Morgunblaðið - 10.03.1985, Síða 20

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 10. MARZ 1985
JO _
20
a
ing minnir mjög á „social con-
tract“-kenningu breska heim-
spekingsins Hobbes. Menn virða
réttlætið vegna þess að þeir
græða á því en ekki vegna þess að
réttlætið sé eftirsóknarvert í
sjálfu sér.
Á þessu stigi rökræðunnar
rifjar Glákon upp forna sögu
Heródótos sem segir af lýdískum
smala, sem fann hring sem var
gæddur þeim mætti að gera
menn ósýnilega. Smalinn var
fljótur að nýta sér þennan mátt
hringsins, flekaði drottningu
rikisins, drap kónginn með henn-
ar fulltingi og tók sjálfur að sér
stjórn ríkisins. Og nú spyr Glák-
on: Hefur maður sem býr yfir
slíkum mætti nokkra ástæðu til
þess að vera réttlátur? Hann get-
ur gert það sem hann viil án þess
að taka afleiðingum gerða sinna.
Hvaða skynsamur maður myndi
breyta öðruvísi en smalinn?!"
4
„Svar Sókratesar við þessari
spurningu er aðalkenning Ríkis-
ins, og blandast þar margt inn í,
sem gefur þessu verki aukið gildi.
Hann hefur rökfærsluna með
með snjallri hugmynd, segir að
stundum sjái menn hluti betur ef
þeir eru stækkaðir upp, og leggur
til að sleppa því í bili að svara
þeirri spurningu hvað það er sem
geri einstaklinga réttláta og snúa
sér þess í stað að greiningu á
réttlæti í ríkinu. Því réttlæti er
líka eiginleiki ríkisins og hann
vill kanna fyrst hvaða skipan
ríkir í réttlátu ríki og reyna síð-
an að yfirfæra þá niðurstöðu á
réttlæti sem dygð einstaklinga.
Þeir félagar setja síðan saman í
sameiningu ímyndað ríki þar
sem fullkomið réttlæti ríkir.
Áður en lengra er haldið er
rétt að ræða skilgreiningu Sókr-
atesar á „dikaiosyne" eða rétt-
Iæti. Réttlæti er samræmi eða
rétt skipan einhverrar heildar.
Rétt skipan ríkir þegar hver
hluti heildarinnar vinnur sitt
verk, starfar eins og vera ber.
Þessi skilgreining byggir á nokk-
uð frjórri samlíkingu við líkam-
lega heilbrigði. Þegar hvert líf-
færi líkamans sinnir sínu hlut-
verki eins og vera ber, er maður-
inn líkamlega heilbrigður, rétt
skipan ríkir í líkamanum. Á
sama hátt er ríki heilbrigt, eða
réttlátt, þegar hver einstaklingur
þess vinnur sitt verk eins og vera
ber, stendur sig í sínu og er ekki
að kássast í öðru. Þetta þýðir
auðvitað að réttlátt ríki er stöð-
ugt og óbreytanlegt; þegar hin
rétta skipan er komin á ber að
halda ríkinu þannig um aldir
alda.“
5
— Hver er svo hin rétta
skipan?
Sókrates sér strax að ríki get-
ur ekki þrifist án verkaskipt-
ingar og kemst að þeirri niður-
stöðu að þrjár meginstéttir séu
nauðsynlegar: Sú fjölmennasta
er stétt framleiðenda, hand-
verksmenn ýmis konar og versl-
unarmenn. Síðan gerir hann ráð
fyrir lögreglu eða her, sem hann
kallar verndara ríkisins, en þessi
stétt hefur það hlutverk að verja
ríkið fyrir öðrum ríkjum og
halda uppi lögum og reglu innan
ríkisins. Loks er það stétt þeirra
sem halda um stjórntaumana.
Eókrates leiðir rök að því að
hver þessara stétta sé nauðsyn-
leg. Engin lifir án matar og
klæða og því þarf auðvitað fjöl-
breytta stétt framleiðenda til að
skapa og dreifa lífsnauðsynjum.
Borgríki byggist á sérhæfingu,
þar sem menn skiptast á nauð-
synjum.
Verndararnir eru nauðsynlegir
vegna þess að sagan sýnir að ríki
hafa tilhneigingu tii að ásælast
og leggja undir sig önnur ríki
með valdbeitingu, og því þarf
varnir gegn slíkum yfirgangi.
Ennfremur er nauðsynlegt að
halda ríkinu saman innbyrðis,
setja niður deilur og sjá um að
hver maður vinni sitt verk.
