Morgunblaðið - 07.02.1988, Page 42

42
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. FEBRÚAR 1988
Júlíus og Ethel Rosenberg: líflátin vegna upplýsinga Fuchs.
mennimir störfuðu ekki f
einangruðum hópum eins og banda-
rískir starfsbræður þeirra og höfðu
betri yfirsýn yfir áaetlunina.
Ringlaður
Tengiliður Fuchs og Rússa í
Bandaríkjunum var landráðamað-
urinn og lífefnafræðingurinn Harry
Gold. Fyrsti fundur þeirra í New
York virtist sýna að Fuchs væri
ekki vel fallinn til njósnastarfa.
Hann var hálfringlaður þegar hann
hlýddi skipun um að fara til Lower
East Side með tennisbolta í annarri
hendi og hitta mann, sem væri með
hanzka á höndum og héldi á öðrum
hönzkum. Fuchs og Gold hittust
reglulega eftir þetta og Fuchs af-
henti honum nákvæmar skýrslur
um allt, sem hann komst á snoðir
um í Bandarílqunum, en það voru
mikilvægustu leyndarmál Vestur-
landa.
Upplýsingar Fuchs voru aðgengi-
legar og hagnýtar — ekki aðeins
fræðilegar. Ein skýrsla hans var
allt að 100 þéttskrifaðar síður. Gold
fékk frá honum upplýsingar um
allt það sem máli skipti í sambandi
við tilraun Bandaríkjamanna með
fyrstu kjamorkusprengjuna í júlí
1945. Fuchs viðurkenndi þá að hafa
gróflega vanmetið iðnaðarmátt
Bandaríkjanna og ranglega talið að
sprengjan yrði ekki nothæf fyrr en
að loknu stríðinu við Japana.
Gold komst að því að það olli
Fuchs þungum áhyggjum að Bretar
urðu á undan Rússum til Kiel, því
að hann óttaðist að brezka leyni-
þjónustan fyndi ítarleg skjöl nazista
um starf hans f þágu kommúnista
og „mjög mikil“ tengsl sín við þá.
Samband Fuchs og Rússa lá niðri
um tíma eftir að hann kom aftur
til Bretlands 28. júní 1946 og tók
við stöðu yfírmanns eðlisfræðideild-
ar leynilegrar kjamorkurannsókn-
arstofnunar Breta í Harwell
skammt frá Oxford. Skýringin var
m.a. sú að hert var á öryggisráð-
stöfunum vegna uppljóstrana
sovézka sendiráðsmannsins Igors
Gouzenko í Ottawa, sem hljópst
undan merkjum 5. sept. 1945, og
máls eðlisfræðingsins Allans Nunn
May, sem var dæmdur í 10 ára
fangelsi 1946 fyrir að afhenda
Rússum kjamorkuleyndarmál.
Ekkert sannaðist á Fuchs þrátt
fyrir öryggisathugunir, sem hann
vissi ekkert um, á fímm mánaða
fresti. Hann var talinn þriðji hæf-
asti kjamorkuvísindamaiður Breta
og virtist ómiss andi. „Ég býst við
ég geti sagt: Harwell, það ér ég,“
sagði hann. Sumum ofbauð hroki
hans.
Grunsemdir
í ársbyijun 1947 hafði Fuchs
samband við sovézka sendiráðið í
London á ný og fékk skipun um
að vinna með „Sonju“. En hann gat
ekki aflað nándar nærri eins mikil-
vægra upplýsinga og í Bandaríkjun-
um. Hann skýrði frá gerð brezku
kjamorkusprengjunnar (sem var
reynd 1952), en vissi nánast ekkert
um bandarísku vetnissprengjuna,
m.a. vegna nýrra „MacMahon-
laga“.
Grunur féll ekki á Fuchs fyrr en
Bandaríkjamenn tilkynntu Bretum
sumarið 1949, m.a. á grundvelli
upplýsinga Gouzenkos, að brezkur
— ekki bandarískur — rísindamaður
KJARN-
--ORKU-
SVIKARINN
KÝZKI kommúnistinn og vísindamaðurinn Kiaus Fuchs, sem
er nýlátinn, var einhver hættulegasti njósnari Rússa og átti
mikinn þátt í að þeim tókst að framleiða kjarnorkusprengju
1949 og verða „risaveldi“. Hann flýtti fyrir smíði sovézku
sprengjunnar um að minnsta kosti 18 mánuði (sumir telja um
fimm ár) með njósnum sínum í Bretlandi og Bandaríkjunum.
Afhjúpun hans 1950 leiddi til þess að bandarísku hjónin Ethel
og Júlíus Rosenberg voru tekin af lífi og að margir aðrir
erindrekar kommúnista voru handteknir.
Klaus Fuchs: einn hættulegasti njósnari Rússa.
Emil Klaus Júlfus Fuchs
var ólíkur flestum hug-
myndum fólks um
njósnara og minnti á
viðutan prófessor.
Hann fæddist í Russelsheim
skammt frá Darmstadt 29. desem-
ber 1911. Faðir hans, dr. Emil
Fuchs, var lútherskur prestur, sem
gerðist kvekari, fylgdi jafnaðar-
mönnum að málum og varð prófess-
or í guðfræði við kennaraháskólann
í Kiel 1931. Kvekarar fengu nazista
til að sleppa honum úr fangabúðum.
