Morgunblaðið - 23.02.1986, Qupperneq 4

4 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. FEBRÚAR1986
A.llt lagt í
sölurnar fyrir frelsi
handa Yelenu
sem átti að sýna fyrstu dagana í
júní 1985. Auk þess sást einn lækna
hans, Nataiya Yevdokimova, lýsa
því yfir, að Sakharov hefði verið
lagður inn vegna heilsuleysis. Vegið
væri að læknaheiðri hennar með
vestrænum getsögnum um að illa
væri farið með hann, sagði hún.
Nú segir fjölskyldan, eftir að
hafa rannsakað filmuna nákvæm-
lega, að hún hafi að geyma samsafn
mynda, sem teknar hafi verið á
meira en ári með falinni kvikmynda-
vél. Síðan hafí bútamir verið klippt-
ir saman til að láta líta svo út, sem
Sakharov hafí notið góðrar umönn-
unar í júní 1985. Þegar myndimar
vom sýndar fyrst, vissi íjölskyldan
alls ekki, hveiju hún átti að trúa,
hvort hann væri í hungurverkfalli,
veikur eða jafnvel dáinn.
Bréfín, sem nú hefur verið smygl-
að frá Gorkí, sýna okkur, að í
byijun júní 1985 var Sakharov enn
í hungurverkfalli. Því Iauk, eins og
hann staðfestir í bréfí til ljölskyldu
sinnar, ll.júlí.
Þann dag ritaði hann undir yfír-
lýsingu þess efnis, að hann sam-
þykki að matast. Hann segist hafa
gert þetta vegna þess, að hann
þoldi ekki lengur að vera fjarri
Yelenu og vita ekki hvemig henni
liði. Honum var sleppt sama dag.
Hann er þeirrar skoðunar, að stjórn-
málaráðinu undir forystu Gorba-
chevs hafí þótt miklu skipta, að
hann væri ekki í sjúkrahúsinu þegar
10 ára afmælisfundur Helsinki-
samþykktarinnaryrði haldinn.
„Lyusya (Yelena) og ég vorum
saman í tvær vikur,“ skrifar hann
og bætir við: „Þetta voru ánægju-
stundir og veittu okkur kraft til að
þola enn eitt hungurverkfallið."
Hann vissi ekki, að kvikmyndatöku-
menn KGB notuðu þennan stutta
tíma til að sýna fólki á Vesturlönd-
um, að Sakharov-hjónin hefðu það
bara bærilegt.
Mynd af því, þegar Sakharov var
sleppt af sjúkrahúsinu og ekið heim
til sín og af þeim hjónum á gangi
í Gorkí, þegar þau fara í kvik-
myndahús og hringja í fjölskyldu
sína í Boston, var tekin með leynd.
Henni var síðan dreift eftir venju-
legum leiðum með aðstoð Moskvu-
blaðamannsins Victor Louis. Mynd-
Anatoly Alexandrov, forseti sov-
ésku Vísindaakademíunnar.
Hann svaraði aldrei bréfinu frá
Sakharov.
in var afhent vestrænum fjölmiðlum
29. júlí 1985, daginn áður en Hels-
inki-fundurinn hófst.
KGB-foringi í
spítalaheimsókn
Á þeim degi var Sakharov kom-
inn aftur í sjúkrahúsið. Þótt ótrú-
legt sé, hóf hann hungurverkfall
að nýju hinn 25. júlí. Hið fjórða
síðan 1981. Tveimur dögum síðar
var hann lagður inn í sjúkrahúsið:
„Ég léttist jafnt og þétt, þótt
næringu væri neytt ofan í mig.
Eðlileg þyngd mín er 77—80 kíló.
Þegar mér var sleppt, 11. júlí, var
ég 65,85 kíló. Léttastur var ég 13.
ágúst, 62,8 kíló."
Nýjum aðferðum var beitt í
sjúkrahúsinu. Hann skrifar: „Þenn-
an fyrsta dag sprautuðu þeir mig
undir húð (í bæði læri) og auk þess
létu þeir mig fá glúkósa og prótín
í æð — 15 sprautur og 10 sinnum
í æð. Þetta var gífurlegt vökva-
magn í æð. Fótleggimir bólgnuðu
og urðu eins og koddar og mig
verkjaði í þá.“
31. maí hafði háttsettur foringi
í KGB, S.I. Sokolov, heimsótt Sak-
harov í sjúkrahúsinu. I bréfínu til
fjölskyldu sinnar lýsir hann hve
„harkalega" Sokolov hafí sagt sér,
að Yelena fengi aldrei að fara úr
Iandi. Böm hennar fengju heldur
aldrei að koma til Sovétríkjanna.
