Morgunblaðið - 02.12.1989, Qupperneq 2

2 C
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 2. DESEMBER 1989
Aulasósíalismi
eftir Jón Hafstein
Jónsson
Mér var að berast bæklingur frá
KÍ sem ber heitið _,,Stefnumörkun
Kennarasambands Islands í Kjara-
málum“. Ég las hann að vísu ekki
til enda, en hnaut þó um klausu,
sem varð mér tilefni til að láta í
ljós álit mitt á "stefnunni (eða
stefnuleysinu) sem ríkt hefur í
málefnum framhaldsskólans síðan:
landsprófið var lagt af. Þessi bækl-
ingur er snotur og vandaður að allri
ytri gerð, og innihald hans er því
trúlega vel yfirvegað.
Mismunun eftir atgervi
Nefnd klausa er vel afmörkuð,
og yfirskrift hennar, sem er með
lit og stóru letri, hljóðar svo: AT-
VINNA VERÐI TRYGGÐ FYRIR
ALLA. Orðrétt stendur síðan
„Tryggja verður að allir eigi rétt
til atvinnu og búi við atvinnuör-
yggi. Þá verður að tryggja þau
grundvallarmannréttindi að fólki sé
ekki mismunað við stöðuveitingar
eftir búsetu, kynferði eða andlegu
og líkamlegu atgervi." Lengri er
þessi grein ekki, en ný og glæsileg
yfírskrift trónar svo yfir þeirri
næstu og þannig birtist stefnu-
mörkunin lið fyrir lið í stuttum og
hnitmiðuðum greinum á 16 síðum.
Ekki er ætlun mín að ræða, hvað
hafa skuli að leiðarljósi við stöðu-
veitingar í skólum, en varla er
ástæða til að óttast að andlegt at-
gervi ungra umsækjenda um stöður
í skólakerfinu ógni veldi þeirra
„uppeldis- pg kennslufræðinga“
sem þar ráða ferðinni. Það æsku-
fólk, sem hefur slíka lesti í fartesk-
inu, sækir á önnur mið.
Greinin sem ekki var rædd
í byrjun júnímánaðar birtist í
Morgunblaðinu grein, sem ég í-ein-
feldni minni taldi að myndi verða
upphafíð að tímabærri umræðu um
hið íslenska skólakerfi og úttekt á
því. Grein þessi nefndist „Skóla-
kerfi á villigötum" og var eftir
Sigríði Teódórsdóttur kennara við
Menntaskólann við Hamrahlíð. Ég
hlakkaði til að sjá framhaldið, en
hef hins vegar orðið fyrir vonbrigð-
um með að allir þeir mætu menn
og konur sem mótað hafa stefnuna
í skólamálum síðustu tvo áratugi
og óneitanlega fengu sína ádrepu
í grein Sigríðar, skuli ekki hafa
sýnt þann manndóm að ræða málin
og játa afglöp sín eða hafa að öðr-
um kosti uppi varnartilburði af ein-
hvetju tagi.
Sigríður talaði um aulasósíalisma
í sambandi við viðhorf þau sem
ráðið hafa ferðinni í þróun fram-
haldsskólans og mér finnst við
hæfi að fá þetta nafn að láni sem
yfirskrift yfir hugleiðingar um einn
þáttinn í framvindu þeirri, sem hinn
íslenski framhaldsskóli má þola.
Staða stærðfræðinnar
Um margt er ég Sigríði sammála
og um annað tel ég mig ekki geta
dæmt, en mér fannst loksins komin
grein um skólamál sem var vel fram
sett, skýr og yfirveguð. Sigríður
spyr m.a. um orsakir þess, að eftir-
spurnin eftir stærðfræðimiðuðu
námi sé á niðurleið. Þessa spyija
margir fleiri og svörin og úrræðin
eru sjálfsagt jafnmörg og spytjend-
urnir. Ég hef oft heyrt þær raddir
m.a. í Félagi raungreinakennara,
að það þurfi að gera fræðin
skemmtileg svo að nemendurnir
laðist að þeim. Ég vil þessu til stað-
festu nefna grein eftir formann
umrædds félags í síðasta frétta-
bré|i þess þar sem hann fjálglega
vegsamar fegurð stærðfræðinnar
og talar um þann möguleika að
kenna skemmtilega stærðfræði í
stað leiðinlegfar. En hyer á að
meta skemmtilegheitin? Ég er t.d.
