Morgunblaðið - 09.12.1983, Side 6

54 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 9. DESEMBER 1983
Grýla gamla í ieróinni meó auga í hnakkanum og eyru lafandi nióur í Einn ai gömlu jólaaveinunum bar nafnió Reykjaavelgur, en hann var einkum þekktur á Veatfjöróum, aat
mitti. Og aó vanda er hún meó nokkur óþaag börn ípokahorninu. gjarnan uppi á húamæni og avalg í aig reykinn úr atrompinum.
Teikningarnar eru allar eftir Hring Jóhanneaaon, en hann myndakreytir bókina J jótaakapi".
„Gömlu jólasveinamir voru
álitnir hálfgerð tröll,
bamafælur og mannætur“
Ítaiía er eina landiö þar aem „jólaaveinninn“ er kvenkyna, La Befana
netniat hún og hleypur milli húaþaka meó kúet í hendi.
Nikulás aldrei gert fyrr.
Nú kemur ný stökkþróun til sög-
unnar. Upp úr 1870 hefst ný útflytj-
endabylgja til Ameríku, þ.á m. frá
islandi, eins og við þekkjum. Þar
kynntust evrópsku innflytjendurnir
fyrst þessum nýja jólasveini. Þá
höföu frímerki og póstkort veriö
fundin upp fyrir nokkrum áratug-
um, og nú tóku landnemarnir aö
senda jólakort meö myndum af
Santa Claus til ættingja og vina á
gamla landinu. Þessi jólasveina-
kort höföu mikil áhrif. Þaö má
segja, aö Ameríkanar hafi sent til
baka á póstkortum þá persónu,
sem fluttist vestur um haf 2—300
árum fyrr.
Og nú varö þróun jólasveina-
tækninnar mjög hröö eins og allt
annaö á dögum hinna fljótvirku
fjölmiöla. Á ýmsum svæöum i Evr-
ópu höföu menn reyndar á 19. öld-
inni þegar komiö sér uþp sínum
eigin jólasveini, áöur en sá amer-
íski barst þangaö í pósti. Þar má
nefna Father Christmas hjá ensk-
um, Herra vetur hjá þýskum, Afa
Frosta hjá rússneskum þjóöum og
jólanissana á Noröurlöndum. A
okkar öld hafa allar þessar jóla-
sveinageröir hins vegar runniö
saman í eitt og sama mót. Og þaö
er þessi samsuöa úr mörgum jóla-
sveinategundum, sem gömlu ís-
lensku jólasveinarnir hafa veriö aö
laga sig eftir í útliti og klæöaburöi
á síðustu fimmtíu árum.“
Þá viturn viö þaö. Rauöklæddi
og hvítskeggjaöi jólasveinninn sem
flestir kannast viö í dag, var upp-
haflega dýrlingurinn Nikulás, sem
fluttist meö Hollendingum til Am-
eríku og var sendur á póstkortum
til baka til hinna ýmsu Evrópu-
landa. En hvenær fara íslensku
jólasveinarnir aö klæöast fötum
hins alþjóðlega jólakarls? Um þaö
segir Árni: „Fram til síöustu alda-
móta höföu ekki birst neinar
Barnaætur virðaat hafa veriö
þekktar víða um lönd. Hér er evr-
ópak koparatunga frá 16. öld af
einni alíkri. Fjarakyidur ættingi
Grýlu og fjölakyldu hennar?
myndir af jólasveinum á íslandi. En
bæði í Ameríku og á Noröurlönd-
um var kringum 1880 farið aö gefa
út og senda jólakort meö myndum
af jólasveininum eins og menn
hugsuðu sór hann á hverjum staö.
Heldur fyrr höfðu tekiö aö birtast
teikningar af jólasveinum í nokkr-
um myndablööum.
Eitthvað af þessum útlendu
teikningum hlýtur aö hafa komiö
fyrir augu manna á íslandi, en ekki
var mikiö um myndskreytingar í ís-
lenskum blööum á þeim tíma.
Elsta jólasveinamyndin, sem fund-
ist hefur í íslensku blaöi, er á for-
siöu jólablaös Æskunnar áriö
1901. En þar eru greinilega litlu
dönsku „jólanissarnir" á ferö.
