Morgunblaðið - 07.02.1988, Blaðsíða 32

32 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. FEBRÚAR 1988
Þessa mynd af Thor tók tyrkneskt ljóðskáld, Lutfi Özkök sem búsett-
ur er i Svíþjóð og heimsfrægur er fyrir ljósmyndir sínar af skáldum
og rithöfundum
heimstyijöld stóð yfir og íslenskir
sjómenn sigldu gegnum helvíti á
hverri nóttu þegar kafbátarnir
komu upp. Stundum vissi ég meira
um skipin og sjómennina en ég
mátti láta uppi, faðir minn hafði
miklar áhyggjur af mönnum og
skipum.
Breski herinn kom hingað til
lands 10 maí árið 1940 og það voru
mikil umskipti. Við vorum þó fegin
að það voru Bretar sem komu þó
þeir væru óttalega álappalegir grey-
in, kiðfættur hungurlýður úr
enskum borgum sem ekki hafði
fengið almennilega að eta fyrr en
allt var skammtað. Þetta stafaði
af viðbjóðslegri stéttaskiptingu hins
breska þjóðfélags, þar sem meiri-
hluti manna voru aumingjar vegna
vannæringar en hinir viðrini vegna
einangrunar og úrkynjunar. Þegar
best lét fengu enskir íra til þess
að yrkja fyrir sig bókmenntir, menn
einsog Oskar Wilde, James Joyce
og Bemhard Show.
Ég hafði frá upphafí mikla and-
styggð á öllu sem viðkom nasistum
og þannig var það einnig með for-
eldra mína og frændur. Strax sem
strákur í Landakotsskóla slóst ég í
portinu með stjómarliðsmönnum á
Spáni á móti fasistum. Við fórum
í slagbolta eftir skólatíma í portinu,
strákar með stelpum í trássi við
tilskylda kyngreiningu skólans.
Þrátt fyrir þetta velsæmisbrot bam-
anna kom Meulenberg út á svalaþak
með alla vasa fulla af sælgæti og
kastaði niður til okkar. Ég var lítill
og óframfærinn á þeim árum. Einu
sinni vann ég verðlaun fyrir kunn-
áttu í biblíusögum og fékk hvell-
hettubox. Ég sprengdi allt saman
upp f skólanum og aflaði mér þann-
ig nokkurra vinsælda. Öðm sinni
var ég að leika mér að bolta í
skólaportinu þá kom einn af mestu
áflogahundum skólans og ætlaði
að taka af mér boltann. Ég reiddist
svo að ég hjólaði í hann og hafði
hann undir og var jafn hissa á því
og allir aðrir.
Sló í gegfn sem leikari
í fímmta bekk í menntskóla sló
ég í gegn sem leikari í leikriti sem
hét Fardagar. Ég lék þar m.a. langa
„senu“ á móti Bimi Th. Bjömssyni
og það var feykilega gaman. Ég
vissi aldrei hvað hann mjmdi segja,
þetta var einsog í Commedia dell’-
arte, ég varð alltaf að vera viðbúinn
að svara Bimi.
Sumarið eftir var ég uppgötvaður
sem óskaplega mikið efni í þrí-
stökkvara, stökk einum metra
lengra en besti maðurinn gerði í
félaginu mínu þá. Ég var hins veg-
ar svo heppinn að brenna mig á
fæti þremur dögum eftir að ég var
uppgötvaður og fór því ekki til
keppni heldur sat með fótinn í lá-
réttri stöðu næstu tvo mánuði. Þá
las ég Schopenhauer og Nietzte og
hlustaði á ófullgerðu synfóníuna
eftir Schubert, synfóníur eftir Beet-
hoven og forleiki og ópemr eftir
Wagner, sem ég hlusta lítið á núna,
eins og vísa mín skýrir:
Wagner við hamrana hástál er felldur
hrikaleik neita ég ekki hans valds
en má ég samt biðja um Mozart heldur
minni sálu til líknar og halds
Ég hlustaði lfka á hinn ógurlega
harmagrát í sjöttu symfóníu Tcha-
ikowskys Pathetique, sem ég hlusta
heldur ekki á núna.