þeirrar skoðunar að bækur dr. Ólafs
Daníelssonar séu skemmtilegustu
kennslubækur sem notaðar hafa
verið í stærðfræði í íslenskum fram-
haldsskólum, en talsmenn skemmti-
legheitanna eru vísast ekki að biðja
um slíkar bækur.
Engir þröskuldar
Þá er sagt að það sé meinsemd
í námsefninu og kennslunni ef
stærðfræðin er fallgrein eða meðal-
einkunn í henni lægri en í öðrum
greinum. Þess er krafist að gerðar
séu breytingar sem ráði hér bót á,
þannig að fallprósentan lækki
(hverfí?) og allir fái áð kynnast
þeirri fagurfræðilegu reynslu, sem
stærðfræðiiðkun er. Mín skoðun er
að sérhver tilraun til að ná þessu
marki eftir leiðum skemmtilegheit-
anna verði aðeins til þess að fjar-
lægjast þetta mark og fækka þeim,
„Stærðfræðin verður
ekki skemmtileg fyrr
en sigrast hefiir verið á
einhverjum erfiðleikum
og fyrir þá sem forðast
vilja erfiðið og leiðindin
verður stærðfræði því
aldrei skemmtileg.“
sem fái þessa eftirsóknarverðu
reynslu. Hvers vegna skyldu meðal-
einkunnir námsgreinanna vera jafn-
ar og hvað er athugavert við það,
að stærðfræðin taki að sér það hlut-
verk að vera flöskuhálsinn í fyrsta
bekk framhaldsskólans? Það hefur
t.d. sýnt sig að stærðfræði-' og
íslenskueinkunnir á grunnskólastigi
segja meira en einkunnir annarra
greina um væntanlega frammistöðu
nemandans á næsta skólastigi fyrir
ofan og sennilegt er að þetta eigi
einnig við á öðrum þáttaskilum í
skólakerfínu. Ekki má búast við því
að allt sé það skemmtilegt sem
ganga þarf í gegnum til að komast
leiðar sinnar. Mér er nær að halda
að hver einasti nemandi þurfi af
og til að beita sjálfan sig hörðu til
að ná tökum á nýju efni í stærð-
fræði. En uppskeran af þessum erf-
iðu (og leiðinlegu) köflum er getan
til þess að komast áfram og ná
valdi 4 því sem áður virtist-óviðráð-
anlegt. Án þess að glíma við þann
vanda og vinna sigur er ekki hægt
að koma auga á fegurð greinarinn-
ar. Sá málflutningur, að leiðin út
úr ógöngunum, sem skólinn er í sé
að draga úr kröfum (velja skemmti-
lega stærðfræði í stað leiðinlegrar)
og þá muni fyrir nemendum
uppljúkast fegurð fræðanna, er ekki
trúverðugur.
Skemmtileg stærðfræði
Óskin eftir skemmtilegri stærð-
fræði felur því miður í sér kröfu
um að hún sé auðveld. En stærð-
fræðin verður ekki skemmtileg fyrr
en sigrast hefur verið á einhvetjum
erfiðleikum og fyrir þá sem forðast
vilja erfiðið og leiðindin verður
stærðfræði því aldrei skemmtileg.