Og ekkert ríki þrífst án stjórn-
unar. Platón telur sérstaklega
mikilvægt að stjórnendur séu
Er
ranglátur
maður
sjúkur
á
sálinni?
starfi sínu vaxnir, það er að
segja, sérfræðingar í því sem
máli skiptir, góðu og illu, kunn-
áttumenn í því hvað einstakling-
unum og ríkisheildinni er fyrir
bestu. Þeir einir eiga að stjórna
sem þekkja hið góða, vita hvað
mönnum er fyrir bestu, og slíka
þekkingu öðlast menn aðeins eft-
ir áratuga langa skólun í heim-
speki. Stétt stjórnenda saman-
stendur því af heimspekingum,
sem eiga að baki langt og fjöl-
breytt nám.“
— Platón lítur þá svo á að
gæðin séu ein og söm fyrir alla
menn?
„Já, Platón trúði því. Honum
sýndust spurningarnar „Hvað er
góður maður?“ og „Hvað er góð
breytni" alveg sambærilegar við
spurningar eins og „Hvað er góð-
ur skósmiður" og „Hvað er góð
skósmíði?“. Þetta eru tvö þekk-
ingarsvið sem hægt er að öðlast
algilda þekkingu á.
En við vorum að tala um stétt-
irnar þrjár. Platón gerir grein
fyrir réttindum og skyldum
hverrar stéttar í nokkrum smá-
atriðum. Það er kannski óþarfi í
þessu samhengi að sökkva sér
djúpt í þær vangaveltur hans, en
til gamans má nefna að í stétt
stjórnenda átti að ríkja fullkom-
inn kommúnismi, stéttin mátti
engar eignir eiga, en þannig
hugðist Platón koma i veg fyrir
að eigin hagsmunir réðu nokkru
um ákvarðanir. Og öll börn sem
inn í þessa stétt fæddust áttu sér
alia stjórnendur að foreldrum.
I>ögreglan átti líka að vera eigna-
laus og lifa öguðu og hörðu lífi,
og því má segja að það hafi því
fyrst og fremst komið í hlut
„lægstu" stéttarinnar, framleið-
endanna, að lifa tiltölulega eðli-
legu lífi og njóta lífsins lysti-
semda."
— Þessi mynd sem Platón
dregur upp af fyrirmyndarríkinu
hefur sætt harkalegri gagnrýni,
er það ekki? Karl Popper og fleiri
hafa látið þung orð falla.
Mikil ósköp. Og það réttilega.
En hins vegar er áiitamál hversu
mikið af þeim skoðunum sem
fram koma í Ríkinu er rétt að
eigna Platóni. Sjálfur efast ég
um að Platón hafi meint allt
bókstaflega sem hann sagði um
fyrirmyndarríkið, ég held frekar
að hann hafi verið að leika sér
með hugmyndir. Það koma fram
andstæðar skoðanir víða í verk-
um Platóns. Samræðuformið sem
hann notar kallar beinlínis á það
að brugðið sé á leik með hug-
myndir. Sú kenning hefur líka
verið sett fram að Platóni hafi
gengið það eitt til að hneyksla
samtímamenn sína með þessari
útópíu, ganga lengra en Aristó-
fanes í Lýsiströtu, þar sem kven-
fólkið tók völdin í sínar hendur."
— En hvort sem Platóni var
full alvara eða ekki, þá stendur
kenningin eftir sem áður og er
opin fyrir gagnrýni.
Eyjólfur hefur tekið tæknina í
þjónustu sína og skrifað þýðingu
sína inn á tölvu. Hér er hann að
störfum í vinnuherbergi sínu.
„Vissulega, en þetta skiptir þó
máli þegar menn eins og Karl
Popper stimpla Platón sem ein-
hvern mesta einræðispostula
fyrr og síðar."
— I hverju er gagnrýni Popp-
ers fólgin?
„Popper telur að kenning Plat-
óns um fyrirmyndarríki sé ein-
hver fólskulegasta árás sem gerð
hefur verið á allar frelsis- og lýð-
ræðishugsjónir sem nafni tekur
að nefna. Hann sér í Ríki Platóns
algera andstæðu þeirrar þjóðfé-
lagsskipunar sem byggir á lýð-
ræði og frelsi; þetta er dæmigert
lokað samfélag, þar sem allt er í
föstum skorðum og við engu má
hrófla. „Fyrirmyndarríki" Popp-
ers á hinn bóginn er opið samfé-
lag, undirorpið sífelldri gagnrýni
og endurskoðun. Popper segir að
lýsing Platóns á Sókratesi í Rík-
inu sé einhver mesta sögufölsun
sem um getur — Sókrates, mesti
píslarvottur frelsisins í mann-
kynssögunni, er gerður að boð-
bera kúgunar, segir hann.“
— Er þetta rétt hjá Popper?
