Morgunblaðið - 24.11.1983, Blaðsíða 23

22
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 24. NÓVEMBER 1983
TÓMAS GUÐMUNDSSON SKÁLD
Tómas Guðmundsson er látinn, á áttug-
asta og þriðja aldursári. Ekki fer hjá því
að inn í söknuð vina hans og aðdáenda leiti
vitundin um söguleg tímaskil. Þó að ljóða-
gerð hans félli utan við aðalfarveg bók-
menntanna á hans dögum, stóð hann í
sögulegum sporum: hann var í raun fyrsta
skáld íslenzkrar borgar; enginn annar
listamaður átti viðlíka hlut að því að móta
hugmyndir Reykvíkinga og landsmanna
yfirleitt um hina ungu Reykjavík sem
stórborg langt umfram vöxt sinn. Margar
lýsingar Tómasar eru runnar mönnum svo
í merg og bein, að þeir vita ekki lengur
hvaðan þær koma, og svo á það að vera. Ef
Austurstræti, Vesturbærinn, Laufásveg-
urinn, gotneska kirkjan, fríkirkjan,
Vatnsmýrin, Skerjafjörðurinn gleðja huga
manns, er eins víst að Tómas eigi þar hlut
að máli, og ef manni leiðast þau úr hófi er
ráð að leita til Tómasar.
Fagra veröld var áfangi í menningar-
sögu íslendinga. Hún merkti meðal annars
að ljóðagerð, eins og fólkið, var að taka sér
bólfestu í bæjum. Það var íslenzkri menn-
ingu lán, að höfundur með lífsviðhorf og
málfar Tómasar Guðmundssonar varð
fyrstur til að gefa bænum ákveðinn svip í
bókmenntum landsmanna.
Á síðari árum var Tómas þjóðskáld vort,
ef það orð hefir ákveðna merkingu á nú-
tímavísu: hann orti þjóð sinni hátíðaljóð
og minni á stórum stundum. Sitthvað
bendir til að hann verði síðasta þjóðskáld-
ið, að minnsta kosti um langa hríð: mikið
skáld, sem gefur þjóðinni fremur en ein-
staklingnum rödd á hátíðarstund. Svo
mikið hafa tímarnir breytzt. En Tómas
var líka þjóðskáld í gamalli merkingu
orðsins: hann var höfuðskáld og jafnframt
ástsælt skáld með þjóð sinni yfirleitt. Um
það bera upplög bóka hans hversdagslegt
vitni, allt frá því að Fagra veröld kom út í
þremur útgáfum, innan árslengdar,
1933-4.
Hann var þesskonar skáld, sem býr sér
til sérstakan heim. En hann orti ekki um
annan heim en þann sem við búum í, né
æðri heim og betri, né heldur um full-
komnari veröld löngu liðins tíma. Og hann
sá ekki tímann í venjulegum æviskeiðum
heldur andstæðum; tvö skaut toguðust á,
æska og dauði. Milli þessara skauta spratt
upp frumlegur, fyndinn og sérkennilega
raunsær skáldskapur hans. En maður
finnur alltaf átog þessara skauta.
Fyrir kemur að menn líkja saman skáld-
skap Tómasar og Jónasar Hallgrímssonar,
þó að fullmargt sé ólíkt með þeim, jafnvel
gamansemi þeirra, þrátt fyrir rómantíska
íróníu beggja. Ef til vill er það fyrst og
fremst óskilgreinanleg málfegurð þessara
skálda, sem vekur upp samlíking í hugum
manna. En eitt eiga þeir með vissu sam-
eiginlegt: báðir sköpuðu þeir nýjan heim,
Jónas úr fábrotnu íslenzku sveitalífi, Tóm-
as úr lítilli borg.
