Morgunblaðið - 12.12.1982, Blaðsíða 46

46
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. DESEMBER 1982
Þarna voru skrifstofur Einars Benediktssonar í Queen Victoriastreet nr. 45 í nánd við Englandsbanka í hjarta
London. í fyrirtækinu, sem hann var aðili að þar, störfuðu 300 manns á skrifstofu og sjálfur hafði hann 3 ritara.
Það eru svo stórir og
magnaðir fletir á
Einari Benediktssyni
— segir Björn Th. Björnsson eftir að hafa rætt við 14 fornvini skáldsins
Einar Benediktsson var glæsimenni.
:Ha»
Því fer fjarri að ævi Einars Benediktssonar hafi
verið gerð tæmandi skil í ritum um skáldið. Hvað
um umsvifatímana miklu í Lundúnum? Hvað um
búsetuna í Kaupmannahöfn, hvað um Titan? Hvað
um glæsitímann í Héðinshöfða og Þrúðvangi, eða
um auðnuleysi hans árin næst fyrir 1930? Hvað um
suðurferðina til Túnis, eða þá um ævikvöldið í
dimmum hraunum Herdísarvíkur? Þessu svaraði
engin bók þannig, að sjóngleri nálægðar væri yfir
brugðið, segir Björn Th. Björnsson í formála að
útkominni bók sinni með viðtölum við 14 fornvini
skáldsins. Samtölin bregða Ijósi á margar af þess-
um spurningum og vekja fleiri. Enda þarna vegvís-
ar að meiri upplýsingum, eins og Björn benti blaða-
manni Mbl. á í eftirfarandi samtali.
Tilurð viðtalsbókarinnar um
Einar Benediktsson er nokkuð
óvenjuleg. Öll viðtölin hafa verið
geymd innsigluð í 18 ár. Fyrsta
spurningin í viðtali við höfundinn
er því eðlilega hvort viðmælendur
hans hafi vitað að orð þeirra
kæmu ekki strax fyrir almenn-
ingssjónir, þegar hann ræddi við
þá um Einar Benediktsson, hvort
það kunni að hafa haft áhrif á
þau.
Björn sagði að viðmælendum
hafi verið um það kunnugt, þótt
ekki væri talað um hve lengi um-
mæli þeirra skyldu geymast.
— Þegar ríkisútvarpið varð 25 ára
var stofnaður afmælissjóður með
rausnarlegu framlagi, ég held
einni milljón króna, sem var
drjúgur peningur þá, útskýrði
Björn. Var þá strax samþykkt að
veita 25 þúsund krónum til að
safna heimildum um Einar Bene-
diktsson skáld. Ég held að það
hafi verið það eina, sem notað var
beinlínis til varðveizlu heimilda.
Þetta sama ár voru 100 ár liðin frá
fæðingu Einars og hugmyndin var
að glefsur úr þessum heimildum
yrðu notaðar þá þegar í dagskrá
um skáldið. Ég var fenginn til
þessa verks, en af fyrrgreindum
ástæðum þurfti að vinna það á
skömmum tíma.
— Þekktirðu eitthvað til Einars
áður?
— Nei, ég var eins staddur og
jafnaldrar mínir á íslandi. Fyrir
utan skáldið Einar Benediktsson,
var maðurinn illskiljanleg þjóð-
saga. Því nefni ég bókina „Seld
norðurljós". Þar er visað til hinn-
ar snjöllu þjóðsögu, sem sýnir við-
horf fólks til þessa töframanns.
Það trúði því að hann gæti jafnvel
höndlað með himininn. Á meðan
aðrir verzluðu með ull og fisk, þá
gæti Einar Benediktsson selt
norðurljósin. Þetta er einhver sú
snjallasta mannlýsing, sem til er.
