Morgunblaðið - 04.01.1986, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, LAUG ARDAGUR 4. JANÚAR1986
21
Raunvextir eru hæstir í
Ástralíu og Bandaríkjunum
— eftir Árna
Arnason
Á síðustu árum hefur svigrúm
þjóðarinnar í fjármálum orðið æ
minna. Vaxandi erlendar skuldir
og ónógur innlendur sparnaður
setja okkur í því efni afar þröngar
skorður.
Fyrir fáum árum voru erlendar
skuldir mun minni en nú er. Nú
nema þær 55% af þjóðarfram-
leiðslu og greiðslubyrði vaxta og
afborgana tekur til sín fjórðung
útflutningstekna. Einungis
vaxtagreiðslurnar á árinu 1984
námu 6,6 milljörðum króna á nú-
gildandi gengi, sem samsvarar
27.000 krónum á hvert mannsbarn
í landinu.
Heildarinnlán landsmanna í
bankakerfinu námu 37% af þjóð-
arframleiðslu á árinu 1970. Vegna
óraunhæfra vaxta í mikilli verð-
bólgu rýrnaði þetta sparifé svo
fram til ársins 1978, að sparnað-
urinn nam þá aðeins 21,5% af
þjóðarframleiðslu. Með verð-
tryggingu innlána og takmörkuðu
vaxtafrelsi hefur peningalegur
sparnaður hins vegar aukist á-ný.
Enn er þó töluvert í land að hann
geti talist viðunandi.
Þessar hrikalegu staðreyndir
eru ekki nýjar fréttir. Engu að
síður er ljóst af umræðunni um
vaxtamálin að undanförnu, að enn
hafa menn almennt hvorki dregið
réttan lærdóm af því sem gerðist,
né áttað sig á þeim takmörkunum,
sem þessi staða setur okkur. Við
höfum ekki lengur ráð á að endur-
taka mistök undanfarinna ára.
Á leið til frelsis
Frá ágúst 1984 hafa bankar og
sparisjóðir notið takmarkaðra
heimilda til að ákveða vexti af
inn- og útlánum. Þetta var viss
bylting. Þegar frá leið gekk þetta
frjálsræði hins vegar því miður
að nokkru til baka og að undan-
förnu hefur komið í ljós, að eðli-
legum óskum um vaxtabreytingar
hefur ítrekað verið hafnað.
Um áramótin tóku gildi lög um
viðskiptabanka og sparisjóði.
Frumvarp til laga um Seðlabanka
íslands er hins vegar rétt nýkom-
ið fram, en önnur frumvörp um
vaxtamál láta á sér standa. Ára-
mótin færa okkur þess vegna þvi
miður ekki það frelsi í vaxta-
ákvörðunum, sem að var stefnt,
enda sætir frelsi til vaxtaákvarð-
ana enn andmælum. Þessi and-
staða er athyglisverð í ljósi
reynslunnar.
Óraunhæfar opinberar vaxta-
ákvarðanir er skýringin á því, hve
peningalegur sparnaður dróst
saman á áttunda áratugnum. Þá
urðu jafnvel dráttarvextir nei-
kvæðir um 22% (1974). Á árunum
1973—1979 voru meðalvextir
(raunvextir) á útlánum innláns-
stofnana neikvæðir á bilinu
10,9%—26,5%. Eftir að verð-
tryggingin var tekin upp urðu
vextir raunhæfari, en voru þó að
meðaltali enn neikvæðir eða á
bilinu 4,6%—9,6% fram til ársins
1984. Það er fyrst með takmörk-
uðu frjálsræði til vaxtaákvarð-
ana, að útlánsvextir innlánsstofn-
ana ná að verða jákvæðir. Breyt-
ingin er mikil, en þó eru ákveðin
inn- og útlán enn með afar óraun-
hæfum vöxtum, eins og spari-
sjóðsbækur og innlend afurðalán.
Vextir af sparisjóðsbókum, sem
Seðlabankinn á að geta ákveðið,
eru nú 22% og hafa verið það frá
21. mal sl. Vextir af innlendum
afurðalánum, sem ríkisstjórnin
ákveður eru 27,5%, en verðbólgan
sl. 12 mánuði er 38,7%. Enn er
verið að arðræna sparifjáreigend-
ur og hygla^kuldurum. Svo verð-
ur vafalaust áfram, þar til stjórn-
málamenn hætta að reyna að
ákveða vextina.
