Morgunblaðið - 25.07.1986, Síða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 25. JÚLÍ 1986
Aldarafmæli Stórstúku íslands
eftirBjörn G. Eiríksson
Á þessum dögum, þegar sólin er
hæst á iofti, þegar grösin eru að
vakna af vetrardvalanum, þegar
blómin eru að springa út og litka
börð og haga, tún og engjar, þegar
snjórinn er að renna úr fjöllum og
giljum, skomingum og lautum, dag-
inn eftir merkilegustu nótt ársins,
Jónsmessunóttina, á sjálfan Jóns-
messudaginn hinn 24. júní, á því
Herrans ári 1986 var aldarafmæli
Stórstúku íslands.
Heil öld eru merk tímamót í sögu
manna, þjóða og félaga.
Á þessu sama ári, árinu 1986,
verða víða merk tímamót. Reykja-
víkurborg verður tveggja alda
gömul (18. ágúst), Góðtemplarahú-
sið í Hafnarfirði verður aldargamalt
hinn 17. desember og á þessu sama
ári lifír fyrsta bamastúkan, Æskan
nr. 1, sitt hundraðasta ár og átti
hún afmæli hinn 9. maí síðastliðinn.
Árið 1884 var merkisár í sögu
bindindismála á íslandi en það ár
var Góðtemplarareglan stofnuð
hinn 10. janúar í Friðbjamarhúsi
norður í hinum blómlega bæ, Akur-
eyri, á köldum vetrardegi. Að þeirri
stofnun stóðu 12 menn. Forgöngu
að stofnun Reglunnar á íslandi átti
Norðmaðurinn Ole Lied skósmiður,
en þá var stúkan ísafold nr. 1 stofn-
uð. Sú merka stúka er starfandi enn
þann dag í dag og fagnaði sínu
102. aldursári á stofndegi Regiunn-
ar hinn 10. janúar.
Athyglisvert er að stofnendur
Regiunnar vora 12 og 12 vora líka
í upphafi postular kristninnar.
Kunnastir þeirra sem við upphaf
Reglunnar gengu í hana vora Frið-
bjöm bóksali Steinsson og Ásgeir
síðar kaupm. í Reykjavík Sigurðs-
son.
Ásgeir Sigurðsson varð umboðs-
maður hátemplars í st. ísafold nr.
1 skömmu eftir stofnun hennar uns
Stórstúka íslands var stofnuð.
Á þessum áram var gróandi í
bindindismálum og gróandi í þjóðlífí
en Reglan átti samt í fyrstu erfítt
uppdráttar.
Næstu 2 árin og hálfu ári betur
vora stofnaðar stúkur víða um land
eins og t.d. Aurora nr. 2 á ísafirði,
Fjallkonan nr. 3 í Lögmannshlíð,
Freyja nr. 4 á Bægisá, Norðurljósið
nr. 5 í Hnífsdal. í Reykjavík var
st. Verðandi nr. 9 stofnuð hinn 9.
júlí 1885 og gerði það Bjöm Páls-
son en hann hafði hinn 14. septem-
ber 1884 gengið í st. ísafold nr.
1. Er st. Verðandi hafði lifað fjóra
mánuði gjörðist hún svo fjölmenn
að skipta varð henni í tvær stúkur.
Var þá st. Framtíðin nr. 13 stofnuð
en st. Einingin nr. 14 (hinn 17.
nóvember 1885) klofnaði út úr st.
Framtíðinni fljótlega eftir stofnun
hennar. í Hafnarfirði stofnaði Ólaf-
ur Rósenkranz stúkuna Morgun-
stjömuna nr. 11 hinn 2. ágúst 1885
og þannig mætti lengi telja.
Á tveimur og hálfu ári hafði fé-
lagatala Regiunnar vaxið úr 12
mönnum upp í 542 félaga.
Að undiriagi þeirra stúkna, sem
starfandi voru árið 1886, kom Bjöm
Pálsson Ijósm. frá Skotlandi með
umboð frá hátemplar til þess að
stofna „Stórstúku".
Meðal þeirra, sem mættir vora í
Alþingishúsinu hinn 24. júní 1886,
voru Friðbjöm Steinsson frá Akur-
eyri og með honum Magnús
Einarsson organisti, Skúli Thor-
oddsen og Sigurður Andrésson frá
ísafirði. Auk þeirra komu á fundinn
9 fulltrúar frá Reykjavík. Magnús
Blöndal kom frá Hafnarfírði og
Þórður Thoroddsen frá Keflavík.
