Morgunblaðið - 26.10.1983, Síða 26

58
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 26. OKTÓBER 1983
„Þökk og blessun mun fylgja
þér, barnið mitt, meðan ég lifí“
TJr sálarafkimum íslenzkrar rœðulistar
Ræður hafa verið fluttar á íslandi frá því að þjóðfélag var
stofnaö hér. Um iangan aldur, áður en fariö var aö rita lög
og sögur, var ræðan, talan, eina formið, sem þegnar þjóðfé-
lagsins höfðu til þess að láta í Ijós hugsanir sínar á manna-
fundum og til þess að ráða ráðum sínum í ríki og kirkju.
Allan þann tíma var íslenzkt stjórnarfar og önnur menning
byggð á mæltu máli, á mætti orðsins í opinberri ræðu, á list
og ieikni einstaklingsins í því aö tala ... íslenzk tunga ber
þess margar menjar enn í dag, að hún var í upphafi vega
sinna mótuð sem mælt mál.
Þannig ritar Vilhjálmur Þ.
Gíslason í formála að „Mannfund-
um, íslenzkum ræðum í þúsund
ár“, sem Bókaútgáfa Menningar-
sjóðs gaf út árið 1954. Hér á eftir
birtast nokkur valin sýnishorn úr
bók þeirri, fólki til skemmtunar,
ef til vill fróðleiks og gagns. Því
engum ætti að vera óljóst að sorg-
ardikt, vísdóm og eðalperlur er
hægt að drekka af heimspek-
inganna vatnsrennum.
Homilíur
Homilíur heita elstu katólsku
kirkjuræðurnar og eru eitt það
fyrsta sem skrifað var á íslenzku:
Lífið ótrútt
Frá upphafi heims hefur þetta
líf svo ótrútt verið, að það vélar
alla, og má engi því trúa. Og eigi
aðeins lýgur það að vinum sínum,
heldur dregur það þá til allra
synda. Þetta líf eggjar gálausa
menn til ofáts og ofdrykkju og
hórdómsmenn til saurlífis. Minnir
það þjófinn, að hann steli, en reið-
an, að hann vegi, en skrökmann,
að hann ljúgi. Þetta líf veldur
skilnaði meðal hjóna og gerir
sundurþykki með vinum og þræt-
ur með friðsömum og gerir styggð
með bræðrum. Þetta líf tekur
réttlæti frá dómendum og hagleik
frá smiðum og hófsemi frá siðum.
En bróðir vegur bróður eða faðir
banar syni sínum eða sonur föður.
En hverjar ódáðir, er gerðar eru,
þá verður það allt gert af trausti
og fyrirtölu þessa lífs, og gerist þá
hatur með mönnum, er þeir elska
þetta líf meir en rétt er. Til hvers
herja víkingar á kaupmenn eða ill-
virkjar á brautingja, eða til hvers
tefja sælingar ógöfga menn, nema
til þess að þeir þjóni þessu lífi, og
vænta þeir þess, að þeir muni
lengi njóta ástar þessa lífs? En
þetta líf eggjar glæpamenn og
býður ósiðu og teygir menn til
ódáða, en síðan selur það þjóna
sína og vini til eilífs dauða. Af
þessu lífi gerist eilífur dauði á
þeirri tíð, en hinir fyrstu menn
þjónuðu losta sínum og girnd
augna sinna, og urðu þeir þaðan
reknir í þetta dauða hérað, er áður
voru skaptir til lífs, en nú urðu
þeir þaðan reknir til helvítis og
höfðu ekki með sér nema syndir
einar.
Oddur
Gottskálksson
Með siðaskiptunum kemur á
ýmsan hátt ný mælskulist, ný
tóntegund og nýtt málfar. Oddur
var einn af forvígismönnum hins
nýja siðar.
Réttvís
valdsstjórn
í annarri grein, þá eiga þeir,
sem réttir valdsstjórnarmenn
vilja vera, einna helzt fram að
fylgja guðs orðum og allri kristi-
legri tilskikkan, svo að dýrðarlegt
lof herrans Jesú Kristi mætti sem
víðast um landið út breitt verða,
styrkjandi orðsins Kristi þjón-
ustumenn, til þess að guðs orð
mætti alþýðunni réttilega prédik-
uð verða. Og þeir hinir sömu
valdsmenn eru sannir guðs ástvin-
ir, sem slíkt gera, að þeir elska
réttindin og guðs lögmál af öllu
hjarta, iifa í guðlegum ótta og
leggja þar allt kapp á, að guðs lög-
um og landsins verði sem bezt
fylgt, takandi eigi fé né mútur
fyrir sannindi, verandi góðum
mjúkir og miskunnsamir, en
ómildum harðir og hegningarsam-
ir eftir lögunum, hugsandi svo, að
slíkt vald þá hafi þeir af guði, en
eigi af sjálfum sér. En hinir aðrir,
sem sjálfir innþrengja sér í valdið
og vinna það til stundlegra met-
orða og veraldlegra auðæfa, að
þeir vilja með vondslegum fé-
drætti gera sjálfum sér salution,
þeim væri betra að blífa í lægri
stétt, af því að vandi fylgir hverri
vegsemd.