Reynslan kennir okkur, að það
er fyrst með vaxtafrjálsræðinu,
að hætt er að hlunnfara sparifjár-
eigendur. Lánveitingar ráðast þá
af arðsemi og tryggingum í stað
þeirrar óeðlilegu mismununar,
sem ríkt hefur milli atvinnu-
greina í lánveitingum. Frjálsræð-
ið leiðir þannig bæði til batnandi
lífskjara vegna skynsamari fjár-
festinga og aukins réttlætis.
Frjálsræði banka og sparisjóða
til að ákveða vexti hefur einnig
orðið til þess að sparifjáreigend-
um bjóðast betri ávöxtunarkjör
og fleiri leiðir til sparnaðar. Af
þeim sökum hefur peningalegur
sparnaður aukist og lántakendum
býðst nú aukið fé til láns. í heild
munu útlánsvextir fyrirtækja
vera jákvæðir á bilinu 1%—2%,
að verðbólgunni frátalinni, sem
er í takt við sögulega reynslu
Vesturlanda af hæð vaxta. Hér
er þó ekki öll sagan sögð. Enn er
fyrirtækjum mismunað í lánveit-
ingum af pólitískum ástæðum —
sum greiða hæstu vexti af öllum
lánum sínum, þegar önnur njóta
vildarkjara — og svo fullnægja
lánastofnanir alls ekki þörfum
fyrirtækjanna. Þau verða að leita
annað.
í vaxandi mæli hafa fyrirtæki
boðið út lánsfé á almennum
markaði. Vextirnir af þessum lán-
um eru mun haérri en af bankal-
ánum og mun hærri en ætla má,
að íslenskur atvinnurekstur
standi undir, ef hann á að greiða
slíka vexti af öllu sínu fé. Hér á
landi höfum við ekki vanist að
hagnaður væri slíkur. En eru
þessir vextir hærri en í nágrann-
alöndum okkar?
Árni Árnason
„í vaxandi mæli hafa
fyrirtæki boðið út láns-
fé á almennum mark-
aði. Vextirnir af þessum
iánum eru mun hærri
en af bankalánum og
mun hærri en ætla má,
að íslenskur atvinnu-
rekstur standi undir, ef
hann á að greiða slíka
vexti af öllu sínu fé.
Hér á landi höfum við
ekki vanist að hagnaður
væri slíkur. En eru
þessir vextir hærri en í
nágrannalöndunum
okkar?“
Vextir hér og erlendis
Vaxtasamanburður milli landa
er alltaf erfiður og ónákvæmur. í
eftirfarandi tölum er reynt að
gera slíkan samanburð. Miðað er
við afgjöf (vexti og afföll) af
skuldabréfum fyrirtækja — hér
skuldabréf Eimskipafélags fs-
lands hf. — og verðbólgu síðustu
12 mánaða. Við mat á raunvöxtum
ætti að vísu að nota verðbólgu
næstu 12 mánaða, en hér er fortíð-
in notuð sem besta spá um fram-
tíðina. Niðurstaðan varð þessi
samkvæmt tölum fengnum úr the
Economist:
Kaunvextir af skuldabréfum fyrirtækja
vextir af svipuðum lánum hér á
landi falla inn í þessa mynd, þótt
hafa verði í huga að þessi lán eru
lítill hluti heildarútlána hér á
landi.
Stjórnmálamenn á Vesturlönd-
um hafa undanfarin ár aukið út-
gjöld ríkisins og hefur þá engu
skipt, þótt tekjur hrökkvi ekki
fyrir útgjöldum. Til að standa
straum af umframeyðslunni eru
verið sýnt fram á, hvernig ríkis-
sjóður hefur haft frumkvæði að
hækkandi vöxtum hér á landi með
yfirboðum, seni aðrir hafa síðan
þurft að elta (Mbl. 19.12.1984).
Hérlendis hefur hallarekstur
ríkisins að hluta til verið kostaður
með seðlaprentun, sem skýrir að
nokkru meiri verðbólgu hér en í
nágrannalöndunum. Hallarekst-
urinn hefur einnig að verulegum
hluta verið fjármagnaður með
erlendum lánum, sem einnig þýðir
aukna verðbólgu, en jafnframt að
vaxtastigið erlendis hefur óhjá-
kvæmilega áhrif á vexti hér.
í lok ársins 1984 var raungildi
meðalvaxta af erlendum lánum
6,5%. Háir raunvextir erlendis
hafa verið staðreynd síðustu árin.