Stúdentspróf tók ég árið 1944. Á
skólaárum mínum fékkst ég eitt-
hvað við skriftir án þess að flíka
því og í upplestrarfríinu fyrir stúd-
entsprófið orti ég mörg kvæði sem
ég sé núna að munu hafa verið
ískyggilega hátíðleg og nánast veik-
ur endurómur af Stefáni G. Stefáns-
syni. Sem betur fer komst enginn
í þessi skrif mín. Hefði ekki verið
stríð er ég ekki viss um að ég hefði
lokið við menntaskólann, ég hefði
reynt að komast út í heim til að
sjá veröldina og reyna mig. Ég var
stundum til sjós á þessum árum,
fyrst á togaranum Skallagrími með
ágætum manni, Sigurði Guðjóns-
syni skipstjóra. Hann var greindur
og mikið karlmenni, á það reyndi í
þessari ferð þegar bróðir hans fórst
ásamt öðrum manni af slysförum.
Slysið varð með þeim hætti að polli
slitnaði upp úr dekkinu og víramir
slógust í mennina sem fórust og
raunar tvo aðra sem slösuðust illa.
Eftir að við komum í land var ég
á gangi niðri í Austurstræti þegar
málkunningi minn einn úr blaða-
mannastétt elti mig uppi og vildi
neyta kunningsskapar til að fregna
meira af slysinu, sem við máttum
ekki tala um. Eg mann enn hve
reiður ég varð, ég kreppti fast hnef-
ana og mátti taka á því sem ég
átti til að stilla mig um að snúa
mér við og svara honum með verð-
ugum hætti.
í París vildi ég vera
Eftir stúdentspróf var ég viðloð-
andi nám í íslenskum fræðum og
vann jafnframt á Háskólabókasafn-
inu. Fyrst undir stjóm Einars Ólafs
Sveinssonar sem var mér góður
fóstri og seinna undir stjóm Bjöms
Sigfússonar. Það var ákaflega mik-
ið kapp í Bimi og það var allt á
fleygiferð á safninu og hann þeytt-
ist svo um á reiðhjóli á hveijum
degi við að flytja bækur, þar fór
maður sem vann fyrir kaupinu sínu.
Þennan vetur hélt Peter Hallberg
fyrirlestra um sænskar bókmenntir
og það var samkomulag okkar
Bjöms að ég gætti safnsins en hann
færi og hlustaði. Hann endursagði
mér svo fyrirlestrana og vantaði
þar víst ekki neitt, hann var frábær-
lega minnugur. Veturinn eftir þetta
var ég við nám í Nottingham á
Englandi. Þegar mér ieiddist þar,
sem var æði oft, fór ég til London.
Ég sá að sumir útlendingar smjöðr-
uðu fyrir því sem enskt var en ég
lét hins vegar alltaf einsog ísland
væri ekki minna stórveldi en Eng-
land og það mátu Bretar. Um
páskana þann vetur fór ég í frí til
Parísar, það var svo mikið æfíntýri
að ég vissi strax að þar vildi ég
vera og fór þangað um haustið."
Fyrsta bók Thors kom út árið
1950: Maðurinn er alltaf einn, safn
stuttra frásagna og Ijóða. „í þann
Thor á Parísarárunum
tíma bjó ég í hverfínu mínu St.
Germain dés Prés, þar sem ríkti þá
hið svokallaða gullna skeið, mikið
andlegt Qör sem sumir tengdu við
Sartre. Hann var raunar aldrei minn
maður en þessi tími varð mér mikil
deigla. Ég stóð, ef svo má segja, á
öndinni og skrifaði og skrifaði, það
var svo margt sem barst að manni
en verkkunnáttan var ekki að sama
skapi mikil. Þó ég skrifaði lifandis
býsn birti ég fátt af því og harla
fáir trúðu á það sem ég var að
gera. Af þessum sökum var ofstæk-
isfullt sjálfstraust mitt nauðsynlegt,
þó það hafí vafalaust reynt á þolrif-
in í mönnum."
