Morgunblaðið - 24.11.1983, Síða 28

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 24. NÓVEMBER 1983
27
tilnefningar. Kannski verður hann síðasta
þjóðskáldið. Tímarnir hafa breytzt. Nú er
allt óformlegra en áður. Allt lagt að jöfnu.
Stílleysi einkenni poppaldar. Litlar kröfur
gerðar til listrænna vinnubragða. Samt
eru enn lesin ljóð á þjóðhátíð 17. júnk Það
er þó nokkur yfirlýsing um sérstöðu ís-
lenzkrar menningar. Það var kennari
Tómasar og vinur, ólafur Lárusson próf-
essor, sem bað hann semja fyrsta ávarp
fjallkonunnar 17. júní. Það átti að vera í
óbundnu máli, „en mér þótti fara betur á
að yrkja ljóð,“ ságði Tómas. Þannig komst
þessi venja á. Hún er vinaleg áminning um
það, sem gefur lítilli þjóð gildi.
★
Tómasi var dauðinn áleitið umhugsun-
arefni. Hann sagði mér, að hann hefði
kviðið fyrir honum, þegar hann hefði verið
ungur, „en nú er ég hættur því.“ Hann var
svo mikill trúmaður á annað líf, að hann
var þess fullviss, að hundurinn hans og
einkavinur, Stubbur, sem hann gerði
ódauðlegan í einstæðu ljóði, biði hans
handan við gröf og dauða. Um kvæðið
sagði hann við mig: „Þetta verða eftirmæli
um hundinn minn og ég er að vona, að það
komist inn í sálmabókina.“
Dauðinn var Tómasi áleitið yrkisefni,
ekki sízt í Fljótinu helga 1950. Heilsufari
hans var þannig háttað um þær mundir,
að það knúði hann til að velta fyrir sér
dauðanum meir en hann hafði áður gert.
„En ég komst að þeirri niðurstöðu," sagði
hann, „að það er eitthvað í okkur sem
sættir okkur við dauðann, ef við höfum
kjark til að hugsa um hann eins og hann
er úthverfan á lífinu." Þegar Tómas var að
yrkja kvæðið um Stubb, sagði hann mér,
að tilhlökkunin væri að mestu horfin. Áð-
ur hafði hann talið það mikla hamingju að
ná háum aldri — og er það skjalfest í Svo
kvað Tómas. Nú sagðist hann helzt hafa
gaman af að dunda við að yrkja eftirmælin
um hundinn. Ég sagði mér fyndist hann
líta vel út. En hann horfði á mig og sagði
brosandi: „Eins og hús, sem er nýmálað að
utan en er að hrynja að innan. En ég er
orðinn svo gamall, að það sakar ekki þó ég
sé svolítið trúaður." Mér fannst hann hafa
tilhneigingu til örlagatrúar.
Tómas minntist á vináttuna í þessu
samtali okkar og lagði áherzlu á mikilvægi
hennar. Hann kvaðst hafa ort um vinátt-
una og hlýjuna í síðasta ljóðinu í Stjörnum
vorsins. Síðar sagði hann mér, að hann
hefði reynt að finna þetta Ijóð, en það væri
horfið úr bókinni. „Ég hef líklega gleymt
þessu ljóði í prentsmiðjunni," sagði hann.
Hann skrapp í burtu þegar verið var að
setja Stjörnur vorsins, en fékk í hendur
síðustu próförk, þegar hann kom heim aft-
ur og fannst þá síðasta ljóðið misheppnað.
Hann orti það upp, en líklega hefur það
glatazt. Tómasi þótti vænt um að Almenna
bókafélagið ætlaði að gefa út Stjörnur
vorsins í tilefni af 75 ára afmæli hans.
Hann sagði, að þeim Kristjáni Karlssyni
þætti Stjörnur vorsins skemmtilegasta
ljóðabókin hans.