Alls vora þama 16 fulltrúar frá
stúkunum og verður þeirra eigi að
þessu sinni frekar getið. Bjöm Páls-
son var kosinn stórtemplar.
Nú voru stúkumar orðnar 14.
Af þessum 14 stúkum era, þegar
þessi orð era rituð, starfandi górar
en það era: St. ísafold, Fjallkonan
nr. 1 á Akureyri, St. Verðandi nr. 9
í Reykjavík, St. Einingin nr. 14 í
Reykjavík og St. Morgunstjaman
Frá Stórstúkuþingi I júní sl.
„Reglan hefur með
starfi sínu reynt að
vinna að ýmiskonar for-
varnarstarfi. Bindindis-
hugsjónin er hin sama
nú og hún var fyrir
hundrað árum. Starfs-
aðferðir hafa þó tekið
breytingum.“
nr. 11 í Hafnarfirði.
Á ágústdögum 1886 fór Bjöm
Pálsson alfarinn til Skotlands og
varð þá Jón Ólafsson skáld, ritstj.
og alþm. stórtemplar í hans stað.
Jón Ólafsson var síðan sverð og
skjöldur Reglunnar á Alþingi árin
1887 og 1889 en Indriði Einarsson
var þá stórritari.
Þegar næsta Stórstúkuþing var
haldið, 26. maí 1888 voru félagar
Reglunnar 664 í stúkum en ungl-
ingar vora 169 eða samtals 883.
Viðbótin, sem orðið hafði, var að
mestu leyti fengin á Suðurlandi.
1891 voru félagar orðnir 949
fullorðnir og unglingar 374 eða
samtals 1323. Og á þinginu 1897,
þegar Borgþór Jósefsson var kosinn
stórritari en Ólafur Rósenkrans var
stórtemplar, vora fullorðnu félag-
amir orðnir 1397 og unglingamir
591, samtals 1988.
Þannig hélt gróandinn áfram í
Reglunni fyrstu árin og raunar lengi
vel._
Árið 1903, þegar Indriði Einars-
son fór frá, var tala fullorðinna
komin upp í 3327 og tala unglinga
komin í 1089 eða samtals 4416.
Það gefur að skilja að á aldar
tímabili hefur ýmislegt gerst. Þann-
ig var á Stórstúkuþinginu 1905
samið frumvarp til bannlaga og
þingmönnum úr flokki templara
fengið málið til meðferðar.
Næsta Stórstúkuþing var svo
haldið árið 1907 en þá reyndist
tala fullorðinna félaga vera komin
upp í 4854 og unglingar vora 1880.
Alls vora þá félagar 6734.
Frá bannmálunum er það að
segja að árið 1909 samþykkti Al-
þingi lög um aðalflutningsbann á
áfengi með 26 atkv. gegn 11 að
undangenginni þjóðaratkvæða-
greiðslu. Með þessari lagasetningu
vannst stærsti og jafnframt merk-
asti sigur Reglunnar fyrr og síðar.
Raunar má segja að fljótlega
eftir stofnun Stórstúkunnar 1886
hafi áhrifa hennar farið að gæta.
Þegar strax á næsta ári eða 1887
leggur Jón Ólafsson alþ.m. og þá-
verandi Stórtemplar fram á Alþingi
tillögu um bann við staupasölu í
verzlunum en þær höfðu lengi verið
eins konar veitingakrár og hafði
staupasalan tíðum reynzt þungur
baggi á mörgum heimilum.
Það er frá tillögu Jóns Ólafsson-
ar áð segja að hún var samþ. á
Alþingi.
Ólafur Haukur Ámason (áfengis-
vamaráðun.) telur að þessi laga-
setning hafi verið upphafið að langri
og harðri sókn bindindismanna á
löggjafarþinginu sem náði hámarki
er Alþingi samþykkti aðflutnings-
bann á áfengi 1909 eins og áður
er um getið (sjá 100 ára afmælisrit
Góðtemplarareglunnar 1984).
Raunveralegt bann stóð í tæp
þijú ár, eða frá 1. janúar 1915 og
fram í nóvember 1917.
Yfirfangavörðurinn í Reykjavík,
sem manna best þekkti til afbrota-
mála þessa tíma, hafði eftirfarandi
ummæli um þetta tímabil: „Árin
1916 og 1917 var enginn íslenskur
maður settur í fangelsi fyrir glæp
eða gróft afbrot."
