Morgunblaðið - 21.08.1983, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. ÁGÚST 1983
Hinar ljóðrænu stundir Andropovs
Sovétforystan og herferð
hennar í menningarmálum
eftir Christian Schmidt-Háuer
Yuri Andropov
Sovézka milljónaborgin
Moskva hefur á þessu sumri
á sér vingjarnlegra yfirbragð,
verkar litríkari, þróttmeiri og
hefur á sér meiri svip heims-
borgar en nokkurn tíma áð-
ur. Hin kommúnísku íkon —
risastórar helgimyndir af
fiokksleiðtogunum — eru nú
horfin af húsveggjunum og
meðfram helztu breiðgötun-
um inn í borgina: Hvergi sézt
nokkur mynd af forseta
landsins og flokksleiðtoga,
Andropov. Síðasta risaskiltið
með einhverjum landsföður-
legum áminningarorðum
Leonids Brézhnevs var tekið
niður fyrir fáeinum dögum.
Pólitískar skrýtlur
í umferð
Á framhliðum fallegustu hús-
anna í miðborginni helzt ennþá
málningin og pússningin frá
ólympíuárinu 1980. Það er verið að
hamast við að mála Lúþjanka,
þetta hús skelfingarinnar, aðal-
stöðvar sovézku leyniþjónustunn-
ar KGB, þar sem Andropov réði
húsum sem yfirstjórnandi í 15 ár.
Spölkorn frá þessu húsi eru ferða-
menn frá Vesturlöndum og sov-
ézkir unglingar að spóka sig og
báðir hóparnir eru klæddir f
áþekka boli og gallabuxur. Nokkur
hundruð metrum fjær safnast á
kvöldin saman litlir hópar af held-
ur léttklæddum sovézkum stúlk-
um fyrir framan gistihúsin á milli
Marx-Engels-torgs og Gorkí-
breiðgötunnar, þar sem flestir út-
lendingar gista. Þessar stúlkur
ávarpa núorðið mögulega viðsk-
iptavini sína jafnvel á götum úti.
Fljótt á litið virðist hinu
óvenjulega stjórnarsamstarfi í
Kreml, á milli leyniþjónustunnar
og hersins, hafa mistekizt eitt af
höfuðáformum sínum, nefniiega
að stugga Sovétmönnum út úr sín-
um vestrænu paradísar-draum-
sjónum og koma á strangari
vinnuaga meðal almennings.
Fyrstu strengilegu herferð yfir-
valda til að bæta vinnuagann hjá
almenningi hefur þegar verið snú-
ið upp í púra grín: Tveir sovézkir
hershöfðingjar, segja Moskvubúar
illkvittnislega, skruppu í gufubað í
vinnutíma sinum og vissu þá ekki
fyrri til en að þeir stóðu berir að
sök fyrir framan agaeftirlitsmenn
Andropovs. Þó virðist svo komið,
að nokkru meiri aga gæti orðið í
verksmiðjum heldur en var á
valdatímum Brézhnevs. Það lítur
hins vegar út fyrir, að yfir Moskvu
hafi annars aftur tekið að færast
einhvers konar millibilsástand eða
jafnvel kyrrstaða á sviði innanrík-
ismála, sem einn háttsettur er-
lendur sendiráðsstarfsmaður
orðaði á þessa leið: „Andropov
minnir svolítið á Roosevelt —
nokkurn hluta valdatíma síns
verður hann að sitja í hjólastól."
