Morgunblaðið - 17.11.1982, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 17. NÓVEMBER 1982
Hefðbundin leik-
listargagnrýni
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Sigurður A. Magnússon:
í S VIÐSLJÓSIN U
Leikdómar 1962—1973.
Mál og menning 1982.
Sigurður A. Magnússon var
leiklistargagnrýnandi Morgun-
blaðsins frá 1961—1968, en skrif-
aði eftir það um leiklist í Alþýðu-
blaðið eða til ársins 1974. Nú mun
hann hafa tekið að sér leiklistar-
gagnrýni fyrir Þjóðviljann.
Þegar Sigurður A. Magnússon
hóf leiklistargagnrýni í Morgun-
blaðinu hafði Sigurður Grímsson
lengi annast hana. Miklar breyt-
ingar urðu ekki með skrifum Sig-
urðar A. Eins og nafna hans voru
honum bókmenntir ofarlega í
huga samanber greinina Um leik-
listargagnrýni (Sáð í vindinn,
1968): „I annan stað virðist mér
mikilvægt að leikdómarar séu
bókmenntamenn, sem hafi lag á
að kryfja hugmyndir og brjóta
leikhúsverk til mergjar, því enda-
þótt sjálfur leikurinn á sviðinu sé
meginatriði, má þó ekki gleyma
því að leikhúsverk eru líka bók-
menntir — eða ættu minnstakosti
að vera það.“
Nú eru uppi háværar raddir
meðal leikara sem snúast gegn
bókmenntalegri leiklistargagn-
rýni og er það skiljanlegt. En
minna má á að óumdeildur grand
old man leiklistargagnrýninnar,
Ásgeir Hjartarson, var mjög
bókmenntalega sinnaður maður.
Þótt hann væri óspar á að gefa
leikurum einkunnir eins og Sig-
urðarnir tveir, eyddi hann venju-
lega miklu rúmi í bókmenntalegar
skilgreiningar verkanna.
Eftir Ásgeir Hjartarson hefur
Mál og menning gefið út tvö bindi
leiklistargagnrýni. Það er því
mjög við hæfi að leikdómar Sig-
urðar A. Magnússonar komi út á
bók, en aðeins er um úrval að ræða
sem Þorleifur Hauksson mun bera
ábyrgð á. Eins og margoft hefur
verið bent á eru leikdómar ein
helsta heimild um leiklistina. Vel
mætti kalla þá þremenninga sem
hér hafa verið nefndir fulltrúa
hefðbundinnar leiklistargagnrýni,
en ýmislegt bendir til að leikdóm-
ar séu að taka aðra stefnu. Leik-
listargagnrýnendur skrifa nú ekki
eins ítarlega og áður og leggja
meiri áherslu á heildarmyndina
en til dæmis frammistöðu ein-
stakra leikara. Segja má að leik-
dómar nú fjalli ekki síst um leik-
stjórn þótt leikstjórinn sé ekki
alltaf nefndur. Heildarmynd sýn-
ingar er hans verk, stjórnsemi
hans eða stjórnleysi ráða örlögum
sýninga.
Þeir Ásgeir Hjartarson og Sig-
urður Grímsson voru ekki blaða-
menn. Þeir sinntu öðrum störfum
jafnframt leikdómarastarfinu.
Sigurður A. Magnússon var að
minnsta kosti blaðamaður meðan
hann skrifaði leikdóma í Morgun-
blaðið. Hann ber fram afsökunar-
orð í formála:
„Naumast þarf um það að fjöl-
yrða að leikdómar starfandi
blaðamanns eru einatt samdir á
hlaupum í bland við önnur aðkali-
andi verkefni, og bera þess ósjald-
an merki, bæði um orðafar og
fljótaskrift á röksemdum og
niðurstöðum. Ég hef ekki séð
ástæðu til að breyta dómunum frá
upphaflegri gerð, þó víða bregði
fyrir hvimleiðum glósum og
endurtekningum sömu eða svip-
aðra frasa, en treysti því að meg-
inefni þeirra haldi athygli lesand-
ans vakandi og veki hann jafnvel
til umhugsunar um þau grundvall-
arspursmál sem víða er drepið á.“
Ekki hef ég orðið var við þessa
fljótaskrift sem Sigurður talar
um. Hjá endurtekningum verður
naumast komist þegar sami mað-
ur fjallar í meira en áratug um
sama efni. Hann þyrfti að vera
töframaður til áð endurnýjast sí-
fellt með hverri grein. Að vísu
skiptir hann um skoðun ef allt er
með felldu, en tæplega svo ört að
lesandinn hrökkvi við. Höfundur
og lesendur verða því að sætta sig
við frasana þótt þeir geti verið
leiðinlegir.