Hann fór einnig fram á það, að
Sakharov drægi ýmsar fyrri opin-
berar yfírlýsingar sínar til baka,
einkum bréfíð um kjarnorkuvopn
og yfírlýsingu frá 1977 um að
sprenging í neðanjarðarlestinni í
Moskvu kynni að hafa verið af
völdum KGB.
5. september kom Sokolov aftur
í sjúkrahúsið og var þá mildari í
skapi. Stjómmálaráðið stóð frammi
fyrir þíðu í samskiptum austurs og
vesturs. Enginn gat efast um ótrú-
legt þolgæði Sakharovs. Líklegt var
talið, að Ronald Reagan, Banda-
ríkjaforseti, myndi flytja reiðilestur
um mannréttindamál á leiðtoga-
fundinum í Genf. Þegar á allt þetta
var litið, voru kostir stjómmálaráðs-
ins ekki glæsilegir, og þar vom
menn farnir að hugsa um það, sem
þótti óhugsandi, að breyta í annað
sinn ákvörðun KGB um örlög Sak-
harovs, honum í hag.
Sokolov sagði Sakharov, að bréf
hans frá 29. júní til sovéska leið-
togans hafí verið sýnt Gorbachev.
Hópi háttsettra embættismanna
hefði verið falið að undirbúa svar.
Fjölskyldan heldur, að stjóm-
málaráðið hafí þegar verið búið að
taka ákvörðun um það á þessari
stundu að leyfa Yelenu að ferðast
til útlanda. Solokov hafi verið send-
ur á vettvang af KGB til að fá
Sakharov til að gefa eitthvað eftir
á einhverju sviði, svo að KGB fengi
þó eitthvað fýrir sinn snúð. Þetta
telur hún ástæðuna fyrir því, að
Solokov lagði til við Sakharov, að
hann samþykkti rétt sovéskra
stjómvalda til að banna honum að
ferðast til útlanda. Samin var yfír-
lýsing um þetta. Sakharov ritaði
undir hana í viðurvist KGB-foringja
þennan sama dag.
I bréfínu til fjölskyldunnar segir
Sakharov þó einnig: „Þetta orðaval
og setningarnar, sem ég notaði í
bréfí mínu til Gorbachevs, þýða
ekki, að ég samþykki ákvörðunina
um að flytja mig nauðugan til
Gorkí og einangra mig. Þetta tel ég
enn ranglátt og ólögmætt."
Solokov krafðist þess einnig af
mér, „að ég beindi þeirri ósk til
konu minnar, að hún ritaði undir
skuldbindingu þess efnis, að hún
hitti hvorki fulltrúa Qölmiðla, á
meðan hún dveldist erlendis, né
tæki þátt í blaðamannafundum."
íbúðin 1 Gorkí. 1. KGB fylgist með svefnherberginu úr næsta húsi
sem er i 20 m fjarlægð. 2. KGB-menn í hjólhýsi eða húsbíl fylgjast
með gangstéttinni og gluggunum fjórum, sem snúa út að henni. 3.
Truflunargeisli er notaður til að koma í veg fyrir, að þau geti hlust-
að á útvarp eða horft á sjónvarp. 4. Lögregla er í ganginum 24 tíma
á sólarhring og rekur gesti á brott.
Hann samþykkti að láta þessi boð
berast til hennar. “Síðan var mér
leyft að vera þijá tíma með Lyusya
og við fórum að óskum Sokolovs."
Yelena lofaði þessu og vill standa
við orð sín. Ekki hefur því verið
unnt að styðjast við frásögn hennar
við þessa samantekt.
Ferðaheimild fæst
Sakharov segist minnast 48
langra daga og nátta í þreytandi
bið eftir síðari fundinn með Sokolov.
Hinn 21. október 1985 náðist loks
hið langþráða takmark, sem hann
hafði barist fyrir með jafn þjáninga-
fullum hætti og raun ber vitni í 18
mánuði. Yelena var kölluð til vega-
bréfsskrifstofunnar. Henni var gef-
ið til kynna, að hún fengi vegabréf.
Tveimur dögum síðar kom Sak-
harov heim í Gagarín-stræti. Þau
voru saman i rúma tvo mánuði og
undirbjuggu ferðalag Yelenu til
Bandaríkjanna.
10. nóvember 1985 gat Yelena
talað við fjölskyldu sína í Boston í
síma í fyrsta sinn síðan í apríl 1984.
Gleðitíðindin bárust um heim allan
— aðeins viku áður en þeir Reagan
og Gorbachev hittust í Genf. 27.
nóvember flaug Yelena til Moskvu
og 2. desember til Rómar. Um
miðjan mánuðinn var hún í faðmi
fjölskyldu sinnar í Bandaríkjunum.