Enginn vafi er á því, að Reykjavík Tóm-
asar var og er raunveruleg, en hún er samt
sem áður smíði hans sjálfs. Það er að
sjálfsögðu hlutverk skálds, sem býr sér til
eigin heim, að verja hann fyrir þrotlausum
yfirgangi af óreiðu hins verulejkans, þess
sem er allt í kringum oss. Það gerir skáld
ekki með því að einangra sinn veruleika,
heldur með því að viðurkenna fallvaltleik
hans. f gegnum lofsöngva Tómasar til
æsku og fegurðar leggur stöðugan geig af
óvissu gleðinnar, af hverfulleik fegurðar-
innar. Jafnvel í einfaldasta söng eins og
Hanna litla leitar tvíræðnin inn:
Svona er að vera seytján ára
Skáldið veit og við um leið, að heimur
kvæðisins endist ekki. En jafnframt segja
kvæðin manni aftur og aftur, á ótal vegu:
að missa er sama og eiga.
Tómas Guðmundsson var vitsmunalegt
skáld, og þessvegna hlaut hann að yrkja
samsettan skáldskap, þó að ljóðræn mýkt,
hlýja málfarsins og ævintýraleg gaman-
semi virðist stundum feia mönnum dýpt
hans og andstæður. Mótsögnin, paradox-
inn, varð strax í Fögru veröld stílgerð
Tómasar og oft og tíðum sjálf byggingar-
list kvæðanna. Þannig urðu þau óvinnandi
borg, þrátt fyrir viðkvæmni þeirra.
Ég býst við því, að menn lesi almennt
síður tækifæriskvæði Tómasar, eftir að
þau hafa lokið fyrsta hlutverki sínu, en hin
persónulegu, ljóðrænu kvæði, en þá fara
Tómas ásamt Gylfa Þ. Gíslasyni þiverandi menntamálaráðherra og W.H. Auden.
menn margs á mis. Tómas var ekki póli-
tískt skáld í venjulegum skilningi, þó að
hann hafi ort hápólitísk kvæði eins og til
dæmis Dagur Noregs eða önnur og enn
listrænni eins og Jerúsalemsdóttir. En
hann var eins og vænta mátti af jafngáf-
uðum manni næmur fyrir hræringum
samtímans. Mannúð hans og ást á öllu lífi
var sterk og viðkvæm. í ýmsum viðhafn-
arkvæðum hans frá síðari árum koma
þessir eðlisþættir hans skýrt fram,
kannske skýrar fyrir sumum en í hinum
margræðu, gamansömu kvæðum frá fyrri
árum. Ég leyfi mér að taka upp kafla úr
einu tækifæriskvæði hans; hann flutti það
á tuttugu ára afmæli Þjóðleikhússins:
En upp afhverju banabáli jarðar,
sem ofríki og heiftúð hafa kynt,
berst rödd, sem lægsta rómi yfirgnæfir
hvern sprengjuþyt og vítisvélagný—
barnsrödd, sem sárast lætur oss í eyrum
jafnt nótt sem dag: Æ skila, skila mér
æskunni, sem mér hafði verið heitin,
gleðinni, sem við glugga mína beið —
skilaðu aftur, skilaðu lífi mínu--
Slík er sú rödd. Þ6 skal ei örvænt alls.
Tvennt á sér mesta biðlund hér í heimi,
hamingja manns og moldin hljóð og svöl,
sem langan vetur vors og sólar bíður.
Og meðan angist barns á vísan veg
að einni sál mun aldrei þannig fara,
að þögn og dauði sjái um sögulok.
I síðustu bókum sínum, einkum Fljótinu
helga, sótti Tómas mjög yrkisefni til
æskustöðva sinna í Grímsnesi, við Sogið.
Var sú veröld honum raunverulegust? Ég
veit það ekki, en ég veit hitt að sú heimþrá
var enn viðnám hans við hverfulleikanum.
Tómas varð gamall maður. Hann bjó við
vanheilsu síðustu árin, stundum erfiða.
Lífið lagðist stundum þungt á hann, en
hann átti fjölskyldu, sem lét sér einstak-
lega annt um hann, og hann langaði ekki
til að deyja, þrátt fyrir allt, og hann missti
aldrei traust á þeírri veröld fegurðar og
æsku sem hann hafði ungur skapað, af því
að hann hafði alltaf tekið hana með varúð.