Sjöundi áratugurinn var eins og
Sigurður segir „afarmerkilegur í
íslenskri leiklistarsögu". Meðal
nýrra höfunda sem komu fram á
þessu tímabili voru í þeirri röð
sem Sigurður nefnir þá: Jökull
Jakobsson, Oddur Björnsson, Guð-
mundur Steinsson, Erlingur E.
Halldórsson, Matthías Johannes-
sen, Svava Jakobsdóttir, Nína
Björk Árnadóttir, Birgir Sigurðs-
son og Birgir Engilberts. Sigurður
Sigurður A. Magnússon
minnist á „merkan þátt leik-
flokksins Grímu i þessu blóma-
skeiði innlendrar leikritunar", en
sú tilraunastarfsemi sem þar átti
sér stað hefði mátt vera langlífari.
í lok áratugarins kom svo Leik-
smiðjan til sögunnar, ef ég man
rétt.
Sigurður A. Magnússon tekur
yfirleitt nýjum leikritahöfundum
vel, en agar þá engu að síður.
Einna verst fer hann með þá Agn-
ar Þórðarson (Sannleikur í gifsi)
og Matthías Johannessen (Fjaðra-
fok). í umsögninni um Fjaðrafok
virðist hann beinlínis halda uppi
kappræðu um hvernig félagsleg
ádeila í leikritun eigi að vera.
Þessi leikdómur er fyrst og fremst
dæmi um hugmyndafræðilegan
ágreining.
I leikdómum um erlend verk
koma fram margir kostir Sigurð-
ar, ekki síst hvernig hann í stuttu
máli getur gefið innsýn í viðleitni
höfundanna og skrifar oft af góðri
þekkingu um þá. Ég nefni Harold
Pinter, Jean Genet, Edward Albee
og Bertolt Brecht.
Leikarar held ég að megi vel við
það una sem Sigurður hefur um þá
að segja til lofs og lasts. Eins og
fyrirrennarar hans reynir Sigurð-
ur að gera sem flestum skil.
í sviðsljósinu eru góðar heim-
ildir um leikbókmenntir og leik-
list, en eins og Sigurður A. Magn-
ússon víkur að í formálanum er
leiklistarsaga aldarinnar ókomin.
Hver „moli“ er því nokkurs virði.
í nálægð og
fjarlægð
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Árni Bergmann:
GEIRFUGLARNIR
Skáldsaga. Mál og menning 1982.
Ein minningaskáldsagan enn?
Já, að vissu marki. Drengurinn
Egill Grímsson á margt sameig-
inlegt með Árna Bergmann.
Staðurinn er Selatangar „sem er
jafnvel enn frægari bær á íslandi
en Reykjavík og Vestmannaeyj-
ar“. Þessi bær er á Suðurnesjum
skammt frá Keflavík og Grinda-
vík. Og herinn kemur vitanlega
við sögu.
Lífið á Selatöngum er eins og
gengur í íslenskum þorpum. Árni
Bergmann dregur upp geðfellda
mynd ungs drengs, af foreldrum
hans, skylduliði og öðru fólki.
Fæst af þessu fólki er eftirminni-
legt nema drengurinn sjálfur og
kannski Jóhannes, bróðir hans
sem oft er vitnað til. Ein persóna
sker sig að vísu nokkuð úr, sígild-
ur taóisti íslenskrar skáldsagna-
gerðar: Tóti frændi.
