Morgunblaðið - 27.06.1989, Qupperneq 12

12 ......................... .......... MORGUNBLAÐIÐ E-KÍÐJubAGUR 27,'JÚNÍ 1989
Ertu ibílahugleiðingum?
SAFIR
Ódýr, rúmgóður fjölskyldubill
á góðu verði. Eins og aðrir
Lada bílar hefur Lada Safir
reynst afbragðsvel hérá
landi, enda kraftmikill og
sterkur.
Veldu þann kost,
sem kostar minna!
Opið 9-18,
laugard. 10-14
Bifreiðar og
landbúnaðarvélar hf.
Ármúla 13,
Suðurlandsbraut 14.
Sími 681200.
ELFA
Loftviftur - baðherbergisviftur
- eldhúsviftur - borðviftur -
röraviftur - iðnaðarviftur
Hagstættverð^
Einar Farestveit&Co.hf.
Borgartúni 28. Sími 16995.
IvorticeI
viftur í úrvali
VZterkurog
kJ hagkvæmur
auglýsingamiðill!
Með sýn til hafs
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Jóhann Hjálmarsson:
GLUGGAR HAFSINS. 54 bls.
Örlagið. Reykjavík, 1989.
Þrjátíu og þijú ár eru síðan Jó-
hann Hjálmarsson sendi frá sér
fyrsta ljóðasafnið. Aungull í tímann
kom út þegar hann var sautján
ára. Strax í fyrsta ljóði þeirrar bók-
ar koma fram stemmningar frá
hafinu. Og hafið er meira eða minna
í bakgrunni í flestum ef ekki öllum
bókum hans.
Gluggar hafsins er þrettánda
ljóðasafn Jóhanns ef þýðingar eru
ekki með taldar. Þær hafa verið
gefnar út sér — í fjórum bókum.
Ljóðlist Jóhanns hefur tekið veru-
legum breytingum í áranna rás.
Sigurður A. Magnússon sagði í er-
indi sem hann flutti fyrir þijátíu
árum að Jóhann hefði »hneigzt til
æ huglægari og óræðari ljóða«. Ef
til vill mátti það til sanns vegar
færa. En þá var Jóhann aðeins
búinn að senda frá sér tvær bæk-
ur. Löngu síðar varð hann einmitt
fyrstur til að bijóta upp ljóðformið
sem þá var óneitanlega komið í
heldur dauflega kyrrstöðu, hleypa
birtu inn í Ijóðlistina, opna ljóðið.
Nefni ég í því sambandi bækumar
Myndin af Iangafa, Dagbók borg-
aralegs skálds og Frá Umsvölum.
í Gluggum hafsins staldrar
HITAMÆLAR
SfltoirOsaiuigHuiDr
Vesturgötu 16,
sími 13280.
skáldið við og gerir úttekt á stöð-
unni. Hér eru ekki farnar nýjar leið-
ir í formi. Um afturhvarf til fyrri
stefnu er ekki heldur að ræða.
Fremur getum við sagt að skáldið
byggi þarna á reynslu sinni allri,
bæði fyrr og síðar. Þannig má líta
á bókina sem samnefnara þess sem
Jóhann hefur ort. Sumt minnir á
ljóðin í fyrstu bókum hans. Annað
tengist fremur því sem hann hefur
ort á seinni ámm. Opin getur bók
þessi varla talist. »Oræð« er hún
ekki heldur. Skáldið sækir hér í átt
til knappara og hnitmiðaðra forms
en nokkru sinni fyrr. Orðaval er
nákvæmt og agað, undir niðri heit
og stundum sár tilfinning sem er á
stöku stað sjálfhæðni blandin. Sú
stund rennur alltaf upp fyrr eða
síðar að skáld taki að velta fyrir
sér hver sé tilgangurinn og hvers
ljóðið sé megnugt. Þótt ljóðlistin sé
í eðli sínu innhverf er skáld jafn-
framt að tala til annarra. Því er
ekki ófyrirsynju að velt sé fyrir sér
hvort og þá hvernig tjáningin kom-
ist til skila. í ljóðaflokknum Sonur
Alpanna er minnt á að í sérhveiju
ljóði megi jafnan leita merkingar,
allt eins þótt hún kunni að vera
fólgin að baki myrkum orðum:
Einföld eru flest ljóð
og létt,
jafnvel hin þyngstu.