Þannig myndast vítahringur. Eng-
inn skilji orð mín svo að allir sem
eitthvað vilja á sig leggja geti náð
tökum á stærðfræði framhalds-
skólastigsins. Sem betur fer eru
áhugamál og upplag fólks með
ýmsu móti og því miður er greindin
ekki alltaf sú, sem nemandinn sjálf-
ur telur, uppörvaður af háum ein-
kunnum á grunnskólastiginu. Þetta
síðara veldur mörgum vonbrigðum
þegar þeir koma upp í framhalds-
skólann. Við þessu er lítið að gera
en verst það að reyna að skjóta
öllu uppgjöri á frest með því að
setja nýtt efni fram í sama tón og
gamla efnið hafði. Því miður er það
nú samt víða fangaráðið og það
jafnvel hjá kennurum sem kunna
sitt fag út í æsar.
Landspróf
Sú var tíðin að meiriháttar próf
í stærðfræði voru landspróf, sem
hinir einstöku skólar fengu send frá
stjórnskipuðum prófdómara. Þessi
próf voru innsigluð og einkunna-
gjöfín var ekki eingöngu í höndum
kennarans. Ekki er erfitt að sjá,
hvað felst í þeirri breytingu, að
gera prófín að innanskólamáli, þar
sem kennarinn semur próf fyrir sína
eigin nemendur og gefur einn ein-
kunnir fyrir úrlausnirnar. Hætt er
við að ólík viðhorf, vorkunnsemi og
góðar óskir geti sett mark sitt á
lokatölurnar og þá að sjálfsögðu í
m isríkum mæli eftir skólum og
kennurum. Það er augljóst að þessi
skipan býður heim lækkandi kröf-
um. En eru kennararnir ekki líka
að gefa sjálfum sér einkunn?
Að hreinsa sig af öllum grun
Það voru ekki alls fyrir löngu
samdar skýrslur um þann vanda,
sem stafar af fákunnandi og van-
hæfum kennurum. Það er eins og
verið sé að benda þeim sem gætu
tekið þennan áfellisdóm til sín á,
að hægt sé að hreinsa sig af öllum
grun með einkunnum nemenda
sinna. Fyrir nokkrum árum sagði
stærðfræðingur nokkur við mig
kíminn á svip: „Það eru ekki lengur
til góðir og lélegir nemendur, það
eru bara til góðir og lélegir kennar-
ar.“
Hvað á að hafa forgang?
Ég er þeirrar skoðunar að lágar
einkunnir í stærðfræði séu eðlileg
afleiðing af ástundun og vinnu-
brögðum nemandans og ekkert sé
við þeim að segja annað en það,
að e.t.v. hafi nemandinn valið leið
sem honum sé ofviða, eða að um-
hverfið hafi náð að trufla hann frá
aðalstarfi hans sem er námið. Að
leita annarra skýringa og lausna á
vanda hans er að fella gengi fags
og menntunar. Mér finnst það
næsta undarlegt að launuð vinna
nemenda og eyðsluvenjur þeirra
skuli ekki fá svipaða umfjöllun í
skýrslum og á ráðstefnum, sem
skólafrömuðir standa að, og aðrir
þættir í vanda skólanna. Þó liggja
fyrir nokkrar upplýsingar um þessa
hluti og kennarar háfa lengi vitað
að varðandi starf þeirra eru þeir
stór og truflandi þáttur. En heilögu
kýrnar eru því miður fleiri og skal
hér aðeins nefna ofþensluna í fé-
lagslífinu í þess orðs viðustu merk-
ingu.
„Ungdomskulturer“
Fyrir skömmu hafði ég aðstöðu
til að benda á þennan þátt í erfíð-
leikum skólastarfs og spytja hvort
hann væri ekki verðugt umijöllun-
arefni (ásamt öðrum dagskrárlið-
um) á samnorrænni ráðstefnu raun-
greinakennara, sem haldin verður
á sumri komanda. Þar fékk ég stað-
festingu á því, sem ég raunar taldi
mig vita, að þessi hlið erfiðleikanna
er bannhelgt feimnismál. Viðbrögð
viðstaddra voru þögn þar til spurn-
ingin endurtekin knúði fram svar
sem hljóðaði svo „Man má ikke
bekæmpe ungdomskulturer". Til-
svarandi hugtak á grunnskólastig-
inu er víst listræn sköpun.
