Morgunblaðið - 16.06.1985, Blaðsíða 18

*’ 18aB
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. JÚNÍ 1985
Svavar A. Jónsson
Er Guð
„superman“?
Allt frá alda öðli hefur uppeldi að mestu farið fram á heimilinu. Það hefur verið litið á
ríkið (dagheimili, skóla o.þ.h.) og kirkjuna sem nokkurs konar auka-uppalendur. En er
þetta að breytast? Er ríkið orðið áhrifamesti aðilinn? Börn eru á dagheimilum frá kl 9—5
eða í skólanum mestan hluta dags. Hvað gera þau í frítímum? Koma þau seint heim,
borða, hátta sig, horfa á sjónvarp eða myndband og sofna að lokum fyrir framan tækið?
Nú, á ári æskunnar, er vert að gefa áhugamálum, þroskastigi og hugsanagangi barna
góðan gaum. Hugsa börn t.d. einhvern tíma um Guð? Hver er hann í þeirra augum?
Á aldrinum 2—7 íra er trú barnsins í gegnum innlifun og ímyndun.
»Og menn færðu born til hans,
til þess að hann skyldi snerta
þau, en lærisveinarnir ávítuðu
þá. En er Jesús sá það, gramdist
honum það og hann sagði við þá:
„Leyfið börnunum að koma til
mín og bannið þeim það ekki, því
að slíkra er guðsríkið. Sannlega
segi ég yður: hver, sem ekki tek-
ur á móti guðsríki eins og barn,
mun alls eigi inn í það koma.“ Og
hann tók þau sér í fang, lagði
hendur yfir þau og blessaði þau.“
(Mark: 13-16.)
Hvernig á að ala upp? Hver á
að ala upp? Foreldrar? Skólar?
Kirkjur? Á að blanda trúmálum
inn í uppeldið? Hver á að sjá um
það? Sjálfsagt fást aldrei svör
við þessum spurningum, sem all-
ir verða á eitt sáttir um, en eitt
er þó víst að í árhundruð hafa
börn ekki komist hjá því að full-
orðnir miðli þeim einhverri trú-
arlegri fræðslu, hvort sem for-
eldrar, skólar eða kirkjur hafa
verið þar að verki. Ætli það sé
áhuginn á að börn eignist lifandi
trú á frelsarann, Jesúm Krist,
eða siðferðisboðskapur kristn-
innar sem veldur því að hinir
fullorðnu halda áfram að pré-
dika fyrir börnunum? Eru börn
fædd trúhneigð? Er það þá
þessvegna sem þau eru upp-
frædd? Eða vegna þess að krist-
indómurinn er ríkistrú?
Ýmsir fræðimenn hafa rann-
sakað sameiginleg einkenni
barna á hinum ýmsu aldursstig-
um og hvernig trúarímynd
þeirra tengist þessum einkenn-
um. Prófessor Ivar Asheim í
Noregi hefur haldið fjöldann all-
an af fyrirlestrum um þessi mál.
Rannsóknir hans og ályktanir
má t.d. lesa í bókinni „Relig-
ionspedagogikk — en innföring".
Ronald Goldman, guðfræðingur
og uppeldisfræðingur, hefur
stuðst við vitsmunakerfisskoð-
anir svissneska fræðimannsins
Jean Piaget í sambandi við trú-
arþroska barna, sem fram kem-
ur í bókinni „Readiness for relig-
ion“. Lítum nú á nokkur mikil-
væg atriði hjá Asheim og
Goldman.
Asheim talar um formlegt og
óformlegt uppeldi: Um formlegt
uppeldi er átt við eitthvað skipu-
lagt, t.d. skólann, en óformlegt
uppeldi á einkum við það sem
gerist heima fyrir, hið mikil-
væga samband milli barna og
fullorðinna.
Asheim leggur áherslu á mik-
ilvægi heimilisins fyrir uppeldi
og persónuþroska barnsins:
— Barnið verður að finna að það
sé reiknað með því. Foreldr-
arnir verða að gefa sér tíma
fyrir börnin.
— Á heimilinu kynnast börn-
in fyrstu þáttum menningar-
innar. Málfar og málþroski
barna miðast við heimilin,
þar læra þau að tala. Málið
opnar mönnum mikla heima.