Skömmu eftir útkomu fyrstu
bókar sinnar fór Thor Vilhjálmsson
heim til íslands. Hann hafði þá
þegar ferðast töluvert, m.a. um It-
alíu og Spán og hugði á enn lengri
ferð, ætlaði sér að sigla á norsku.
flutningaskipi í tvö ár um öll heims-
ins höf og helst'að komast til Japan
og láta þannig æskudraum sinn
rætast. „afí minn Vilhjálmur, sem
fyrr sagði frá, las fyrir mig þegar
ég var drengur Keisarann í Portúg-
al eftir Selmu Lagerlöf. Þar segir
svo: „Um löndin fregnin flaug,
Austurríki og Portúgal og Japan
og allt atama bom bom og dúlla
bom bom. Eftir þennan lestur þráði
ég að komast til Japan. En þegar
ég kom til íslands kynntist ég
Margréti konu minni og það breytti
lífi mínu. Ég hætti við að fara en
við Margrét lögðum saman upp í
aðra ferð, mun lengri en þá sem
fyrirhugðu var og samfylgd okkar
hefur verið mesta gæfan í lífi mínu.
Seinna fékk ég að hafa Japan með
í ævintýrinu því þangað komst ég
fyrir nokkrum árum á PEN-klúbba
þing.“
Hefur mikinn áhugu á
mannréttindamálum
Thor Vilhjálmsson hefur ferðast
mjög mikið og m.a. setið mörg þing
rithöfunda víða um heim. Hann á
fjölda vina og kunningja meðal er-
lendra rithöfunda sem hafa boðið
honum að sitja slík þing og fleiri
samkomur. Thor hefur í mörg ár
verið formaður PEN- rithöfunda-
klúbbsins á íslandi. Sá félagsskapur
hefur verið honum vel að skapi þar
sem sá félagsskapur hefur látið
mannréttindamál mjög til sín taka.
PEN-klúbbar víða um heim hafa
látið sig miklu varða afdrif rithöf-
unda í þeim löndum þar sem
ofsóknir af ýmsu tagi hafa lagt
hömlur á frelsi þeirra og jafnvel
orðið þeim að aldurtila. Thor hefur
einnig verið ötull liðsmaður í bar-
áttu íslenskra listamanna fyrir
bættri aðstöðu. „Ég hef viljað veg
listamanna meiri en svo að þeir séu
tuskur fyrir stjómmálamenn sem
þeir þurrki sér um fætuma á flesta
daga, geti svo sett tuskuna í þvott
og notað sem fánaveifu á tyllidög-
um og síðan hent henni aftur fyrir
fætur sér þegar henta þykir. Mitt
viðhorf er að listamenn eigi ekki
að beygja sig fyrir stjómmálamönn-
um heldur láta að sér kveða og
hafa nokkur ítök. Ég var af þessum
sökum neyddur í hiutverk sem ég
hafði ekki ætlað mér. Ég varð for-
seti Bandalags íslenskra listamanna
og gegndi því starfí í sex ár.“
Thor hefur einnig skrifað mikið
í blöð og tímarit um íslenska lista-
menn en „ég reyndi þó aldrei að
setja mig í sanngimisgerfí gagnrýn-
andans heldur dró enga dul á að
skrif mín endurspegluðu einungis
mínar eigin skoðanir," eins og hann
orðar það. í tengslum við þetta
lætur Thor þess getið að hann fagni
því hve mikið af hæfíleikafólki sé
nú komið í raðir bókmenntafræð-
inga og bókmenntagagnrýnenda,
það sé mikil breyting til hins betra
frá því sem áður vildi við brenna í
þeim efnum.
Thor Vilhjálmsson gaf út fyrstu
skáldsögu sína: Fljótt fljótt sagði
fuglinn árið 1968. Hún hefur komið
út á ensku og öllum norðurlanda-
málum nema fínnsku. Áður hafði
hann gefíð út þijár skáldlegar
ferðabækur og þijú söfn söguþátta
og ljóða. Árið 1970 kom út skáld-
sagan Óp bjöllunar og svo á næstu
níu árum þijár aðrar skáldsögur:
Fuglaskottís, Mánasigð og Tum-
leikhúsið.