Verðskulduð umbun
Virðing kennara fyrir starfi sínu
ætti að birtast í kröfunni um að
námið hafi forgang rétt eins og
vinnuveitandinn krefst þess af þeim
sem fara út á vinnumarkaðinn að
starfið hafi forgang. Spurningin er
hvort skólinn eigi að vera dvalar-
eða vinnustaður og er þess að vænta
að samfélagið virði störf kennara
og meti þau til hárra launa ef það
fyrra er svarið (svo ég tali nú ekki
um, ef leggja skal bann við því, að
andlegt atgervi hafi áhrif á stöðu-
veitingar í skólum). Ég vísa til ráð-
stefnu sem Félag raungreinakenn-
ara og Stærðfræðafélagið héldu
fyrir einu og hálfu ári. Þar var frá
ýmsum hliðum íjallað um starf og
vanda skólanna, en ekki hirt um
að skoða vandann, sem felst í því,
að námsstörfin hafa ekki forgang
og að þeim er ekki (skv. ríkjandi
skólastefnu) ætlað að taka sér
hann.
Ég vil ljúka þessum fátæklegu
hugleiðingum með því að færa
Sigríði Theódórsdóttur síðbornar
þakkir fyrir grein hennar í vor og
láta þá von í ljós, að hún hafi náð
að ýta við einhveijum skólafrömuð-
um, þó að enginn þeirra hafi treyst
sér til að ræða við hana.
Höfundur er kennari við
S Verslunarskóla íslands.
ÞIIMGBREF
'STEFÁN FRIÐBJARNARSON
Verðmætasta eignin er
heilbrigði einstaklingsins
íslenzk heilbrigðisáætlun
ii
(Löfðlyfir AQmgil ||2,
„Heilbrigði er meðal þeirra
lífsgæða sem nú eru mest met-
in. Heilbrigði er hvort tveggja
í senn dýrmætasta eign hvers
einstaklins og verðmætasta
auðlind hverrar þjóðar. I stofn-
skrá Sameinuðu þjóðanna segir
m.a. að það sé grundvallarrétt-
ur hvers manns að fá að njóta
beztu heilsu sem völ er á, án
tillits til kynþáttar, trúar-
bragða, stjórnmáiaskoðana,
efnhagslegra eða félagslegra
aðstæðna".
Þannig heQast aðfaraorð að
tillögu til þingsályktunar um
íslenzka heilbrigðisáætlun, sem
heilbrigðisráðherra hefúr mælt
fyrir á Alþingi.
I
Tillagan tekur í aðalatriðum
mið af stefnumörkun Alþjóðaheil-
brigðisstofnunarinnar, sem hefur
að yfirskrift: „heilbrigði allra árið
2000“. Hún felur í sér stefnumót-
un í heilbrigðismálum, heilsu-
gæzlu, heiibrigðiseftirliti, rann-
sóknum á þessum vettvangi,
kennslu og fleiri skyldum þáttum.
Heilbrigðisáætlunin hefur það
í stuttu máli að meginmarkmiði
að bæta heilsufar þjóðarinnar og
ná betur fram heilsufarslegu jafn-
rétti, ef svo má að orði komast.
Breyttar aðstæður margs kon-
ar kalla á nýjar áherzlur í heil-
brigðisþjónustu, jafnvel ný mark-
mið. í greinargerð segir að þrennt
beri hæst: 1) Heilsurækt, sem
miði að því að hver einstaklingur
hafi aðstöðu til að styrkja og auka
eigið heilbrigði með hollum
lífsmáta, 2) Heilsuvernd, sem
beinist að áhættuþáttum, m.a. í
umhverfi okkar (mengun,
reykingum, offitu, blóðfitu, há-
þrýstingi o.fl.) og viðleitni til að
dragá úr þessari áhættu, 3)
Læknisþjónustu, , sem tekur við
sjúkum og slösuðum og kostar
kapps um að koma þeim til heilsu
á ný.