Ef barn virðist t.d. ekki hafa
neina tilfinningu fyrir heimi
trúarbragða er orsakanna oft
að leita á heimilunum — það
hefur ekki verið talað við þau
um neitt slíkt.
— Barnið þarfnast einhvers
fullorðins sem leiðbeinir því
og er sálusorgari þess.
— Asheim telur það sjálfsagðan
hlut í kristnu uppeldi að leyfa
börnunum að hafa sínar eigin
skoðanir. Auðvitað má leiða
þeim eitt og annað fyrir sjón-
ir en ekki að ætlast til að þau
samþykki skoðanir foreldra
sinna. Barnið þarfnast þess
að litið verði á það sem
manneskju. Það birtist t.d. í
því að þau vænta alvarlegra
svara þegar þau spyrja ein-
hvers.
Það er ljóst að tengsl eru á
milli þroskastigs barna og trú-
arlífs þeirra. Hinn viðurkenndi
svissneski fræðimaður Jean Pi-
aget hefur sett fram staðhæf-
ingu um þróun vitsmunalífs
barna. Hann telur heilbrigðian
einstakling ganga í gegnum fjög-
ur vitsmunaleg skeið. Þau eru:
1. Skyn- og hreyfiskeiðið 0—2
ára. Barninu tekst að greina
sjálft sig frá umhverfinu.
Hlutur fær merkingu þó hann
sé ekki sýnilegur.
2. Forskeið rökrænnar hugsun-
ar/foraðgerðarstig, 2—7 ára.
Það er erfitt að setja sig í
spor annarra og sjá hluti frá
sjónarhóli annarra. Oft er
þessu stigi skipt í tvennt:
a. forskeið hugtakamyndunar
2—4 ára. í leik eru hlutir
látnir tákna eitthvað ann-
að en þeir eru.
b. innsæisskeið 4—7 ára.
Varðveisluhugtakið er
mikilvægt. Barnið kann að
flokka fyrirbæri.
3. Hlutbundnar aðgerðir 7—12
ára. Barnið getur aðeins
framkvæmt aðgerðir á raun-
verulegum hlutum, en ekki
með hugtökum.
4. Formlegar aðgerðir. Loka-
skeið 12 ára og eldri: Ein-
staklingurinn er fær um að
hugsa formlega rökrétt og
miðar ályktanir sínar við
form staðhæfinga án tillits til
inntaks eða efnis þeirra. Velt-
ir fyrir sér hinu mögulega,
gerir ályktanir. Hættir að
vera eins bundinn raunveru-
leikanum.
Nú er spurningin: Hvernig er
trúarlíf barna á fyrrnefndum
skeiðum? Asheim segir:
— Á 2. skeiði, 2—7 ára, mun trú
barnsins ekki liggja I gegnum
hugtök heldur innlifun og
ímyndun.
— Á 3. skeiði, 7—12 ára, verður
fræðslan að vera þannig að hún
höfði mjög til hins daglega lífs
barnsins, miðist við hið hag-
nýta. Ekki er hægt að ætlast til
þess að barnið skilji abstrakt
guðfræðileg hugtök.
— Á 4. skeiði, 12 ára og eldri, er
mjög mikilvægt að hjálpa ungl-
ingum við að yfirfæra trú sína
frá hinu barnslega-hlutstæða til
hins fullorðins-hugræna. Ef
það bregst er sú hætta á ferð-
um að unglingurinn hafni krist-
indómnum á þeim forsendum
að hann sé barnalegur.
R. Goldman telur hins vegar
lokaskeiðið ekki hefjast fyrr en
um 13—14 ára aldur. Hann held-
ur því fram að börn gangi í gegn-
um þrjú stig hvað varðar trúar-
legan skilning: Fyrsta stigið er
mjög frumstætt, þar eð barnið
hefur ekki náð því að tileinka sér
hugtök sem síðar verða grund-
vallandi í trúarlegri hugsun.
Líkt og á öðrum sviðum verður
barnið að styðjast við leik og
ímyndun og að þreifa sig áfram.
Annað stig einkennist af því að
allur hugsanagangur barnsins
og allar staðreyndir eru efnisleg-
ar og áþreifanlegar. Þau hugsa
sér Guð eins og raunverulegan
mann, en koma honum þó öðru
hvoru fyrir í heimi, sem er hand-
an við þessa veröld. Á þriðja
stigi, sem Goldman kallar „hið
persónulega stig“, er barninu
fært að gera sér ljósar eigin
hugmyndir um trúarbrögð.