Hugmyndafræðileg
mengun frá
Vesturlöndum
En slíkar myndir sýna aðeins
yfirborð hlutanna. Á bak við veggi
Súlnasalarins, sem hinar vissu og
sjálfsöruggu ungu Moskvudömur
ganga framhjá á leið sinni til
gistihúsanna fyrir útlendinga,
hélt Grisjin, formaður Moskvu-
deildar kommúnistaflokksins,
magnaða þrumuræðu fyrir nokkr-
um vikum, þar sem hann fór hin-
um hörðustu orðum um þá hug-
myndafræðilegu hættu, sem staf-
aði frá Vesturlöndum, og gagn-
rýndi harkalega þá neikvæðu
þætti, sem tekið hefðu að skjóta
upp kollinum í sovézku menning-
arlífi. Fjarri hversdagslegu lífi
verkamanna og fjarri öllum
dagdraumum sovézks æskufólks
um táknmyndir kapítalískra
neyzluvenja, hafa hinir einlæg-
ustu hugsjónamenn kommúnista
verið mánuðum saman að föndra í
sérstökum starfshópum Flokksins
og í hinum ýmsum samtökum við
að móta alveg nýja stefnu í sov-
ézkum menningarmálum, og eins
við að byggja upp tilhlýðilegar
varnir gegn „heimsvaldasinnaðri
undirróðursstarfsemi." Á nýaf-
stöðnum fundi miðstjórnar
kommúnistaflokksins, sem ein-
mitt var helgaður þessum mála-
flokki, lagði skæðasti keppinautur
Andropovs og nýi „aðalhugmynda-
fræðingur" Flokksins, Konstantín
Tsjernénko, fram þá eindregnu
kröfu sína, að sovézk list skyldi
stuðla að uppbyggingu sósíalisma,
líkt og á fyrstu árunum eftir síð-
ari heimsstyrjöld.
„Við höfum mikla þörf fyrir
það, að hetjur fimmára-áætlunar-
innar hljóti áberandi og eftirtekt-
arverða umfjöllun í listum."
Viðbrögð þeirra sovézkra lista-
manna, sem ekki hafa orð á sér
fyrir að dansa ávallt eftir tónum
flokkspípunnar, voru í fyrstu ein-
huga — en síðar tók fylkingin að
riðlast. í fyrstu færðust þeir allir
sem einn undan því að eyða yfir-
leitt tímanum i að lesa ræðurnar
frá ofangreindum miðstjórnar-
fundi. Þegar þeir loksins höfðu sig
í það, tóku sumir þeirra að gerast
órólegir eða jafnvel skelfingu
lostnir, en aðrir skelltu einfald-
lega skollaeyrum við boðskapnum:
„I hinu forna Kínaveldi varð hver
nýr keisari að hafa um sig 30.000
geldinga — á svipaðan hátt leitar
flokksforystan okkar líka að sín-
um jákvæðu hetjum."
Spurningin er, hverjir af hinum
valdamestu forystumönnum innan
kommúnistaflokksins taki að
leggja sig sérstaklega fram í þess-
ari leit. Verður það ef. til vill
Tsjernénko, í hlutverki sínu sem
hugmyndafræðilegur vörður
hinna helgu vébanda Flokksins,
sem sjálfur fylgir þessari stefnu
eftir með hörku — eða lætur And-
ropov honum viljandi eftir þetta
mjög svo vanþakkláta starf, sem
kemur til með að brennimerkja
Tsjernénko ennþá meir sem
ofstækisfullan flokksdela og gróf-
marxískan „kenningasmið"?
„Hve lengi enn ... ?
Hinn heilsutæpi Kreml-leiðtogi
heldur að minnsta kosti áfram að
leggja á það höfuðáherzlu að vera
í hópi hinna gagnrýndu sovézku
menntamanna talinn gæddur
óvéfengjanlegri andagift. Það
sanna til dæmis viðbrögð hans við
afar óvenjulegri uppákomu í
marzmánuði síðastliðnum: Það
var við lokaathöfn vetraríþrótta-
hátíðarinnar á þéttskipuðum
íþróttaleikvangi i borginni
Krassnojarsk í Síberíu; alveg eins
og dagskráin gerði ráð fyrir, gekk
hinn afar mikilsmetni fulltrúi
byggðastefnunnar í sovézkum
bókmenntum, rithöfundurinn
Viktor Astafév, að hljóðnemanum.
Það sem hann svo tók að æpa út
yfir mannfjöldann í heilar tíu
mínútur, stóð hins vegar alls ekki
í hinni skipulögðu dagskrá hátíða-
haldanna: „Hve lengi á að halda
enn áfram að eyðileggja jörð
okkar?" spurði þessi umhverfis-
verndarmaður meðal sovézkra rit-
höfunda og lét svo enn skýrar í
ljós sívaxandi vanþóknun sína.
„Skógurinn deyr, fiskarnir drep-
ast. Jafnvel Síbería er bráðum að
verða eyðileggingunni að bráð.