Þannig hljóðar vitnisburðurinn
um Reykjavík á 130. og 131. aldurs-
ári hennar.
En hvemig er ástandið núna í
henni Reykjavík á hinum merku
200 ára tímamótum? Beri menn nú
saman þessi tvö ár.
í nóvember 1917 var svo slakað
á taumunum og frá þeim óheilla-
degi hefir sífellt hallað undan fæti
í áfengismálunum — og allt fram
til þessa dags.
En Stórstúkan gjörði fleira á
þessu aldartímabili en að beita sér
fyrir aðflutningsbanni.
Hún stóð fyrir blaða- og bókaút-
gáfu. Á hennar vegum komu á
sínum tíma út blöðin Templar og
Goodtemplar sem náðu geysimikilli
útbreiðslu. f þessi blöð rituðu marg-
ir af merkustu og ritfærastu
mönnum þjóðarinnar á þessum tíma
eins og t.d. Bjöm Jónsson ráðherra
og ritstjóri, Jón Ámason prentari
og rithöfundamir Guðmundur Guð-
mundsson (skólaskáld), Einar
Hjörleifsson Kvaran, Indriði Einars-
son og Jón Trausti (Guðmundur
Magnússon).
Þá hefir Stórstúkan gefið út
bamablaðið Æskuna í 87 ár.
Stórstúkan hefir og að nokkru
tekið þátt í útgáfu blaðsins Regins
sem komið hefir út í 49 ár.
Ég nefndi nokkur nöfn í byijun
þessara „aldar-hugleiðinga“ og mig
langar til þess að bæta við einu
nafninu enn, nafni þess manns sem
stofnað hefir flestar stúkur á ís-
landi, nafni Sigurðar Eiríkssonar
sem nefndur hefir verið „regluboði".
Hér mætti svo aftan við hnýta
nokkrum orðum um þau miklu áhrif
sem Reglan hefír haft á þjóðlífið.
Reglan var í fyrstu eini félags-
málaskólinn hérlendis. Hún var
upphafið að stofnun verkalýðsfé-
laga. Eftir fundarsköpum Reglunn-
ar vora fundarsköp þeirra og
ýmissa annarra félaga samin. Regl-
an átti upptök að stofnun áhuga-
mannaleikfélaga, m.a. Leikfélags
Reykjavíkur (Indriði Einarsson var
Reglufélagi).
Reglan hóf störf að ýmsum
líknarmálum. Reglubræður áttu t.d.
hlut að stofnun hjúkranar- og elli-
heimilisins Grandar.
Reglan stofiiaði fyrsta drykkju-
mannahælið hér á landi (að
Kumbaravogi) og svo mætti áfram
telja.
Reglan hefir með starfi sínu
reynt að vinna að ýmiskonar for-
varnarstarfi. Bindindishugsjónin er
hin sama nú og hún var fyrir hundr-
að áram. Starfsaðferðir hafa þó
tekið breytingum.
Reglan hefir bent á hættumar
sem samfara era neyzlu áfengis og
ábendingar hennar hafa reynzt rétt-
ar og á rökum reistar eins og sífellt
er að koma betur og betur í ljós.
Ég vék að því hér að framan að
frá því síðla árs 1917 hafi sífellt
hallað undan fæti í áfengismálum.
Fyrst kom læknabrennivínið 1917
og Spánarvínin 1922. Bann við að-
flutningi sterkra drykkja var
afnumið 1935. Starfræksla vínveit-
ingahúsa var leyfð 1954. Og afleið-
ingamar, sem bindindismenn höfðu
bent á að yrðu, létu ekki lengi á
sér standa. Þær komu fram í geysi-
legri aukningu á neyzlu (ofneyzlu)
áfengra drykkja.
Þetta sýnir að öll undanlátssemi
í þessum málum hefir ávallt í för
með sér aukningu neyzlunnar.
Samt hafa á þessu tímabili einn-
ig gjörzt ýmsir ánægjulegir atburðir
og má i því sambandi nefna stofnun
AA-samtakanna 1954 en þar vora
templarar í forystu. Ifyrsta bindind-
ismótið var haldið um verzlunar-
mannahelgina að Húsafelli 1960 og
fyrsta vormót bamastúknanna
1974. Eftir þetta hafa bæði þessi
mót verið haldin árlega. 1979, sama
árið og opnunartími vínveitinga-
húsa var lengdur, var í október
haldin mjög áhrifamikil og kröftug
herferð: Vika gegn vímuefnum.