★
Þeir Tómas og Morten Ottesen skóla-
stjóri voru miklir mátar. En Morten trúði
ekki á annað líf. Einhvern tíma yfir kaffi-
bolla á Borginni sagði Tómas okkur, vinum
sínum, hvernig dauðinn hefði leikið á
Morten Ottesen: „Þegar hann var látinn,
kom hann í draumi til mín, glotti og sagði:
„Það er eins og ég hef alltaf sagt þér,
Tommi minn, það er ekkert annað líf.“
★
Ástsælasta skáld þjóðarinnar er dáið,
fulltrúi gleði og æsku, boðberi birtu og
vors; eitt af mestu ljóðskáldum sinnar
samtíðar horfinn þessum heimi:
Ó, dauði, taktu vel þeim virti mínum
sem vitjað hefur þreyttur á þinn fund.
Tómas fór eftir hollri ábendingu Maet-
erlincks, að hugsa dálítið um dauðann á
hverjum degi. Þá yrði auðveldara að deyja
þegar að því kæmi. „Við deyjum dálítið
hvern dag,“ sagði hann, „þangað til við
deyjum. Þá hættum við að deyja.“
Tómas Guðmundsson er hættur að
deyja. Hann lifir með þjóð sinni.
Matthías Johannessen
Tómas Guðmundsson flytur þjóðhátíðarljóð sitt á 1100 ára afmæli íslandsbyggðar á Þingvöllum 1974.
kaffibolla á Borginni, sagði Bjarni Guð-
mundsson okkur þá sögu — og Tómas
staðfesti hana — að skáldið hefði fyrir
mörgum áratugum verið spurt að því,
hvers vegna hann væri að yrkja. Tómas
svaraði: „Það er til þess að ég hafi eitthvað
gott að lesa, þegar ég er orðinn gamall."
Eftir hátíðahöld stúdenta 1. desember
fyrir nokkrum árum, sagði Tómas við mig
hryggur: „Það er sorglegt að horfa upp á
þá berjast fyrir skoðunum, sem þeir hafa
ekki.“
Þegar flestir ráðherrarnir voru á Norð-
urlandaráðsfundi erlendis fyrir allmörg-
um árum, sagði Tómas við mig: „Þetta er
voðalegt ástand hér og ekkert útlit fyrir,
að það fari batnandi, nú er ríkisstjórnin að
koma heim.“
í annað skipti sagði hann: „Annaðhvort
verður að leggja niður dagblöðin eða ís-
lenzkuna, það fer ekki saman.“ Mér er nær
að halda að Halldór Laxness hafi jafnvel
meiri áhyggjur af íslenzkunni í fjölmiðlum
en Tómas.
★
Tómas kvaðst einungis hafa snarað
tveimur ljóðum um dagana. Annað var eft-
ir Kipling, en hitt Sigurð Grímsson. Það
þýddi hann á ensku. Það byrjaði svona:
Syngdu góða, syngdu
sólskinsljóðið þitt.
Þeir bekkjarbræðurnir í menntaskóla
vissu, að Sigurður ætlaði að láta kvæðið
fljóta með í ljóðabók sinni, Við Langelda.
„Þegar Sigurður var að lesa prófarkirn-
ar af bókinni, fórum við að hugleiða,
hvernig við gætum stritt honum,“ sagði
Tómas. „Það varð úr að ég þýddi þetta ljóð
á ensku, síðan gengum við heim til Sigurð-
ar og fengum að glugga í próförkina. Þeg-
ar við komum að þessu ljóði sagði ég:
„Heyrðu, þetta getur ekki verið eftir þig,
þetta er eftir Swinburne". Sigurður hrökk
við og varð áhyggjufullur og ætlaði að fara
að eyðileggja ljóðið, en við settum upp
sakleysissvip. Ljóðið væri örugglega eftir
Swinburne, enda væri það stuðlað á ensk-
unni. „Ja, ég hlýt að hafa lesið þetta ein-
hvern tíma,“ sagði Sigurður skelkaður og
átti nú ekki annað eftir en rífa ljóðið úr
próförkinni. Þá sögðum við honum sann-
leikann."
Á menntaskólaárunum var gleði og
gáski ofar hverri kröfu. Tómas var ímynd
stúdentsins. Æskan var ávallt í fylgd með
honum.
★
Tómas Guðmundsson var ekki einungis
borgarskáld, heldur einnig þjóðskáld án