Hve lengi verða baskakar (en svo
kölluðust hinir illræmdu skatt-
heimtumenn tataranna, þegar
Mongólar höfðu náð Rússlandi á
sitt vald) ennþá við völd? Hve
lengi á þessi opritsjnína (böðuls-
sveitir Ivans grimma) að vera við
völd ennþá?"
Viktor Astafév, sem algjörlega
hafði misst alla stjórn á tilfinn-
ingum sínum, var að lokum dreg-
inn með valdi frá hljóðnemanum.
Hann gat þakkað það örorku sinni
frá stríðsárunum og hinni miklu
frægð sinni sem einn víðlesnasti
rithöfundur Sovétríkjanna, að
hann hlaut í bili ekki verra af.
{ aprílmánuði síðastliðnum not-
aði Andropov þetta atrik í Krassn-
ojarsk sem yfirskyn til að kalla
ritara sovézka rithöfundasam-
bandsins, Markov, á sinn fund til
viðræðna; ýmislegt bendir þó til
þess að Andropov hafi lengi ætlað
sér að kalla hann fyrir. { stað þess
að snúa sér með hörku gegn Mark-
ov sem fulltrúa sovézkra rithöf-
unda, ausa yfir hann ásökunum og
gefa honum harðorða ofanígjöf,
fór sovézki flokksleiðtoginn á
kostum sem framúrskarandi vel
lesinn maður í sovézkum bók-
menntum. Hann ræddi lengi um
Astafév og aðra sovézka rithöf-
unda, sem ýmist njóta nokkurrar
opinberrar viðurkenningar eða
eru álitnir hálfgerðir vandræða-
gemlingar, eins og t.d. Kirgísann
Aitmatov og síberíska rithöfund-
inn Vampilov, sem drukknaði
fyrir nokkru. Eins og ósjálfrátt og
af einskærri hendingu fór hann
svo að koma með beinar tilvitnan-
ir í kvæði ljóðskáldsins Osip
Mandelstams, sem á sínum tíma
lét lífið í gúlaginu — hinum ill-
ræmdu refsifangabúðum Stalíns.
Það gengur á ýmsu
í leikhúslífinu
Viðræður þeirra Andropovs og
Markovs stóðu í þrjár klukku-
stundir, og fulltrúa rithöfund-
asambandsins var sýnilega öllum
lokið, þegar hann loks gekk út af
þeim fundi. Það var auðsætt, að
flokksleiðtoginn hafði búið sig
frábærlega vel undir þetta ljóð-
ræna, bókmenntalega samtal og
náði líka alveg tvímælalaust þeim
árangri, sem hann hafði ætlað sér
strax í upphafi. Markov var næst-
um því dáinn af einskærri lotn-
ingu, og á aukafundi, sem hann
svo hélt með helztu forystu-
mönnum rithöfundasambandsins
skýrði hann þeim skilmerkilega
frá þessum mjög svo óvenjulega
bókmenntaviðræðufundi þeirra.
Við annað tækifæri virðist And-
ropov flokksleiðtogi hafa haldið
verndarhendi sinni yfir leikhús-
verki einu eftir leikritahöfundinn
Arro, sem er hálf-rússneskur og
hálf-gyðinglegur að uppruna.
Þetta leikrit, „Sjáið bara, hver
kominn er,“ sem sýnt var í
Majakovskíj-leikhúsinu í Moskvu,
varð eitt hið vinsælasta stykki í
borginni á liðnu leikári.
Strax í upphafi hafði hin opin-
bera sovézka ritskoðun haft ýmis-
legt út á sviðsetningu leikritsins
að setja: { stað ungs manns, sem
átti að hengja sig í stykkinu, var
settur gamall maður, af því að
sjálfsmorð hins fyrrnefnda kynni
að verða sovézkri æsku slæmt for-
dæmi. Eftir þessar breytingar
mátti svo hefjast handa við að
sýna leikritið opinberlega. En
strax eftir fyrstu sýningarnar
þóttist ritskoðunarnefndin sjá
ýmsa aðra vankanta á boðskap
leikritsins.
Áður en til þess kæmi, að leik-
ritið yrði með öllu tekið af sýn-
ingarskrá leikhússins, kom frú
Andropov alveg óvænt á næstu
auglýstu sýningu verksins, og varð
það til þess, að leikritinu hafði þar
með verið endanlega bjargað frá
sýninarbanni því, sem yfir vofði.