Guðbrandur biskup Þorláksson
(1542—1627)
Líkprédikun
Nú með því að þessi þverbrotni
syndari, N.N., vill ekki til hlýðni
ganga, hvorki fyrir heimuglegrar
né opinberar áminningar, þá
neyðumst ég til skyldu míns emb-
ættis vegna að gera svo sem guð
hana hefur boðið og bífalað og
andlegt yfirvald.
Þar fyrir segi ég svo:
Ég, N, Jesú Kristi og hans heil-
aga orðs þénari (óverðugur), yður
og mér í hans nafni samankomn-
um, þá sel ég og afhendi þennan
þverbrotna syndara, N.N.son, and-
skotanum í vald til deyðingar
holdsins, að hans andi mætti
verða hólpinn á degi drottins, ef
hann iðrun gerir. Og ég boða og
tilsegi nefndum N. nú að þessari
stundu og tíma reiði guðs og lýsi
hann af guðs álfu útskúfaðan, úti-
lyktan, frásniðinn frá guðs söfn-
uði og lýsi hann að vera bannfærð-
an og bölvaðan með djöflinum og
öllum ómildum, þangað til hann
iðran gerir. Þar með fyrirbýð ég
honum öll heilög sakramenta og
samneyti allra kristinna manna í
nafni föður og sonar og anda heil-
ags.
Gísli lögmaður Hákonarson
(1583—1631)
Þingsetning
Friður og blessun guðs föður al-
máttugs og vors ljúfa lausnara
Jesú Kristi ásamt hjástoð heilags
anda sé með oss öllum lögþingis-
mönnum nú og jafnan. Amen.
Ég, Gísli Hákonarson, lögmaður
sunnan og austan á íslandi, set
Páll Björnsson í Selárdal
(1621—1706); „... drottinn tilneyðist
þess vegna að ausa sinni grimmd yfír
þetta land ..."
Benedikt Gröndal (1826—1907); „Að
afnema trúna á persónulegan guð
væri sama sem að nema sólina burtu
úr jarðstjörnukerfinu."
hér í dag almennilegt Öxarárþing
með allan þann rétt og rentu, veg
og virðingu, sem lögfullu lögþingi
ber að hafa eftir lögum. Set ég hér
grið og fullan frið allra manna á
millum utan lögréttu og innan.
Fyrirbýð ég hverjum manni hér að
vekja víg eða vandræði, en ef ein-
hver gengur á þessi grið, vegur
mann eða veitir lemstrarsár, þá
hefur sá fyrirgert fé og friði, landi
og lausum eyri og komi aldrei í
land aftur. En ef menn fá hér ann-
an óhlut eða vansa af manna völd-
um og vilja, þá eykst réttur þeirra
að helmingi, en kóngi merkur.
Enginn skap vopn né drykk til
lögréttu hafa, en ef borið verður,
þá er upptækt. Á kóngur hálf vopn
og hálfa sekt, en þingmenn hálfa.
Þingmenn eiga drykk allan. En ef
nokkur slæst í mat eður mungát
og rækir það meir en þingið, hann
skal enga uppreisn eiga síns máls
á þeim degi, er hann svo gerir,
hvaða mál sem hann á að kæra á
Öxarárþingi.
Svo fyrirbýð ég hverjum manni,
sem utan lögréttu er, að gera
nokkurt hark eða háreysti, svo
lögréttumenn megi ei náðulega
geyma dóma sinna eða þeir, sem
kæra mál sín og þar hafa oriof til
fengið, því í öllum stöðum hæfir
mönnum að gæta spektar og sið-
semdar, en þó einkanlega og mest
í þeim stöðum, sem til spektar og
siðsemdar eru skipaðir og að önd-
verðu voru settir og flestum verð-
ur mestur skaði að, ef nokkuð
skerst í.
Guðbrandur biskup Þorláksson
(1542—1627).
Stephan G. Stephansson (1853—
1927); „Hann hefur gert endurminn-
ingar mínar auðugri ... “
Páll Björnsson í Selárdal
(1621—1706)
Ræða gegn
galdramönnum
Þeir (þ.e. galdramenn) eru guðs
og manna andstyggð, þeir flug-
ormar, sem stinga með munni og
hala, hverra orinbit er eitrað tvö-
faldlega, fyrst með því að draga að
sér þá endurleystu í fordæming-
una, ... svo öll akuryrkja drottins
fordjarfast, allur guðsótti út-
slökkvist, en drottinn tilneyðist
þess vegna að ausa sinni grimmd
yfir þetta land líka sem yfir
Babýlon vegna þeirra, svo ég lýsi
þessa djöfulssyni hina verstu og
stærstu orsök og efni til allrar
þeirrar ólukku, sem koma kann yf-
ir þessa Vestfjörðu, yfir oss og
börn vor eftir oss, og fel þeim all-
an þann ábyrgðarhluta á hendur,
svo hvort hér koma Tyrkir eða
ræningjar eða hver önnur plága,
sem svo er á hverjum degi... Hér
er sjálfur andskotinn gerður að
guði, hér til sýnis og aðhláturs
djöflinum teymdur eftir sér sonur
guðs og hans orð af þessum þýjum
satans.