Stóð alltaf til að verða rit-
höfundur
„Ég hef lengst af ofíð minn vef
og hugsa ekki um það á meðan
hvort ég nái til fleiri eða færri. Ég
læt ekki gagnrýnendur tmfla mig,
hvorki með góðu né illu“ segir Thor.
„Mér fínnst óviðkunnanlegt þegar
rithöfundar hafa uppi mikil harma-
kvein vegna þeirra, en mér þykir
vitanlega vænt um það ef einhver
hefur ánægju og jafnvel gagn af
því sem ég er að reyna að setja
sama. Mér em öll mín verk kær
og þau em mér viðkvæmt mál, en
þau verða vitanlega að standa sjálf
þegar ég er búinn að láta þau frá
mér. Þau lýsa því hvemig ég stóð
á þeim tíma sem verkið er skrifað
en vonandi vex maður með hveiju
verki. Ég ætlaði mér snemma að
verða rithöfundur, fínnst þegar eft-
ir á að hyggja að það hafi alltaf
staðið til.“
Þegar talið berst að þýðingu
slíkra verðlauna sem bókmennta-
verðlaun Norðurlandaráðs em segir
Thor: „Svona verðlaun greiða fyrir
því að koma verkum viðkomandi
rithöfundar á framfæri. Mig hefur
lengi langað til að koma verkum
mínum víðar, til stóm landanna, fá
að tala í nafni minnar þjóðar. Mér
þykja verk mín eiga heima í evr-
ópskum bókmenntum jafnframt því
að vera íslensk. Mér skilst að það
teljist erfítt að þýða bækur mínar
en ég var mjög heppinn að fá svo
góðan þýðanda sem Peter Hallberg
til að þýða bók mína Grámosinn
glóir. Svfar eiga einnig annan góðan
mann í þessum efnum þar sem er
Ingi Knudson sem er sjálfur ágætt
skáld, hann þýddi bók mína Mána-
sigð, sem fékk mjög góðar viðtökur
í Svíþjóð. Um efni Grámosans er
það að segja að það hafði leitað
mjög lengi á mig og kannski hefur
sú bók orðið mér einna erfiðust að
ýmsu leyti. Ég var lengi að ráða
yið mig hvaða tökum eg ætti að
taka þetta viðfangsefni, en þegar
ég var búinn að átta mig á því
gekk vel að skrifa hana.“
Thor hefur á seinni árum verið
einn af fremstu þýðendum heims-
bókmennta hér á íslandi. Hann
þýddi Dagleiðina löngu inn í nótt
eftir Eugene O’Neill, Hlutskipti
manns eftir André Malraux og Hús
andanna eftir Isabella Allende, öll
úr frummálum. Hann hefur einnig
þýtt úr ítölsku Nafn rósarinnar eft-
ir Umberto Eco. Um þetta efni sagði
Thor: „Ég vil helst ekki vinna neitt
nema ég hafí von um að geta lært
eitthvað á því. Verk Eco var mér
afskaplega margslungið og saman-
þrýst háskólanámskeið á mörgum
sviðum. Það var mér mikil ánægja
og ögrun að glíma við það verk.
íslendingar hafa þá sérstöðu
gagnvart bókmenntum, miðað við
aðrar þjóðir, að þeir eru miklir
sagnamenn og í munni þeirra verð-
ur svo margt- að sögu. Þetta er
ríkara í eðli okkar en annarra
manna að mfnu viti, skáldskapurinn
er mikil nauðsyn fyrir íslendinga.
Málið okkar er einstakt hljóðfæri
og tæki til að hugsa með. Einar
Benediktsston segir í einu ljóða
sinna: „Orð eru á íslensku til um
allt sem er hugsað á jörðu.“ Þetta
er kannski ekki alveg rétt en
íslenskan er hins vegar þannig mál
að maður getur alltaf búið til ný
orð. Það eru forréttindi að skrifa á
íslensku og manni endist ekki æfín
til að læra á það hljóðfæri."
Texti: Guðrún Guðlaugsdóttir