Unglingareglan lét gera
fræðslubækling um áfengi 1980 og
var honum dreift í alla grannskóla.
Sama árið vora stofnuð samtökin
Átak gegn áfengi þar sem 35 félög
og stofnanir tóku þátt í fræðslu um
áfengi og önnur vímuefni.
Á síðustu 10-11 áram eða þar
um bil hafa samfara aukinni áfeng-
isneyzlu komið fram ýmis hættuleg
fíkn- og vímuefni, eins og t.d.
marijuana, kókaín, LSD (sýra), PCP
(englaryk), amfetamín og heróín
svo að einhver séu nefnd.
Neyzla þessara ávana- og vímu-
efna hefir farið vaxandi og hefir
sú öfugþróun vakið áhyggjur
margra. Ávallt er þó um að ræða
sama upphafið, þ.e.a.s. byijunin er
í glasinu.
Áhyggjur og ugg setur að mönn-
um yfír þessari óheillavænlegu
þróun svo að ýmsir era famir að
líta raunsærri augum á þessi mál
en áður.
í öðrum löndum, svo sem í
Bandaríkjunum, er vakandi áhugi á
því að reyna að stemma stigu við
þessari öfiigþróun. í þeim er hafður
uppi áróður gegn áfengisneyzlu og
varað við hættum af vímuefnum
sem ég taldi upp hér að framan.
Ýmsar hömlur er reynt að hafa á
dreifingu áfengis og annarra vímu-
efna.
Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin
sendi frá sér gagnmerkar tillögur
er miðuðu að því að draga úr neyzlu
áfengra drykkja. Þar var meðal
annars bent á þá leið að draga úr
leyfísveitingum til vínsölu eða veit-
ingu vínveitingaleyfa og bent á að
reynandi sé heldur að fækka
vínsölustöðum, ásamt ýmsum öðr-
um takmörkunum á veitingum
áfengra drykkja, og möguleikum á
að nálgast þá.
„Eins og þér sáið munið þér og
uppskera," stendur í þeirri merku
bók Biblíunni.
Öfugþróun áfengismála allar
götur frá 1917 hefir að sjálfsögðu
haft sín áhrif á Stórstúkuna og starf
hennar og raunar Regluna í heild.
Má þar hafa um þau orð, að starfið
hafi verið og sé barátta í andófi,
einkum hin síðari árin.
Breyttar þjóðfélags- og neyzlu-
venjur, tilkoma ýmissa fjölmiðla,
eins og útvarps (hljóðvarps) og sjón-
varps, hafa reynzt Reglunni og
bindindismálunum heldur andsnúin
(með undantekningum þó).
Gengið hefir á ýmsu um félaga-
Qölda. Árið 1911 voru í Reglunni
3970 fullorðnir og 1980 böm eða
samtals 5950,1918 vora í Reglunni
1443 fullorðnir og 1127 böm, eða
samtals 2570. Eftir það virðist fé-
lagatalan hafa farið heldur vaxandi
unz hún náði hámarki árið 1960
en þá vora taldir (sjá 100 ára minn-
ingarrit Góðtemplarareglunnar) í
Reglunni um 10823 fullorðnir, 6677
böm og 900 umgtemplarar eða
samtals 18400. Síðan hefir félögum
fækkað, 1974 vora þeir 6726 og
1980 3996. (Sjá Góðtemplarareglan
á íslandi 100 ára.)
Og nú, þegar dagamir era
lengstir, nætumar bjartastar og
birtan skærast, þegar foldin færist
í sitt fegursta skrúð og tíðin ljúfust
og langar sólnætur, minnumst vér
aldarafmælis Stórstúku íslands. Þá
var vor í bindindismálum — og virð-
ist nú að aftur sé að vora í þessum
málum — eftir langan, strangan,
kaldan og dimman vetur. Hvort
vorar og eldar aftur af degi í sögu
Reglunnar og Stórstúku íslands er
hulið blámóðu framtíðarinnar.
En hví skyldi eigi vora þar
einnig?
Heimildir: Tuttugu og fímm ára
Minningarrit Góðtemplara á íslandi
1884-1909.
Góðtemplarareglan á Akureyri 80
ára, 1884 — 10. janúar 1964.
Góðtemplarareglan á íslandi 100
ára. Afmælisrit 1984, 10. janúar.
Höfundur erkennarí í Reykjavík