Brynjólfur biskup Sveinsson
(1605-1675)
Um svall og
drykkjuskap
Hvað leiður, ljótur og and-
styggilegur löstur að ofdrykkjan
sé, er auðvelt að skynja bæði af
heilagrar ritningar greinum og
svo af sjálfri skynseminni. Of-
drykkjan var tilefni bölvunar og
útskúfunar Kains og hans sonar,
Kanaans, og þeirra allra eftirkom-
enda, er bannfærðir voru og svo
sem í útlegð útskúfaðir frá öðrum
sonum Nóa... Af ofdrykkjunni
sofnaði Holofernis svo fast, að
hann varð aldrei við var tiltækis
og hálshöggs, sem Judit honum
veitti, fyrr en í Helju ... Sjálfur
Kristur spáir á meðal annarra
glæpa og guðleysis muni menn á
síðustu heimsins tímum, eins og á
dögum Nóa, eta og drekka ugga-
og andvaralaust, það er í ofáti og
ofdrykkju fram fara hirðandi ekki
um neina hluti, fyrr en sá síðasti
dagur dettur yfir. Þar með segir
hann, að sá ráðsmaður, sem leggst
í svall og ofdrykkju með lausingj-
um og portkonum, muni sundur-
hlutast, þá hans herra til kemur,
og eignast hlutdeild með hræsnur-
um ... Því ítrekar hinn heilagi
Páll, þar hann öllum til segir að
vera sparneytnum og vaka, því að
þeirra mótstandari, djöfullinn,
gangi um kring sem grenjandi ljón
sækjandi eftir þeim hann upp
svelgi, og í einu orði að segja: öll
ritningin er full með þvílíkum
greinum, sem drykkjuskapinn for-
dæma, og við má honum trúlega
vara, og að sönnu, sé hann með
heilskyggnum augum litinn, þá er
hann einna ljótasti og leiðasti
giæpur. Því hvað er manneskjunni
lánað ypparlegra og dýrðlegra en
vit og skyn? Því hvað er herfilegra
að sjá en æran og vitstola mann?
Nú ber ekki á milli ofdrykkjunnar,
vitleysisins og æðisins, nema
tímalengdin, en báðir ærast þeir í
hvert sinn, utan ofdrykkjan varir
skemur...
Sé gott og glatt í sinni, þá kem-
ur ofsakæti, gikkaralegur leikara-
skapur, skellihlátur og annað þess
háttar alvarlegum manni ósæmi-
legt; sé þungt og illt í sinni, þá
brestur upp agg og deilur, þrætur
og skammaryrði, hróp og brigzl,
högg og barátta og annað þessu
verra, því hvað sem að svífur í
drykkjunni, það verður í ofdrykkj-
unni mátalaust, svo mann hefur
þar hvorki á taum né stilling,
heldur flýgur og fýkur svo sem
fara gerir í æði og ógangi... Þá
þykist sérhver allt vita, hafandi
þá tönn og tungu á öllu og sér-
hverju, sem fram kemur; öll
blygðun og hæverska vikur þá
langt í burtu, en ofdirfð og blygð-
unarleysi kemur þá inn í staðinn
og uppfyllir bæði brjóst og tungu.
Þá fyrirverður maður sig ekki að
gera það og tala, sem hann getur
ekki heyrt nefnt ódrukkinn, jafn-
vel þó kosti líf og háls. Þá hreyfast
ótérlegar og lostasamar athafnir,
fordjarfanleg útsóun, svall og
eyðsla ... að nú sé ekki talað um
þann skaða, sem ofdrykkjan lík-
amans heilbrigði gerir. Þar af
kemur höfuðsundli eða riða, minn-
isleysi fyrir tímann og augna
krím, dynur fyrir eyrun, mátt-
leysi, mattregi eður leiður, mag-
ans fjördjörfun, óværð af riðum
og skruðningi fyrir lífinu, liðasótt-
ir, handa og fóta mein, andfýlur af
forbrenndri lifur og feygðum
maga, en hið innra angursemi, ill-
nagandi samvizka; hið ytra
minnkun og forsmán hjá öðrum
mönnum, eyðsla og forsómun bæði
tímans, gagns og embættis og að
síðustu eymd og fátækt, yfir
hverju þó enginn réttilega sig