Já, einfóld eru flest ljóð
og björt,
jafnvel hin myrkustu.
Samt er merkingin falin.
Gluggar hafsins skiptist í sjö
kafla. Með augum dýrsins heitir
hinn fyrsti, Endurtekningar nefnist
hinn síðasti. Endurtekningin hefur
jafnan verið Jóhanni hugleikið yrk-
isefni. Lífið er endurtekning. Og
þá fer varla hjá því að sama máli
gegni um ljóðið: »Vindurinn er end-
urtekning, ljóðið endurtekning«
{Endurtekningirí). Bein skírskotun
til náttúmnnar er líka áberandi í
ljóðlist Jóhanns og eru Gluggar
hafsins engin undantekning frá
því, síður en svo. Taka má sem
dæmi Boð þar sem líkingin er bæði
bein og óbein:
Frá fjallinu hvíta hingað inn
berst mér þú
sem liggur við hlið mína.
Við eigum saman þrátt fyrir allt
þjáningu á stærð við íjall
og hún
nægir okkur.
í mörgum ljóðanna er andar-
tak, svipmynd, stemmning, sem
jafnframt er léð nokkurs konar al-
gildi og gegnir þá hlutverki sem
dæmisaga þótt af annarri rót sé
mnnið.
Jóhann ólst upp við hafið. Ná-
lægð þess hefur því öðm fremur
mótað ljóðlist hans. Ungur hélt
hann svo utan, dvaldist lengst á
Spáni og nam þá margt af spænsk-
um, og yfirhöfuð spænskumælandi
ljóðskáldum, hefur reyndar dvalist
þar endurtekið síðan. Hvor tveggja
áhrifin renna saman í þessari bók.
Heimahögunum og hinu framandi
umhverfi lýstur ekki saman sem
andstæðum; verður skáldinu þvert
á móti tilefni samanburðar. Hafið
ber svipaða ásýnd hvort heldur er
undir Jökli eða fyrir ströndum
Andalúsíu. Það er alltaf og alls stað-
ar eins en þó síbreytilegt hvar sem
er. Hafið getur því skoðast sem
tákn hvors tveggja: hins einstaka
og hins altæka, andartaksins og
eilífðarinnar, auk þess sem breyti-
leiki þess minnir á svipbrigðin í
lífinu. Áhrifunum frá nálægð hafs-
ins er óvíða betur lýst en í fyrsta
hluta Ijóðaflokksins Strendur. Ein-
kunnarorðin »lífið er draumur«
segja mikið en þau eru frá Calderón:
Að vakna til þessarar þrár:
sjá sjóinn og hafið,
klettana, þangið, gulan sandinn.
Það rifjast upp hér á hvítri strönd
við annan sjó og annað haf.
Kvöldkyrrðin flæðir yfir borðin,
diskana, hendumar, augun.
í loftinu er nálægð, Qarlægð,
dálítið óþol, en mest
eftirvænting hins liðna.
Einkar næmlega er túlkuð hér
óraunveruleikatilfinning sú sem
gjarnan er kennd við nútímann er
maður finnur sig í svo annarlegu
umhverfi að hann treystir ekki leng-
ur eigin upplifun. Náttúran ein
verður þá hin bjargfasta viðmiðun.
Hún ein er ósvikin, hitt má allt
vera tálsýn! Tilfinningin leitar því
halds í einhveiju sem er bæði áþreif-
anlegt og varanlegt. Og »eftirvænt-
ing hins liðna« er engin þversögn!
Við getum kallað það söknuð ef við
víkkum það hugtak, lögum það að
annars konar tímaskyni.
Sem annað dæmi þéss hvernig
Jóhann bregður upp sterkum mynd-
um með náttúruna að baksviði nefni
ég Haustrós í garði. Undirtitill: Til
Ragnheiðar og fyrstu rósarinnar:
Þessi rós er fráhverf sorg.
Fullur máni teygir sig eftir henni.
En það er bara til þess
að við sjáum betur
fölan roða hennar.
Þessi rós er fráhverf sorg.