„Það er rétt að því leyti, að
Sókrates boðar aldrei að hann
eða annar hafi fundið algildan
sannleika, hann vill alltaf halda
umræðunni opinni, og hann
vægði engu, ekki einu sinni lýð-
ræðinu í Aþenu. Hins vegar má
kannski segja að kenningar Plat-
óns, bæði um samfélagið og
stjórnmál, séu rökréttar ályktan-
ir af gagnrýni Sókratesar. Allt-
éiit finnst mér líklegt að þannig
hafi það horft við Platóni sjálf-
um.
Eitt enn verðum við að hafa í
huga þegar við veltum fyrir
okkur hvað vakti fyrir Platóni
með Ríkinu, og það eru hinar
sögulegu aðstæður sem hann bjó
við þegar hann skrifaði þessa
samræðu. Platón hafði upplifað
bæði lýðræði og höfðingjastjórn
og orðið fyrir vonbrigðum með
hvort tveggja. Undir lýðræðis-
skipulagi var Sókrates, besti
maður borgarinnar, dæmdur og
tekinn af lífi, og hin skammlífa
höfðingjastjórn sem tók völdin í
lok Pelopsskagastyrjaldarinnar
árið 404, var einhver mesta harð-
stjórn í sögu Aþenu. Fyrirmynd-
arríki Platóns er öðrum þræði
viðbrögð manns sem orðið hefur
fyrir vonbrigðum með stjórn-
málaþróun og er að leita leiða til
að koma hlutunum á réttan kjöl.“
6
— Áður en við týnum þræðin-
um, Eyjólfur, hvernig yfirfærir
Sókrates réttlæti í ríkinu yfir á
einstaklinginn? Hvernig smækk-
ar hann myndina aftur?
„Við förum nú að koma að því.
Platón litur svo á að ein dygð
tengist sérstaklega hverri hinna
þriggja stétta ríkisins. Skynsem-
in er dygð stjórnendanna, hug-
rekki dygð verndaranna og hóf-
semi dygð „hinna". Þetta eru þeir
eiginleikar sem mest er um vert
að hver stétt hafi. Réttlætið er
svo nokkurs konar yfirdygð, sem
einstaklingar í hvaða stétt sem
er þurfa að hafa, svo þeir vinni
sitt verk sem best þeir mega og
haldi sig að sínu.
Nú þurfum við að leiða til sög-
unnar kenningu Platóns um
manninn, sálfræðilega kenningu
sem gengið hefur aftur oft síðan
með einhverjum breytingum,
meðal annars hjá Freud. Kenn-
ingin er á þá leið að hver ein-
staklingur hafi þrjá megin eig-
inleika, langanir, skap og skyn-
semi. Langanirnar tengir Platón
líkamanum fyrst og fremst,
skapið tilfinningunum og skyn-
semina hugsuninni. Allir hafa
þessir þættir sálarinnar sínu
hlutverki að gegna, langanirnar
(hungur, þorsti, kynhvöt) sjá til
þess að menn fullnægi frumþörf-
um sínum, skapið ver menn fyrir
yfirgangi annarra og hlutverk
skynseminnar er að stjórna.
Þessi greining sálarinnar fellur
algerlega saman við skiptingu
Ríkisins í þrjár meginstéttir og
þær dygðir sem þeim fylgja. Og
nú er kominn tími til að smækka
myndina aftur og sýna fram á
það hvað geri menn réttláta.
Heilbrigði sálarinnar byggist,
eins og heilbrigði líkamans og
Ríkisins, á því að hver hluti
hennar vinni sitt verk eins og
vera ber og fari ekki út fyrir sitt
svið. Platón telur að ranglæti
stafi af því að langanirnar fari út
fyrir verksvið og stjórni einstakl-
ingnum. Þetta er að því marki
rétt hjá honum, að undirrót
ranglætis er oftar en ekki valda-
fíkn og græðgi. Niðurstaða Plat-
óns er þá þessi: ranglátur maður
er óheilbrigður, langanirnar hafa
tekið að sér hlutverk skynsem-
innar og farið þar með út fyrir
sitt svið. Þessu má líkja við
krabbamein í líkamanum, sem
stafar af óeðlilegum vexti fruma
sem brjóta samræmi og skipulag
líkamsheildarinnar og ógna með
því lífi einstaklingsins. Og af
þessu leiðir auðvitað að menn
eigi að vera réttlátir, ef þeir á
annað borð meta heill sína og
heilbrigði nokkurs."