Yelena er. nú að ná sér eftir
sexfalda kransæðaaðgerð og eftir-
köst hennar, sem voru bijósthimnu-
bólga og gollurhúsbólga í hennar
tilviki. Hún þarf að gangast undir
frekari augnaðgerð og kannski þarf
að skera í fæturna á henni til að
lækna æðaþrengsli. Hún þarfnast
mikilla tannlækninga. Eftir að hafa
gengist undir allt þetta, getur hún
ákveðið heimferðardag til eigin-
manns síns í Gorkí. Hún ætlar að
snúa aftur, svo framarlega sem
KGB leyfír henni það.
Einsemd Sakharovs
Andrei Sakharov býr á meðan
einn í íbúðinni, sem KGB úthlutaði
honum og skipaði að búa í á fyrri
hluta árs 1980. Engir nema
KGB-menn þora að heimsækja
hann þangað eða tala við hann.
Um það bil tvisvar í mánuði fær
hann boð um það í pósti, að kona
hans muni hringja í almennings-
síma í næsta pósthúsi. Næsta dag
gengur hann til pósthússins að
hinum tiltekna tíma og á eina
samtalið, serrl honum er leyfílegt.
Stundum heyrist vel á línunni, en
oftast eru truflanir á henni. Hann
fer sjálfur í búðir, eldar ofan í sig
og annast húsverkin. Honum fínnst
best að fá te með eplasneiðum út
í. Hann bragðar ekki áfengi.
Framtíð
Sakharovs
eftir Yeferem Yankelvich, tengdason hans
í APRÍL 1984 batt Yelena
Bonner í skyndi enda á eina af
reglulegum ferðum sínum til
Moskvu og sneri aftur til Gorkí.
Hún átti að koma aftur til
Moskvu i byrjun maí og ætlaði
að bíða eftir símhringingu frá
okkur í íbúð vinar 4. maí. Ekki
var svarað í sima þessa vinar
okkar þann dag eða siðar.
Okkur tókst ekki heldur að ná
sambandi við nokkra aðra vini
okkar i Moskvu.
Næstu 18 mánuði höfðum við
aðeins óljósar og óstaðfestar frétt-
ir af líðan Sakharov-hjónanna og
dvalarstað þeirra. Fréttimar
stönguðust oft á og við urðum að
geta okkur til um það, sem var í
raun að gerast, til dæmis með
því að lesa á milli línanna ( opin-
berum skeytum TASS-fréttastof-
unnar sovésku. Stundum gátum
við okkur rétt til um staðreyndir.
Um tíma fengum við póstkort af
og til, síðar kom í ljós, að sum
þeirra voru fölsuð. Síðla sumars
1985 urðu kvikmyndir KGB, sem
teknar voru með falinni myndavél
í Gorkí og dreift til vestrænna
fjölmiðla, hið eina sem fréttist af
þeim Yelenu og Andrei. Þessar
myndir fluttu iygafréttir, eins og
við vitum núna.
Frásögn Sakharovs af því, sem
gerðist þessa mánuði, svarar
mörgum spumingum, er bmnnu
á vörum okkar.
Hún svarar þeim ekki öllum.
Til dæmis er ekki neitt að fínna
í bréfum hans um það, sem gekk
fjöllunum hærra sumarið 1984,
að hann væri í meðhöndlun hjá
prófessor Rozhnov, sálfræðingi í
Moskvu. Var sagt, að þar væri
hann beittur dáleiðslu og fengi
lyf, er breyta skapgerðinni. í
Yelena Bonner með sym sínum Alexey (t.v.) og tengdasyni Yeferem á flugvellinum í Mílanó 2.
desember sl., en þar hafði hún viðdvðl á leið sinni frá Moskvu til Rómar.
Sakharov-skjölunum kemur ekk-
ert fram um þetta, sem kann þó
að hafa gerst.
Enn er ósagður mikilvægur
hluti sögunnar, það er þáttur
Yelenu Bonner. Vegna þess lof-
orðs, sem hún gaf KGB um að
ræða ekki við vestræna fjölmiðla,
er hann enn óbirtur.
Hér skal því ekki lýst í smáat-
riðum, hvemig KGB reyndi að
blekkja almenning á Vesturlönd-
um með lygafréttum frá Gorkí.
Sjaldan eða aldrei hafa sovéskir
ráðamenn staðið fyrir annarri eins
herferð af þessu tagi, hún ætti
að verða sovétfræðingum rann-
sóknaéfni og þeim, sem fást við
rannsóknir á útbreiðslu lyga-
frétta. Ástæða er til að vekja á
því einu athygli hér, að KGB fór
með Sakharov-málið í þeirri trú,
að enginn fengi nokkru sinni að
vita um það, hvaða tökum Sak-
harov-hjónin voru tekin. í því efni
óðu þeir villu og reyk.
Hvaða áhrif heftir þetta á fram-
tíð Sakharov-hjónanna? Ég hef
meiri áhyggjur af því en fortíðinni.
Verða þau sveipuð þagnarhulu að