Þannig lagði ég út í þetta verkefni,
eins og út á ókannað haf. Talaði
fyrst við mann, sem ég vissi að
hafði þekkt Einar, og rakti mig
svo áfram til annarra. Þú spyrð
hvort þetta fólk hafi vitað að við-
tölin yrðu ekki notuð strax. Já, ég
gerði því ljóst að þau yrðu ekki
notuð fyrr en síðar og reikna með
því að það hafi verið óragara þess
vegna og opnað sig meira. Eftir að
hafa notað nokkrar glefsur úr
þessu, lét ég innsigla spólurnar.
Og nú eru ailir viðmælendur látn-
ir nema einn, Ragnar Jónsson.
— Þarna hefur líklega verið
bjargað ómetanlegum fróðleik.
Skaði að ekki skuli hafa verið gert
meira að slíkri varðveizlu heim-
ilda.
— Já, það er margt glatað. Til
dæmis er búið að taka ofan í mörg
viðtöl sem ég hefi sjálfur átt við
fólk, svo sem Valgerði á Kolvið-
arhóli, Albert í Gróttu og fjöl-
margt fleira. En viðtölin um Einar
Benediktsson eru öll þarna til,
eins og þau voru tekin. Ég held að
það sé mikilvægt að þarna er um
að ræða fólk, sem var næst honum
á ýmsum tíma, eins og t.d. í Lond-
Björn Th. Björnsson, höfundur bók-
arinnar um Einar.
on kúskurinn hans og skrifstofu-
maðurinn. Þarna er drepið á
margt, en varla nema tíundi hluti
jakans birtist. Ég er viss um að
mikið af heimildum er að finna í
plöggum og bankaskjölum í Lond-
on, Kaupmannahöfn og Osló.
Merki hins
nýja tíma
Og Björn dregur fram myndina
af skrifstofuhúsinu við Queen
Victoria Street, um 200 m frá
Englandsbanka, þar sem Einar
hafði skrifstofur sínar á tímabili.
Og aðrar af hinu mikilúðlega
skrifstofuhúsi í Moorgate, milli
Englandsbanka og Kauphallar-
innar á dögum North-Western
Syndicate og North Western
Warehouse, þegar þar störfuðu
um 300 manns á skrifstofunum og
Einar sjálfur hafði þrjá ritara.
Þetta var ekki lítið fyrirtæki.
— Hvernig komst íslendingur-
inn Einar Benediktsson í svona
sambönd?
Björn vitnar til frásagnar Sig-
fúsar Blöndals í bókinni, þar sem
hann segir frá sambandi hans við
Christian Science-hreyfinguna, og
bætir við: — Þetta var merki hins
nýja tíma, sem er svo ríkjandi á
þeim árum. Vísindakristindómur,
sem helgast af því að krafturinn
sé í manninum sjálfum, ekki svo
mjög utanaðkomandi. Þegar hann
virkar, þá sé þar að verki manns-
viljinn og síðan eitthvað „kosm-
ískt“ í bland. Þetta kemur oft fyrir
í ljóðum Einars. í Christian Sci-
ence-hreyfingunni er yfirleitt auð-
ugt fólk, sem flykkist að þessu
mælska glæsimenni. Sigfús iætur
að því liggja að þarna hafi bland-
azt saman viðskipti og trúarbrögð.
Segir að Einar hafi sagt að hann
yrði að koma á þessa samkomu,
því hann þurfi að taka á móti
þessu fólki á skrifstofunni. Hann
þurfi semsagt að taka á móti
þessu ríka fólki á skrifstofunni
hvenær sem því þóknist að
hringja.
— Hvað var það sem þessi
fyrirtæki voru með?
— Þau voru með margt í tak-
inu. Á íslandi voru það fossarnir
og Skerjafjarðarhöfnin. Þetta var
það sem Englendingar kalla
„promoter of companies", félag
sem tekur að sér framkvæmdir
fyrir aðra. Til dæmis hefur verið á
ferð námurekstur víða um heim.