Og þjóð, sem skuldar eins mikið
í útlöndum og við — 55% af þvi
fjármagni, sem lánað er í pen-
ingakerfinu er erlent sparifé —
kemst ekki hjá því, að þeir vextir,
sem þar tíðkast, hafí ráðandi
áhrif á vexti hér. Því miður munu
vextir á heimsmarkaði — og hér
á landi af þeim sökum — ekki
lækka verulega fyrr en stjórn-
málamenn Vesturlanda taka að
stemma útgjöld að tekjum.
Gildi vaxta
Fyrir nokkrum árum gerði
Verzlunarráð íslands samanburð
á fjárfestingu og hagvexti í
nokkrum löndum. Eins og við var
að búast sýndi athugunin, að
almennt séð leiddi aukin fjárfest-
ing til hagvaxtar (aukinna þjóð-
artekna á mann). Athyglisverð-
ara var þó hve lönd náðu mismun-
andi arði af fjárfestingu sinni.
Sláandi var munurinn á Íslandi
og i Bandaríkjunum. Á árunum
1965—1974 var hagvöxtur land-
anna sá sami, en fslendingar
vörðu tvöfalt hærra hlutfalli af
þjóðarframleiðslu sinni til fjár-
festinga en Bandaríkjamenn.
Þetta samsvarar, að fjárfesting
Bandaríkjamanna hafi skilað
tvöfalt meiri arði en okkar eða
að helmingurinn af fjárfestingu
okkar hafi skilað sama arði og í
Bandaríkjunum en hinn helming-
urinn hafi verið arðlaus.
Vegna óraunhæfra vaxta var
bæði í einkarekstri, en þó einkum
í opinberum rekstri eða með til-
stuðlan opinberra aðila, ráðist í
fjárfestingu, sem allar líkur bentu
til að engum arði skilaði. Að
undanförnu hafa sum þessara
mála komið til uppgjörs. Hrika-
legasta dæmið er auðvitað Krafla,
en þetta gæluverkefni Alþingis
er nú nýuppgert með því að yfir-
færa ríflega 2 milljarða króna á
Verðbólga skuldabréfum Raun- skattgreiðendur. Þegar lán voru
m.v. sl. fyrirtækja vextir: óverðtryggð og vextir langt undir
12 mán.: % % verðbólgustigi komu þessi mál
ekki upp á yfirborðið. Nú verða
Ástralía 7.6 (8)* 16.10 7.90 fjárfestingarmistökin ekki falin
Bandaríkin 3.2 (10) 11.10 7.66 lengur.
Bretland 5.4 (10) 11.21 5.51 Enn hafa menn þó ekki til fulln-
Belgía 4.2 (11) 10.48 6.03 ustu áttað sig á breyttum tímum.
Frakkland 5.0 (10) 11.73 6.41 Nú verður taprekstri ekki lengur
Holland 1.9 (10) 7.42 5.42 haldið áfram með nýjum lánum.
ísland 38.7 (11) 46.19 5.40 Nú er betra að lána út á arðbæran
Ítalía 8.5 (10) 13.14 4.28 rekstur en veð í fasteign. Og þær
Japan 1-7 O) 7.08 5.29 eru heldur ekki sama trygging og
Kanada 4.2 (10) 10.35 5.90 áður. Fasteignir falla í verði með
Svíþjóð 6.9 (10) 13.50 6.17 jákvæðum raunvöxtum og stöð-
Sviss 3.0 (10) 4.99 1.93 ugra verðlag leiðir til minni eftir-
V-Þýskaland 1.7 (10) 6.75 4.97 spurnar eftir slíkum eignum til
fjárfestinga, sem lækkar verð
* Viðmiðunarmánuður er innan sviga. þeirra enn frekar.
í ljós kemur, að raunvextir eru
hæstir í Ástralíu og Bandaríkjun-
um, en það er ekki merkilegasta
niðurstaðan. Athyglisverðara er,
að vextir eru almennt háir og
skiptir ekki máli hvort „hægri"
eða „vinstri" stjórn er við völd.
Þá vekur einnig athygli, hvernig
síðan tekin lán innanlands eða
erlendis. Þessar lántökur hafa
jafnt og þétt útheimt, að hærri
og hærri vextir væru boðnir af
skuldabréfum ríkisins. Kenningar
um samband á milli fjárlagahalla
og hárra vaxta í Bandaríkjunum
eru vel þekktar, en einnig hefur
Þótt vaxtabreytingin sé ekki
mikil, þegar færst er frá neikvæð-
um vöxtum til jákvæðra, valda
umskiptin samt straumhvörfum.