Þetta var í fyrsta skipti, sem vest-
rænir fréttamenn litu yfirleitt
eiginkonu sovézka flokksleiðtog-
ans augum. Skýringin á hinni
undursamlegu björgun leikritsins
í Majakovskíj-leikhúsinu reyndist
alls ekki svo langt undan: Tengda-
sonur Andropov-hjónanna, sér-
staklega geðþekkur og almennt
vinsæll leikari, Alexander Filipov,
leikur eitt af aðalhlutverkunum í
þessu stykki.
Sacharov syngur aftur
Því miður kemur sá hinn sami
Filipov ekki á sama tíma líka fram
í leikritinu „Sjálfsmorðingjarnir"
eftir Nikolai Erdman í Teatr
Satirij, í „Boris Godunov" á
Taganka-sviðinu, né heldur í leik-
gerðinni af bréfi Franz Kafka til
föður síns í Khúdozéstvennij teatr
(Listræna leikhúsinu) — allar
þessar sviðsetningar hafa nefni-
Iega verið bannaðar. Eins fór með
„Faust“-kantötuna eftir hið nút-
ímalega tónskáld Schnittke, sem
beðið hafði verið með mikilli eftir-
væntingu í Moskvu; enda þótt rit-
skoðunarnefnd sovézka kommún-
istaflokksins hafi þegar verið búin
að kreista rækilega úr safaríkustu
stöðum verksins, var flutningur
þess samt bannaður með öllu á
síðustu stundu.
Þá er ofsóknunum gegn hinum
litla hópi sovézkra andófsmanna
líka haldið áfram af engu minni
krafti en áður, þótt þessir and-
ófsmenn hafi raunar týnt mjög
tölunni á undanförnum árum.
Sovézkur almenningur lætur sér
hins vegar allt bramboltið í sam-
bandi við þessa nýjustu herferð
stjórnvalda í menningarmálum í
ákafiega léttu rúmi liggja. Aftur á
móti fylgdist allur almenningur í
Rússlandi heilshugar og af óskipt-
um áhuga með öðru atviki á
menningarsviðinu. Aðalpersón-
urnar í þessu heiftúðlega deilu-
máli bera tvö víðfræg fjölskyldu-
nöfn: Romanov og Sacharov. Hinn
ungi vinsæli dægurlagasöngvari
Sacharov frá Leningrad hafði
fyrir nokkrum árum stofnað til
slagsmála, þegar hann ætlaði að
lauma nokkrum vinum sínum
framhjá dyravörðunum inn á eina
hljómleika, sem hann átti að
halda. Sacharov hlaut stranga
refsingu fyrir þetta tiltæki sitt, og
formaður Leningrad-deildar
kommúnistaflokksins, Romanov,
sór þess þá dýran eið, að Sacharov
skyldi aldrei framar fá að koma
opinberlega fram í Leningrad, á
meðan hann væri leiðtogi Flokks-
ins í borginni.
Á fundi þeim, sem miðstjórn
Kommúnistaflokks Sovétríkjanna
hélt fyrr í sumar í Moskvu, var
Romanov kjörinn ritari mið-
stjórnarinnar — og er þar með
orðinn líklegur erfðaprins í
Kreml. Romanov varð því að flytj-
ast búferlum frá Leningrad og
setjast að í Moskvu. Svo til þegar í
stað, eða aðeins örfáum dögum
eftir brottflutning Romanovs,
endurheimti dægurlagasöngvar-
inn Sacharov, með pomp og pragt,
stöðu sína sem einn vinsælasti
skemmtikraftur landsins með dýr-
legum hljómleikum í sérstakri
sjónvarpsdagskrá frá Leningrad.
Hljómleikum þessum var sjón-
varpað um gjörvöll Bandaríkin, og
það reyndust líka ólíkt fleiri sov-
ézkir sjónvarpsáhorfendur fylgj-
ast með þessari útsendingu, en
þeir, sem yfirleitt horfa á alla um-
ræðuþætti sovézka sjónvarpsins
um efni eins og „hugmyndafræði-
leg störf í þágu fjöldans".
(Úr Die Zeit.)