Systir Klaus fyrirfór sér þegar hún
hafði hjálpað manni sínum að flýja
úr fangabúðum. Móðir hans svipti
sig einnig lffí.
Klaus Fuchs stundaði nám í há-
skólunum í Leipzig og Kiel. Hann
var upphaflega jafnaðarmaður, en
snerist gegn skoðunum föður síns,
varð trúleysingi og gekk í komm-
únistaflokkinn. Hann starfaði í
neðanjarðarhreyfíngu andstæðinga
nazista eftir valdatöku þeirra, en
neyddist til að flýja til Frakklands.
Þar kynntist hann Grétu Keilson,
þýzkum kommúnista, en kvæntist
henni ekki fyrr en löngu seinna.
Hann kom til Englands í septem-
ber 1933 í boði kvekarafjölskyldu
og fékk að stunda nám sér að kostn-
aðarlausu við háskólann í Bristol
undir handleiðslu próf. Nevills
Motts og lauk doktorsprófí 1937.
Hann hélt áfram námi við háskól-
ann í Edinborg, þar sem hann naut
tilsagnar próf. Max Boms, og varði
þar aðra doktorsritgerð. Þýzki ræð-
ismaðurinn í Bristol tilkynnti
brezkum yfírvöldum að hann væri
virkur kommúnisti, en ekkert veður
var gert út af því, þar sem hann
skipti sér ekki af stjómmálum og
gat sér orð sem frábær eðlisfræð-
ingúr og stærðfræðingur. Hann
gekk aldrei í brezka kommúnista-
flokkinn.
„Hreinsaður“
í nóvember 1939 var Fuchs yfir-
heyrður eins og aðrir útlendingar,
en aðeins til málamynda. í maí
1940 var hann handtekinn ásamt
öðrum Þjóðveijum og var um tíma
í haldi á eynni Mön, en síðan send-
ur til Kanada f fangabúðir. Þar
varð hann annar æðsti maður öfl-
ugrar kommúnistasellu. Vinir hans
komu því til leiðar að hann fékk
að koma aftur til Bretlands i janúar
1941 og um vorið bauð dr. Rudolf
Peierls honum að starfa við brezku
kjamorkuáætlunina í háskólanum í
Birmingham. Honum var aðeins
sagt að starfíð yrði leynilegt og
tengt stríðinu.
Ferill Fuchs var kannaður, en
hann var ekki talinn hættulegur
öryggi, því að upplýsingar um að
hann hafði verið virkur kommúnisti
f Þýzkalandi voru ekki taldar áreið-
anlegar. Sá sem það úrskurðaði var
Roger Hollis, síðar yfírmaður
brezku öryggisþjónustunnar, MI5,
sem Peter Wright (höfundur Spy-
catcher) og fleiri grunuðu um að
starfa fyrir Rússa.
Fuchs varð að undirrita ioforð
um að ljóstra ekki upp um ríkis-
leyndarmál. Seinna kvaðst hann
hafa ákveðið að njósna fyrir Rússa
um leið og hann hefði komizt að
því hvers eðlis starf hans væri.
Hann setti sig í samband við
sovézka sendiráðið í London og
bauðst til að skýra frá gangi kjam-
orkuáætlunar Breta, var umsvifa-
laust ráðinn í sovézku leyniþjón-
ustuna og hóf samstarf við Símon
Kremer, aðstoðarmann hermála-
fulltrúans.
Hinn 7. ágúst 1942 fékk Fuchs
brezkan ríkisborgararétt. Enn hét
hann því að skýra ekki frá ríkis-
leyndarmálum og vann Bretakon-
ungi hollustueið, þótt hann væri
byijaður að njósna fyrir Rússa.
Hann dró ekki dul á að hann hefði
verið félagi í þýzka kommúnista-
flokknum, en kvað það sanna að
hann væri andstæðingur nazista. í
nýrri bók um Fuchs segir banda-
rískur sagnfræðingur, Robert
Williams, að Bretar hafí nauðsyn-
lega þurft á honum að halda. Seinna
var því haldið leyndu í réttarhöldun-
um gegn Fuchs að hann hjálpaði
Bretum að smíða kjamorku-
sprengju. Brezkur almenningur
fékk ekki að vita um þá áætlun og
Bandaríkjamenn vom henni mót-
fallnir.
Rússar fengu skýrslur frá Fuchs
um starf hans í Birmingham einu
sinni í mánuði. f desember 1943
var hann sendur ásamt Peierls og
öðmm brezkum kjamorkuvísinda-
mönnum til Bandarfkjanna. Þar var
hann fram á mitt ár 1946 og vann
að smíði fyrstu kjamorkusprengj-
unnar í Los Alamos í Nýju Mexíkó.
Yissir samstarfserfíðleikar brezkra
og bandarískra vísindamanna vom
seinna meir skrifaðir á hans reikn-
ing. Bandaríkjamenn sáu ekki
ástæðu til að rannsaka feril hans,
þar sem Bretar kváðust hafa gert
það. Þeir töldu síðar að njósnir
hans hefðu verið þeim mun hættu-
legri vegna þess að brezku vísinda-
“Bandarísk kjamorkusprengjuverksmiðja: upplýsingar um allt sem
máli skipti."