Ég get ekki lokið orðum mínum án þess
að minnast á manninn sjálfan bak við
kvæðin, eins og ég þekkti hann. Mér er
hann auðvitað minnisstæður eins og öll-
um, sem kynntust honum eitthvað, fyrir
samtalsgáfu hans og makalausa, stíl-
hreina fyndni. En hann var aldrei yfir-
gangssamur í samtali, eins og mörgum vel
máli förnum manni hættir til. Hann var
ekki einræðumaður og ekki sagnaþulur.
Hann hafði hinsvegar einstakan hæfileika
til að gleðja menn með nærveru sinni og
tali. Þó er mér hann minnisstæðastur fyrir
velvild hans, skilning og umburðarlyndi.
Mér fannst hann skilja vináttu dýpri
skilningi en flestir aðrir menn.
Þegar vinur manns deyr, veit maður
með fullri vissu, hvað manni finnst um
Við afhjúpun styttunnar
af Tómasi í Austurstræti.
hann: ég kveð Tómas Guðmundsson á
sama hátt og ég hugsaði einatt til hans,
meðan hann lifði: guð blessi hann.
Tómas Guðmundsson átti afburða
glæsilega og vel gerða konu, Berthu Maríu
Jensen. Hún lifir mann sinn ásamt tveim-
ur ágætum sonum þeirra, Tómasi og Guð-
mundi. Ég votta þeim mína dýpstu samúð.
Kristján Karlsson
Fagra veröld, önnur ljóðabók Tómasar
Guðmundssonar, kom út, þegar ég var í
menntaskóla. Engin bók hafði mér áður
orðið slík opinberun — og hefur ekki orðið
síðan. Heimskreppa olli fátækt og
atvinnuleysi á íslandi, eins og í öðrum
löndum. Skuggi ofstækis og einræðis, jafn-
vel hugsanlegrar styrjaldar, grúfði yfir
veröldinni. Við, sem þá vorum ung, virt-
umst vera að halda út í hræðilegan heim.
Var það kannske þess vegna, að við tókum
ljóðum Tómasar í Fögru veröld sem fagn-
aðarboðskap, lásum þau og sungum og
urðum bjartsýn á framtíðina? Við lokuð-
um ekki augunum fyrir því, sem okkur
fannst rangt og ljótt. En við sáum, að það
var til fögur veröld.
Tómas Guðmundsson hefur haft meiri
og dýpri áhrif á hugarheim heillar kyn-
slóðar á íslandi en nokkurt skáld annað á
þessari öld. Hann leiddi fegurðina til há-
sætis í íslenzkum skáldskap, eins og Jónas
Hallgrímsson hafði gert hundrað árum áð-
ur. Við hlið Jónasar er hann skáld fegurð-
arinnar í íslenzkum bókmenntum. En Fög-
ur veröld Tómasar Guðmundssonar er ekki
aðeins fágaður heimur göfugs listamanns,
þar sem Stjörnur vorsins skína og vekja
unað ástar og vináttu, — við Sundin blá er
einnig gleði og fögnuður, kímni og kátína.
Jafnframt heyrist úr Fljótinu helga niður
þeirrar lífsgátu, sem engin vísindi fá ráðið,
en mikið skáld getur gert að heillandi
spurn. Og eigum við ekki öll að halda Heim
til þin ísland?
Tómas Guðmundsson er það skáld ís-
lenzkrar þjóðar á þessari öld, sem kveðið
hefur fegurð veraldar og fegurð mannlífs,
ást og gleði ljúfast lof, og unnið frelsi og
mannúð, ættjörð og arferni dýrust heit. I
kvæðum, sem munu lifa meðan íslenzk
tunga er töluð, minnti hann okkur á að
gleyma ekki bláu blómi, litlum fugli né
helgu fljóti, — á það, sem gerist hvergi
nema í hjörtum mannanna.
Gylfi Þ. Gíslason