Egill segir sögu sína á notalegan
hátt. Hann er kíminn, en sjaldan
beinlínis fyndinn; þó kemur það
fyrir. Sérstöku hlutverki gegna
neðanmálsgreinar í sögunni sem
er nokkuð óvenjulegt í skáldsög-
um. Þær eru stundum hnittilegar,
en oftar óþarfar. Kveðskapur er
birtur og er ekki beinlínis til vitn-
is um mikla bókmenntaþjóð, enda
yfirleitt um skopstælingar á al-
þýðukveðskap að ræða.
Skemmtilegur er kaflinn um
mikilvægi leikdóma, en þar er
sýnt fram á hve sakleysislegar
umsagnir í bæjarblaði geta haft
mikil áhrif, jafnvel orðið stórpóli-
tískar.
Meðal bestu kaflanna í Geir-
fuglunum er Ólafur reið með
björgum fram. I honum er sagt frá
ástarævintýri Egils með tveimur
stúlkum, annarri þeirra verður
hann bálskotinn í, en hún reynist
ekki öll þar sem hún er séð. Það er
rómantískur blær yfir frásögn-
inni, en um leið er hún meinhæðin
skilgreining æskuástar. Þegar Eg-
ill segir Tóta frænda frá raunum
sínum er svarið: „Það er þó bót í
máli að þetta ævintýri fórst ekki
fyrir." Og hinn sorgmæddi dreng-
ur fær eftirfarandi huggun: „Þú
ætlast þó ekki til þess að lífið sé
tóm sætsúpa?"
Geirfuglarnir er öðrum þræði
skýrsla um pólitískar og bók-
menntalegar hræringar, drengur-
inn hallast að sósíalisma og dregst
að róttækum höfundum. Svo verða
hellarnir, „mesta snilldarverk
náttúrunnar á Selatöngum", höfn
fyrir varnarliðið og þangað má
rekja sprenginguna miklu eða
jarðhræringarnar sem að lokum
þurrka út Selatanga svo að þeir
eru ekki lengur til. Drengurinn er
þá staddur á heimavist Mennta-
skólans á Akureyri og verður einn
þeirra sextíumenninga frá Sela-
töngum sem eftir lifa. Þegar hér
er komið sögu eru Geirfuglarnir
orðnir þrælpólitísk saga með smá-
smugulegri þjóðmálaumræðu í
anda dagblaða. Þjóðviljinn og
Morgunblaðið standa í hörkudeil-
Árni Bergmann
um um tildrög þess að Selatangar
hurfu af landakortinu.
I upphafi Geirfuglanna er talað
um „sögu sem er sífellt að slíta
sjálfa sig í sundur með útskýring-
um og athugasemdum og tefur
fyrir höfundinum, lesandanum og
sjálfri sér“. Það er greinilegt að
Árni Bergmann er með þessum
orðum að lýsa aðferð sinni sem í
senn er angurvær mynd bernsk-
unnar og varnaðarsaga handa
andvaralausu fólki.
Með Geirfuglunum hefur Árna
Bergmann tekist að sjá „mann-
eskjur í nálægð og samt í nauð-
synlegri fjarlægð" eins og nauðsyn
er hverjum skáldsagnahöfundi.
Það má deila um árangurinn, en
með kostum sínum og göllum er
þetta hnýsileg saga.
RóÖurinn er köllun
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Hjörtur Pálsson:
SOFENDADANS.
Almenna bókafélagið 1982.
Sofendadans er ljóð í sam-
nefndri bók Hjartar Pálssonar
og er til vitnis um fremur
mælskan ljóðstíl hans. Þar er
ort um fólk sem dansar og
skemmtir sér uns birtir, farð-
aðar hórur og svefndrukkna
glaumgosa, fjöreggið er í lófa
hjalandi óvita. Þetta er heims-
slitaljóð um hið andvaralausa
og sjúka mannkyn því eins og
segir í lokaerindi: -
Sú stunri nálj'a.sl, Klektra
sú stunri nált;ast
þ< l»ar þyni»darloi»máliÁ t itt
helriur í líkami vora
á lítilli reikistjörnu
st>m hverfist um möndul sinn
Kcislavirkri reikistjörnu
á tils'angNlausu svifl um gciminn.