Og uþþ úr síðustu aldamótum
taka jólasveinarnir á íslandi aó fá
meiri sviþ af útlendum jólasvein-
um, einkum þó hinum alþjóölega
jólakarli, heilögum Nikulási eöa
Santa Claus, sem nú er þekktur
um allan heim, hvort sem þar búa
kristnar þjóöir eöa ekki, aöeins ef
þar er jólaverslun. Þeir fá hvítt
skegg, rauöar kinnar, síbrosandi
augu, stromphúfu og rauöa siö-
kápu. Þeir veröa vinir barnanna,
en ekki fjendur, færa þeim gjafir,
syngja fyrir þau og segja sögur."
Þaö er þvi óhætt að segja aö
talsverö breyting hafi orðiö á jóla-
sveinunum okkar, þó þeir haldi
gömlu nöfnunum sinum og ýmsu
ööru úr þjóötrúnni. En hvaö meö
aöra siöi sem tengjast jólunum?
„Sá siöur aö láta skóinn út í glugga
er talinn hafa borist hingaö fyrir
um 50 árum en veröur ekki algeng-
ur fyrr en upp úr 1950 og breiöist
mjög hratt út eftir þaö,“ segir Árni.
Aöventukransarnir eru taldir ætt-
aöir frá Danmörku og Lúsíusiöir og
jólaglögg frá Svíþjóö. „Jólin voru
hér áöur fyrr aöallega hreinlætis
og Ijósahátíö," heldur Árni áfram,
„fólk fór í baö í tilefni jólanna, sum-
ir fóru þó oftar í baö, jafnvel tvisv-
ar á ári, og jólin voru upþhaflega
haldin til aö lífga upp á tilveruna i
myrkrinu, skammdegishátiöir voru
þekktar fyrir Krists burð.“
Jólagjafir þekktust heldur ekki,
a.m.k. ekki meðal almennings, en
sögur fara af slíkum gjöfum milli
höföingjanna í fornsögunum.
Flestir hafa þó fengiö eitthvaö nýtt
fyrir jólin, en þaö var fremur litiö á
þaö sem launauppbót en gjafir.
„Og þaö var talsvert annríki fyrir
jólin þá sem nú, síöasta vikan fyrir
jól var kölluö vitlausa vikan,“ segir
Árni og tekur fram bókina „Úr
byggöum Borgarfjaröar" „en þá
var aöallega veriö aö hamast viö
tógvinnuna og jafna skuldina viö
kaupmanninn."
Flestir kannast viö jólaköttinn
og mætti ætla aö sá siöur væri
rammíslenskur. „Jólakötturinn er
algjörlega innfluttur siöur, og
nákvæmiega sama fyrirbæriö er til
í Noregi, en heitir þar jólageit. Það
hefur þó ekki þótt hæfa aö hafa
jólageit hér á landi þar sem svo til
engar geitur var hér aö finna, en
kettir voru þekktir sem nokkurs
konar óvættir, samanber uröar-
kettir og því eölilegt aö kalla fyrir-
bæriö jólakött."
Viö höldum áfram aö ræöa
nokkra velþekkta jólasiöi, og Árni
eys af fróöleiksbrunnum sínum.
„Fyrstu jólakortin komu framí
Englandi 1843, skömmu eftir út-
gáfu fyrsta frímerkisins. Jólakortin
komu hingaö rétt fyrir aldamótin
og voru upþhaflega dönsk og
þýsk, en framleiðsla á íslenskum
jólakortum hófst rétt eftir aldamót-
in. Jólatré þekktust um miöja 19.
öld hjá dönskum fjölskyldum og
fyrir nálægt hundraö árum taka
margir uþþ á því aö búa til jólatré,
því hér voru engir greniskógar.
Innflutt grenijólatré hafa ekki oröiö
almenn á heimilum fyrr en á síö-
ustu hálfri öld, enda voru skipin
áöur þaö lengi milli landa, aö hætt
var viö, aö nálarnar væru hrundar
af trjánum, þegar þau loksins
kæmu til hafnar.
En hvaöan koma allar þessar
upplýsingar um jól á íslandi? „Ég
var búinn að safna talsveröu sam-
an hér áöur, og svo hefur ýmislegt
safnast hérna á Þjóöminjasafn-
inu.“ Og hann bætir viö aö allar
ábendingar um siði og venjur hér
áöur fyrr séu vel þegnar í
spjaldskrána.