manngerð og megi líkja
við sjúklinga með ólæknandi
sjúkdóm, munu hinir fleiri sem
lesa úr því upplýsingarnar um
áhrif frelsissviptingar á manninn.
Þeir segja þá einfaldlega: Þetta
sannar ekkert annað en þaö að
fangelsun brýtur einstaklingana
niður, gerir þá ófæra um að lifa
innan um annað fólk. Jafnframt
hlýtur að vera hætta á að refsing
veki löngun til að ná sér niðri á
samfélaginu (þeim sem dæmdu)
og öllum sem orðið hafa ofan á.
Frá leikmannssjónarmiði sýnist
ljóst að þrennt skipti mestu þegar
reynt er að átta sig á áhrifum
fangelsisvistar (a.m.k. langrar
vistar).
í fyrsta lagi hlýtur frelsissvipt-
ing um lengri eða skemmri tíma
að setja varanlegt mark á hvern
mann. Algengast mun þá vera að
Hörður Helgason fasta-
fulltrúi hjá SÞ
llörður Helgason sendiherra afhenti 7. september sl. Pérez de Cuéllar,
aðalframkvKmdastjóra Sameinuðu þjóðanna, trúnaðarbréf sitt sem
faslafulltrúi íslands hjá Sameinuðu þjóðunum.
skólaganga
menn verði hræddir og finnist þeir
„merktir" þegar þeir koma út aft-
ur. Þarna er á ferð eitthvað sem
kalla mætti „andlega brenni-
merkingu". Ungur afbrotamaður,
sem ég hitti í fangelsi í Finnlandi,
lýsti fyrir mér þeirri reynslu að fá
að fara út úr lokuðu fangelsinu til
þess að þreyta próf við tiltekinn
skóla. Próftakar skiptu hundruð-
um. „Ég vissi,“ sagði hann „að
enginn hafði hugmynd um hvaðan
ég kom. Samt fannst mér allir
hlytu að sjá það á mér — og fyrstu
þrír dagarnir voru hreint helvíti!"
í öðru lagi gerir fangelsið sjálft
gífurlegar kröfur til vistmanna.
Þeir verða að laga sig að nýju
samfélagi, þar sem aðrar reglur
gilda en í hinu frjálsa. Þetta er
„fangasamfélagið". Félags- og
sálfræðingar kunna að segja
margt um þau lögmál sem skapast
í samskiptum þegar menn, sem
ekkert þekkjast áður, eru neyddir
til samvista dag út og dag inn. Þar
geta fæstir fleytt sér í gegn á
Pontusrímum einum saman, eins
og Jón sálugi Hreggviðsson.
Fangasamfélagið verður svo þar
að auki að laga sig að því sem við
getum kallað „fangavarðasamfé-
lagið". Bæði skapa þau sér ákveðn-
ar hegðunarreglur — fanginn
verður sem einstaklingur að geta
fylgt hvorum tveggja, og óhugs-
andi annað en þær stangist oft og
tíðum á. Fyrrnefndir sérfræðingar
um mannlega hegðun geta líka
sagt okkur ýmislegt um áhrif
slíkra aðstæðna á manneskjuna.
í þriðja lagi — og það er máski
alvarlegast — er fanginn sviptur
allri ábyrgð (nema gagnvart þeim
tveim hópum sem nefndir voru).
Hann þarf hvorki að hafa áhyggj-
ur af framfæri sínu né sinna.
Hann ber enga raunverulega
ábyrgð á gerðum sínum, því þær
eru allar í samræmi við fyrirmæli
samfélaganna tveggja, og þessum
fyrirmælum verður hann að hlýða,
ætli hann á annað borð að lifa af.
— „Þetta er það versta af öllu,“
sagði lífsreyndur fangi í sömu
stofnun og hinn sem ég vitnaði til.
„Ég er lukkunnar pamfíll," bætti
hann við. „Konan og börnin bíða
eftir mér og við erum búin að
ákveða hvernig við ætlum að haga
lífi okkar. En ég hef sagt það áðuT
og segi enn: Ef konan yfirgefur
mig, get ég eins skilið frakkann
minn eftir hérna í fangelsinu, þeg-
ar ég losna, því ég kem örugglega
aftur með fyrstu ferð."
Hverjum augum sem menn
kunna að líta lögbrot, viðurlög við
þeim og hverskyns refsingar, hlýt-
ur að vera augljóst að þau þrjú
atriði sem hér voru nefnd vinna
öll á einn veg: Þau skapa einstakl-
inga sem verða mjög varbúnir til að
lifa og starfa í frjálsu samfélagi. En
meðan menn geta ekki komið sér
saman um að afnema fangelsi og
fá til sérfræðinga að fást við af-
brotamenn sem í raun eru hættu-
legir umhverfi sínu hvenær sem er
(og þeir eru sem betur fer aðeins
örlítill hluti allra sem fangelsaðir
eru) þá hlýtur það að vera skylda
allra ábyrgra samfélagsþegna að
leita allra ráða til þess að vinna
gegn mannskemmandi áhrifum
fangelsisvistarinnar, ef það mætti
verða til þess að ógæfumenn séu
ekki gerðir með öllu gæfulausir.
SUMIR VERSLA DÝRT -
AÐRIR VERSLA
HJÁ OKKUR
Kynnum
í dag:
Svikinn hera
Tilbúinn í ofninn
•vr^'ADEINS CC.00
5*3^ prkc-
Lambakiöt 4 1 /1 skrokkar " ■' | Á GAMLA VERÐINU: \10\ ^ y pr.kg.
I Kjúklii J 5 stk. | í poka. : ígar Unghænur 20.50 /|C .00 pr.kg. ■ w/ Pr-kg-
SVIÐ
á gamla verðinu:
3 og 5 stk. í poka
AÐEINS:
.80
pr-kg.
AUSTURSTRÆT117 STARMÝRI 2