Þetta er spámannlegt ljóð,
en ekki beinlínis frumlegt. Oft
hefur verið ort um svitadropa
hins ágjarna sem baka honum
kvöl, ljósa aura sem verða að
lögnum trega og hið þrönga
nálarauga.
Engu að síður er hér kunn-
áttusamlega ort, ljóðstíll
Hjartar nýtur sín hér til fulln-
ustu.
Annað ljóð skylt Sofenda-
dansi er Hafvillur. Þar yrkir
Hjörtur um vegferð mannsins
á úfnu hafi, þrjóskuna sem
stjórnar því að róðrinum er
haldið áfram og freistinguna
að láta fallast fram á árina. En
róðurinn er köllun: „Þreytt og
veðurbitin/ höldum vér áfram
að smíða árnar/ sem vér dýf-
um í grængolandi haf óviss-
unnar/ sólarhring eftir sólar-
hring".
í fyrrnefndum ljóðum er há-
tíðlegt andrúmsloft í samræmi
við efnið. En nokkur ljóð í Sof-
endadansi eru í hversdagslegri
búningi, sýna viðleitni skálds-
ins að yrkja frásagnarljóð í
anda tímans. Eitt þessara
ljóða er Á Grænlandsmiðum,
langur bálkur. Það er létt og
skemmtileg stemmning í þessu
ljóði, en einhvern veginn ber
mælskan það ofurliði. Mælska
er sjaldan kostur í ljóðagerð,
en getur verið réttlætanleg.
Annað Ijóð í þessum anda er
Albufeira, snoturt ferðaljóð,
en er of yfirborðslegt til að
verða meira en frásögn,
skýrsla. Sama er að segja um
Septemberdag í Santiago, póli-
tískt ljóð þar sem fulltrúi
„vonar og réttlætis", frelsari
þjóðar, er séður í hlutverki
skurðlæknis með „lög og lýð-
ræði að vopni". Eitthvað þykir
mér ógeðfellt við samlíking-
una. En það skiptir í raun ekki
máli heldur hitt að niðurstað-
an verður ofnotuð orð eins og
„draumur þinn lifir", „dags-
brún vonarinnar rís“ og „hug-
sjón þín mun glóa sem nýfægð-
ur kopar“. Það er aldrei of oft
brýnt fyrir skáldum að pólitísk
ljóð þurfa að vera annað og
meira en stefnuyfirlýsingar.
Hjörtur Pálsson
Líklega er mælskum skáldum
hættast við því að yrkja
marklaus baráttuljóð.
Styttri ljóðin í Sofendadansi
eru mörg hver Ijóðræn, mið-
leitin, snúast um ást og dauða,
spurninguna um tilvist manns-
ins. Þau eru mörg laglega ort,
smekklega orðuð, en ná ekki
verulegum tökum á undirrit-
uðum lesanda. Eitt þessara
ljóða og ekki lakasta sýnis-
hornið er Vitjun:
l»aö var dauöinn
sem vitjaði mín í svefni
stúlka með Ijósa lokka
og hlæjandi augu
í svifléttum dansi
en þcgar ég ætlaði að hlaupa í fang hennar
hrökk ég upp með andfælum
sá móta fyrir anrilitsriráttum
hins eldforna steinguðs tortímingarinnar
unriir hvítu hörundinu.
í Sofendadansi eru nokkur
dæmigerð tækifærisljóð, af-
mæliskveðjur og eftirmæli, ort
í hefðbundnum stíl. Þessi ljóð
hafa eflaust glatt afmælisbörn
og aðstandendur látinna
manna, en eru bókinni ekki
styrkur. Þau þvælast eiginlega
fyrir viðameiri ljóðum bókar-
innar. Slíkur kveðskapur fer
vel í dagblöðum, en ástæðu-
laust er sennilega að amast við
þeim af því að skáldið telur
þau eiga heima í bók sinni.
Sofendadans er þriðja ljóða-
bók Hjartar Pálssonar, áður
komu Dynfaravísur (1972) og
Fimmstrengjaljóð (1977). At-
hyglisverðust þótti mér fyrsta
bókin, en því ber ekki að neita
að Sofendadans sannar þroska
skáldsins og aukin tök hans á
formi Ijóðsins.