Guðmundur Bjarnason heil-
brigðisráðherra sagði í framsögu
að Ragnhildur Helgadóttir, fýrr-
um heilbrigðisráðherra, hafí haft
frumkvæði að þeirri vinnu, sem
að baki liggi tillögunni um
íslenzka heilbrigðisáætlun. Til-
lögugerðin eigi og rætur í sam-
þykktum sem Islendingar hafi
staðið að á alþjóðavettvangi með
þátttöku í starfi Alþjóðaheilbrigð-
isstofnunarinnar.
Aðeins tveir þingmenn, auk
ráðherra, tóku til máls við fyrstu
umræðu: Ragnhildur Helgádóttir
(S-Rv) og Guðrún Agnarsdóttir
(SK-Rv.). Oft hafa fleiri tölt upp
í ræðupúlt þingsins, þótt tilefnið
væri minna. Guðrún Agnarsdóttir
sagði m.á::
„í þessari heilbrigðisáætlun,
sem er útfærð í samræmi við
íslenzka staðhætti og lífsmáta, er,
eins og í öðrum aðildarlöndum
Alþjóðaheilbrigðisstofnunarinnar,
lögð megináherzla á það að ein-
staklingurinn verði virkari í að
gæta eigin heilsu, taki virkari
Forsíða tillögu að íslenzkri heil-
brigðisáætlun.
þátt í forvörnum og fyrirbyggj-
andi starfi. En til þess að honum
sé þetta í raun kleift, bæði efna-
hagslega og félagslega, verða
stjórnvöld að samræma aðgerðir
sínar á hinum ýmsu sviðum . ..“
Þingmaðurinn vék í máli sínu
að opinberri stefnumótun í mann-
eldismálum, m.a. að „verðstýr-
ingu“ til neyzlu hollrar fæðu, og
spurði í því sambandi um matar-
skatta á hollvöru og ráðgerða
beitingu stjómvalda á virðisauka-
skatti. Áætlun eins og þessi á
ekki aðeins að vera „fallegt
plagg“, sagði Guðrún, það þarf
að fylgja henni eftir svo hún verði
virk í framkvæmd og skili ár-
angri í heilbrigði fólks.
III
Ragnhildur Helgadóttir sagði í
sinni ræðu:
„Mér er það mikið gleðiefni að
sjá að því starfi, sem hófst og var
lagt fyrir Alþingi í minni ráðherra-
tíð, hefur verið haldið áfram ná-
kvæmlega með þeim hætti sem
bæði við sem að því stóðum þá
svo og Alþingi hefur ætlast til.
Skýrsla sú um íslenzka heilbrigð-
isáætlun, sem lögð var fram á
síðari hluta þings 1986-87, var í
því formi, að gæti orðið umræðu-
grundvöllur sem víðast um þjóð-
félagið meðal þeirra sem fjalla um
þá þætti er hér skipta máli. Sú
var einmitt raunin og því ber að
fagna.“
Rök hníga til þess að hyggilegt
sé að setja saman opinbera heil-
brigðisáætlun, eins og að er
stefnt, ekki sízt að því er varðar
fyrirbyggjandi heilbrigðisvarnir.
Þess verður þó að gæta vel að
ganga ekki á sjálfsákvörðunarrétt
og valfrelsi fólks. Máske er meg-
inmálið að fyrir liggi haldgóðar
upplýsingar og að til staðar sé
viðvarandi almenn fræðsla á sviði
heilsuverndar og heilsuræktar.
Með öðrum orðum að það verði
gildur þáttur í uppeldi og kennslu
að árétta ábyrgð hvers og eins á
eigin heilbrigði, sem að dijúgum
hluta til ræðst af lífsmáta og
umhverfi.