— Einhvern veginn finnst
manni þessi rökfærsla ekki ýkja
sannfærandi. Stenst hún?
„Nei, ég held ekki. Að minnsta
kosti ekki í þeim stranga skiln-
ingi að í henni séu eingöngu
sannar eða sennilegar forsendur,
sem leiða óhjákvæmilega til
niðurstöðunnar. Hins vegar er
þessi rökfærsla full af skynsemi
og innsæi."
7
— Er hægt að segja til um það
hversu mikil áhrif Ríkið hefur
haft á þróun mannkynssögunn-
ar?
„Það held ég að sé nokkuð erf-
itt. En Ríkið hafa menn lesið í
2.400 ár, svo bein og kannski ekki
síður óbein áhrif verksins hljóta
að vera umtalsverð. Svo Popper
sé nefndur aftur, þá er það varla
að ástæðulausu að annað ritið af
tveimur sem hann skrifaði gegn
þeim sem hann taldi vera höfuð-
andstæðinga frjálsrar hugsunar
og opins samfélags skuli fjalla
nær eingöngu um Platón. Hegel
og Marx eru teknir saman í hinu
bindinu.“
— Getum við nútímamenn
dregið einhvern lærdóm af Ríki
Platóns?
„Vissulega, það má margt læra
af Platóni. Fyrirmyndarríki
Platóns er tilraun til að reyna til
hins ýtrasta einhvers konar
heildarhyggju, og slík tilraun
hefur gildi fyrir alla þá menn
sem láta hugsun sína um samfé-
lagið ekki stjórnast af lestri
þingfrétta einvörðungu. í raun-
inni má segja að ríkiskenningin
gangi meira og minna út á það að
prófa út í æsar hugmyndina um
sérhæfni — þá hugmynd að það
sé jafn sjálfsagt að menn sem
„vit hafa á“ stjórni samfélaginu
og að tannlæknar geri við tennur
og húsasmiðir reisi hús. Þótt fáir
vilji ganga eins langt og Platón í
þessu efni, er hugmyndin engan
veginn dauð. Og hafi menn hug á
að kynnast þessari hugmynd í vel
útfærðri mynd er tilvalið að lesa
Ríkið.
En það sem ég held að sé einna
lærdómsríkast í skrifum Platóns
um stjórnmál er hin feikilega
skarpa gagnrýni hans á lýðræðið.
Það er hverjum manni hollt að
leiða hugann að þeirri gagnrýni,
því mönnum hættir svolítið til að
upphefja lýðræðið og telja það
sjálfgefið að lýðræðisskipulag sé
ávallt gott skipulag."
— Hvernig er þessi gagnrýni
Platóns?
„Hún kemur fram í fleiri sam-
ræðum hans, meðal annars
Gorgíasi, og þá í því samhengi að
verið er að ræða heimspeki ann-
ars vegar og mælskulist hins
vegar. Mælskulistin var á tíma
Sókratesar og Platóns mjög mik-
ilsvert tæki til að ná völdum. „Ef
þú kannt þessa tækni, þarftu
ekki að kunna neitt annað,"
sögðu formælendur hennar, „þú
getur sannfært hvern sem er um
hvað sem er.“ Platón gagnrýnir
þetta sjónarmið harkalega, enda
felur það í sér að menn geta með
mælsku og flaðri haft sitt fram í
málum, þótt skoðun þeirra sé al-
röng. Þessi hætta er ávallt sam-
fara lýðræðisskipulagi, að menn
hafi sitt fram með því að hafa
áhrif á skoðanamyndun fólks,
með auglýsingum, áróðri í fjöl-
miðlum, myndun þrýstihópa og
svo framvegis. í slíku skipulagl
er auðvitað engin trygging fyrir
því að það verði ofaná sem máli
skiptir. Og vissulega er lýðræði
skipulag sem býður þeirri hættu
heim að menn nái völdum án
þess að hafa þekkingu eða kunn-
áttu til að fara með þau. Kunn-
áttan nær ekki lengra en til að
öðlast völdin."