Fariö er frá óeðlilegu ástandi til
eðlilegs. Nú borgar sig að spara,
staðgreiðsla verður hagkvæmari
én afborgunarkaup. Og bráðum
fara bankarnir að leita að lántak-
endum, ef ríkisstjórnin heykist
ekki á vaxtafrjálsræðinu.
Hvert ber að stefna?
í viðtali á miðju þessu ári, sagði
Matyas Timar, aðalbankastjóri
Ungverska seðlabankans, að vext-
ir í Ungverjalandi „muni verða
látnir ráðast af markaðsaðstæð-
um á næstu einu til tveimur
árum“. „Markmiðið er árangur,"
segir hann, eða m.ö.o. að auka
sparnað og að bankarnir ráðstafi
lánsfé á grundvelli arðsemi. Þeg-
ar svo er komið í Austrinu, ætti
okkur íslendingum að vera óhætt
að taka upp venjur Vesturlanda.
Nú um áramótin, þann 1. jan-
úar, tók einmitt gildi ný löggjöf
um viðskiptabanka svo og ný lög
um sparisjóði. Að mínu mati
skortir hins vegar nokkuð á, að
vaxta- og bankamálin komist þar
með í æskilegan farveg.
• í fyrsta lagi þarf að fella niður
ákvæði um vaxtaákvörðunar-
vald Seðlabankans á vöxtum
innlánsstofnana. Ætlunin var,
að það gerðist með nýrri löggjöf
um Seðlabankann. Það frum-
varp er nú komið fram, en
sennilegt er, að frumvarpið
verði ekki samþykkt fyrr en
með vorinu, ef tekið er mið af
starfsháttum Alþingis undan-
farin ár. Til þess að koma
vaxtafrjálsræðinu að mestu á
fljótlega upp úr áramótunum,
ætti Seðlabankinn nú þegar að
gefa vexti frjálsa af sparisjóðs-
bókum og ’verðtryggðum
skuldabréfum. Sú breyting mun
fljótt draga úr því mikla mis-
ræmi, sem er á vöxtum bæði
innan bankakerfisins og milli
þess og verðbréfamarkaðarins.
Þá ætti ríkisstjórnin að breyta
vöxtum af innlendum afurða-
lánum, en þeir eru í litlu sam-
ræmi við verðbólgustigið.
Vegna þess eru vextir á öðrum
lánum hafðir hærri til að niður-
greiða muninn.
• í öðru lagi er rétt að fella úr
gildi núgildandi lög um bann
við okri, dráttarvexti o.fl. Lögin
torvelda heilbrigð verðbréfa-
viðskipti, eru slæm lagaskýring
á okurvöxtum og léleg vernd
gegn okri. Rétt væri að skil-
greina betur misneytingar-
ákvæði laganna og færa í samn-
ingalög, en setja sérstök lög um
dráttarvexti.
• í þriðja lagi væri æskilegt að
breyta ríkisbönkunum í hluta-
félög í eigu almennings. Það
mun síðan ráðast af hag-
kvæmnisástæðum hversu langt
hluthafar vilja ganga í samein-
ingu banka, svo að þeir geti
betur sinnt stærri verkefnum,
en jafnframt veitt fjölbreytta
sem og sérhæfða fjármálaþjón-
ustu.
• í fjórða lagi væri það kostur
að færa öll útlán Húsnæðis-
stofnunar til þeirra banka eða
sparisjóða, sem uppfylla
ákveðnar skyldur, t.d. skuld-
binda sig til að lána tiltekna
fjárhæð til viðbótar húsnæðis-
láni. Lífeyrissjóðir mættu einn-
ig íhuga að færa lán sín í slíkan
farveg, þannig að viðskipta-
banki viðkomandi sjóðsfélaga
afgreiði lánið og innheimti.
Þannig gætu húsbyggjendur
og/eða -kaupendur afgreitt öll
lánamál sín á einum stað og
heildarsýn fengist yfir greiðslu-
byrði og greiðslugetu lántak-
andans. Þannig fengju menn
ráðgjöf á réttum tíma, áður en
ráðist yrði i framkvæmdir, sem
síðar reyndust þeim um megn.
í heild má segja að í þessum
efnum hafi margt stefnt í rétta
átt. Verði verkinu lokið og fái að
reyna á þessa nýskipan, er fram-
undan heilbrigt bankakerfi, sem
þjónar bæði sparifjáreigendum
og lántakendum. Spurningin er
einungis hvort við erum nægjan-
lega framsýn og staðföst til að
ljúka hálfnuðu verki.
Höfundur er framkræmdastjóri
Verzlunarriðs íslands.
*