Fyrirtækið beinir fólki með fjár-
magn á ákveðnar brautir, sem
gefa eiga arð. Deild Einars Bene-
diktssonar í fyrirtækjunum snýr
að íslandi. North Western-Syndi-
cate fékkst við fossa og virkjunar-
áform, en North Western-Ware-
house var með vöruskipti á sinni
könnu og í sambandi við þau höfn-
ina í Skerjafirði, og því voru öll
þessi lóðakaup í Skildinganesi.
Þetta tengist svo Titan-félaginu
um virkjanir.
— Var Einar byrjaður á Titan-
félaginu í London?
— Einar var í London á árun-
um eftir 1910. Kom svo heim upp
úr því. Hann stofnaði svo Fossafé-
lagið Titan 1914 með Norðmönn-
um og íslendingum. Þá höfðu
safnazt 12 milljónir króna í hluta-
fé og það áður en krónan fór að
láta á sjá. Menn trúðu svo á stöð-
ugleika gjaldmiðilsins, að öll
hlutabréfin eru gefin út bæði í
krónum og pundum. Mönnum datt
ekki í hug að þar gæti orðið mis-
ræmi. Ragnar Jónsson hrl. segir
þetta mesta hlutafé, sem nokkurn
tíma hafi safnazt í íslenzkt félag.
— Við minntumst á eignirnar
allar í Skerjafirði. Einar hefur
verið búinn að safna að sér mikl-
um jarðeignum?
— Þær eignir náðu yfir Skild-
inganesið og þarmeð flugvallar-
svæðið, svo og Grímsstaðaholtið.
Hann átti alls konar merkilegar
jarðir, svo sem Korpúlfsstaði, Ell-
iðavatn, Laugardalinn að mestu,
Bessastaðanesið, Krýsuvíkina með
háhitasvæðinu og heilmargar aðr-
ar jarðir.
— Og á Þjórsársvæðinu?
— Hann tryggði sér virkjunar-
réttinn í Þjórsá, en jarðirnar virð-
ast ekki hafa verið keyptar. Það
kom engin endurkaupakrafa frá
landeigendum. Titan hefur senni-
lega ætlað að semja við landeig-
endur jafnóðum um leiguland
undir mannvirkin.
Islendingar urðu
hræddir
— Hvaða hugmynd hefurðu
sjálfur um Einar Benediktsson í
þessum umsvifum öllum, eftir að
hafa talað við svo marga sem
nærri honum stóðu?
— Ég held að Einar Bene-
diktsson sé dæmigerður fyrir
þetta gullæði í Evrópu þess tíma.
Menn trúðu svo á vísindin, að þeir
voru sannfærðir um að snjall
maður gæti framkvæmt allt. Væri
að renna upp öld, þegar allir
möguleikar blöstu við. Enda ekki
fátt, sem þeir félagar fitjuðu upp
á. Því miður gekk ekkert af því.
Innlent fjármagn var ekkert til, og
því leitaði Einar eftir því erlendis.
Þá urðu menn auðvitað hræddir.
Það er greinilegt, að þegar milli-
þinganefndin 1919 kemur fram, þá
finnst Islendingum að Norðmenn
séu bara að yfirtaka allt. ísland
fari þarna fyrir lítið, og almenn-
ingi er sagt að þetta sé hið mesta
glæfrafyrirtæki. En Ragnar Jóns-
son hrl., sem gekk síðar frá skipt-
um á búi Titans, segir að betur
hafi verið gengið frá réttinda-
afsölum til Titan-félagsins en
annarra fossafélaga, er hér lögðu
að landi og reyndu að afla sér rétt-
inda. Hann dáist að því hve örugg-
lega hefur verið gengið frá þing-
lýsingum. Svo vel hefur verið að
þessu staðið, að það virðist hafa
verið pottþétt fyrirtæki. Ef svo
eru skoðaðar teikningarnar af
virkjunum í Þjórsá frá þeim tíma,
þá sjáum við að þar eru komnar
nánast sömu virkjanir og nú, svo
sem Búrfellsstöðin og Hraun-
eyjafossvirkjun, en stöðvarnar við
Hestafoss og Urriðafoss að vísu
ókomnar enn. Síðan var hugmynd