Goldman telur að á 1. stigi eigi
að fræða börnin m.t.t. þeirra eig-
in reynslu og spurninga. Á 2.
stigi eigi að vera fræðsla í þeim
viðfangsefnum sem mætir barn-
inu daglega og heimfæra hana
upp á trúarlegan skilning (ljós,
loft, sköpun, ég sjálfur, lög og
reglur o.fl.).
Goldman styðst mjög við
rannsóknir sínar á trúarlífi
barna. Rannsóknirnar telur
hann eftirfarandi hafa leitt í ljós
varðandi guðshugtakið:
Börn á fyrstu skólaárunum
hugsuðu sér Guð I mannslíki,
stundum með einstaklega góða
eiginleika, s.s. kænsku og mikla
góðvild. Upp úr 10—11 ára aldri
varð einhvers konar yfirfærsla
frá hinu mannlega til hins
ofurmannlega (superman). Eftir
12—13 ára aldur verður guðs-
hugmyndin táknlegri, abstrakt
og andlegri.
Miða þarf fræðsluna við trúar-
þroska og áhugasvið barnanna,
segir Goldman. Hann telur upp
nokkur nauðsynleg atriði:
— Persónuleg þátttaka hins
fullorðna í fræðslunni er
nauðsynleg.
— Hugsun I kennslu þarf að
vera heiðarleg og hugkvæm.
— Gefa þarf gaum að áhuga og
áhugahvöt.
— Tengja þarf kristindóminn
við aðrar greinar.
— Gera þarf nemendum grein
fyrir ritun Biblíunnar og
hvers konar bók hún er.
11—12 ára börn þurfa að vita
nokkuð um fræðilegar rann-
sóknir.
— Biblíulestur þarf að vera
hugsjónalegur og sýna gang
þróunar.
— Trúarbragðakennsla án trú-
arlegra athafna nær ekki
markinu.
tslenskir foreldrar ráða ákaf-
lega litlu um hvaða námsgreinar
börn þeirra læra í skólanum,
taka það e.t.v. gott og gilt sem í
boði er. Hvers vegna er krist-
infræði kennd?
Helstu ástæður fyrir því að
kristinfræði er viðurkennd sem
námsgrein eru þær að hún er
talin nauðsynleg til menning-
arskilnings, samfélagsskilnings,
nauðsynleg til hjálpar á lausn-
um persónulegra vandamála
lífsins og að hún skapar visst
gildis- og ábyrðgarmat.
f íslensku kristinfræði-
námsskránni, sem gefin var út
af menntamálaráðuneytinu í ág-
úst 1976, er ekki gefin uppskrift
að hentugri kennsluaðferð en
talið er æskilegt að við skipulag
kennslu í kristnum fræðum og
val á kennsluaðferðum verði tek-
ið tillit til a.m.k. eftirtalinna
þriggja atriða:
„Nemandans og gildis efnis-
ins fyrir hann og þá einnig
áugasviðs hans og spurninga.
Hér ber að hafa í huga bæði
núverandi og að því marki
sem mögulegt er, framtíðar-
aðstæður nemandans.
Kröfur samfélagsins og óskir
varðandi fræðslu og uppeldi
(sbr. það sem fram kemur t.d.
í lögum um grunnskóla og
markmiðsgreinum náms-
skrár í kristnum fræðum).
Fræðigreinarinnar (í þessu
tilviki fyrst og fremst guð-
fræðinnar) og skilningi henn-
ar á sjálfri sér.“
Einnig segir: „Kennsluaðferðir
og kennslutækni þurfa að vera
með þeim hætti að efnið komst
til skila, þ.e. að nemandinn til-
einki sér námsefnið."
Hér hefur verið stiklað á stóru
um staðreyndir varðandi trúar-
þroska barna á hinum ýmsu ald-
ursskeiðum. Okkur fullorðna
fólkinu er mikil ábyrgð á herðar
lögð þegar við færum börn okkar
til skírnar. Barnið er þá skráð
inn í söfnuð Krists og okkur tjáð
að við séum ábyrg fyrir kristi-
legu uppeldi þess. Sinnum við
því hlutverki?