En vill lifa undir himninum,
lýsa í myrkrinu
með hjálp mánans
eða vera þar ein.
Myndmálið í þessu ljóði leynir
kannski á sér. Að mínum dómi er
þó hér að finna þá margslungnu
tilfinning sem mér finnst orka svo
sterkt frá ljóðum þessarar bókar:
ást, eftirvænting, söknuð, sorg, ein-
semd. Þó eru þessi Ijóð aldrei hávær
fremur en ljóðlist Jóhanns yfirleitt.
Gluggar hafsins er bók sem
stendur fyrir sínu ein sér. En hana
má einnig lesa með hliðsjón af fyrri
Jóhann Hjálmarsson
bókum skáldsins. Og þá virðist mér
sem þær sýnilegu breytingar sem
orðið hafa á ljóðlist Jóhanns á
þrjátíu og þriggja ára tímabili —
og þær geta fljótt á litið virst nokk-
uð róttækar — taki mest til ytra
forms. Undirtónninn er alltaf sam-
ur. Með þessari bók er meðal ann-
ars verið að sætta tvenns konar
sjónarmið sem í fyrstu kunna að
sýnast ólík. Á það er verið að
minna, hygg ég, í fyrrnefndum
ljóðaflokki, Syni Alpanna, sem vel
má skoðast sem leiðarvísir fyrir
þann sem tekur sér í hönd bók með
nútímaljóðlist. Handan formsins,
hvert svo sem það er, leynist jafnan
stemmning sú sem í ljóði felst,
stundum tjáð opinskátt en stundum
líka með »óræðum« hætti; eða með
líkingum og myndmáli sem setur
svip á ljóð þessarar bókar. Senni-
lega hafa lesendur strax í upphafi
tekið ljóðum Jóhanns Hjálmarsson-
ar svo opnum örmum sem raun bar
vitni sakir þess að þau eru af lífinu
sprottin og búa yfir djúpri tilfinn-
ingu, jafnvel þau sem torræð kunna
að virðast. Þau segja svo mikið,
lýsa svo miklu, tjá 'svo margt, vísa
til svo margra átta. Seiður ljóðs,
sem fólk hélt í gamla daga að bund-
inn væri rími, ljóðstöfum og reglu-
bundinni hrynjandi, liggur nefni-
lega utan og ofan við sérhvern tján-
ingarmáta og verður allra síst út-
skýrður svo vit sé í. í hljóðleika
sínum bera ljóð þessi sterkan undir-
tón.
Kápumynd er af málverki eftir
Picasso en hann fæddist í Malaga
þar sem Jóhann hefur dvalist og
þar sem að minnsta kosti sum ljóð-
in í þessari bók munu vera ort.
Þjóðleikhúsið:
Nefiid til að
endurskoða
reksturinn
Menntamálaráðherra, Svavar
Gestsson, hefúr skipað nefnd til
að endurskoða rekstur Þjóðleik-
hússins. Verkefni nefhdarinnar
er að fínna leiðir út úr þeim
vanda sem við leikhúsinu blasir
og marka starfsemi þess rekstr-
argrundvöll í framtiðinni.
Til að ná ofangreindu markmiði
er nefndinni meðal annars ætlað:
Að endurskoða og endurmeta alla
kostnaðar- og tekjuþætti í rekstri
Þjóðleikhússins og láta framkvæma
breytingar, sé þeirra þörf.
Áð endurmeta starfsmannaþörf
og gera nauðsynlegar ráðstafanir
þar að lútandi.
Að gera tillögu að framtíðar-
skipuriti fyrir stofnunina, þar sem
fram kemur stjórnunar-, ákvarð-
ana- og ábyrgðardreifing.
Nefndina skipa: Friðrik H. Frið-
þjófsson menntamálaráðuneytinu,
Sigrún Valbergsdóttir menntamála-
ráðuneytinu, Gísli Alfreðsson Þjóð-
leikhúsinu, ívar H. Jónssoon Þjóð-
leikhúsinu, Haukur Ingibergsson
deildarstjóri hjá fjárlaga- og hag-
sýslustofnun og er hann jafnframt
formaður nefndarinnar.
(Fréttatilkynning-)