Morgunblaðið - 17.11.1990, Blaðsíða 16

16 MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. NOVEMBER 1990
Lofleg ummæli 1 dönskum blöð um eft-
ir tónleika Sinfóníuhljómsveitarinnar
En hljómleikaferðir ættu að vera regla o g ekki undantekning
Laugardaginn 27. október síðastliðinn hélt Sinfóníuhljómsveit
íslands tónleika í útvarpshúsinu við Rosenors allé í Kaupmanna-
höfn. Þetta voru síðustu tónleikar hljómsveitarinnar í langri og
strangri, en velheppnaðri tónleikaferð um Norðurlönd, nánar tiltek-
ið um Finnland og Svíþjóð, auk Kaupmannahafnar. I Kaupmanna-
höfn kom finnska söngkonan Soile Isokoski fram með hljómsveit-
inni, sem aðalstjórnandi hennar, Petri Sakari, leiddi örugglega.
Fyrri hluta tónleikanna var útvarpað beint, en síðari hlutanum laug-
ardeginum á eftir. Á efnisskrá var Trífónía eftir Þorkel Sigurbjörns-
son, tiieinkuð Petri Sakari, fjórir söngvar eftir finnska tónskáldið
Aulis Sallinen við texta eftir Paavo Haavikko, Luonnotar við texta
úr finnsku þjóðkvæðunum Kalevala, en það er verk fyrir sópran
og hljómsveit eftir Sibelius, og önnur sinfónía Rakhmanínovs.
Það var sannarlega ánægjulegt
að líta yfir umsagnir dönsku blað-
anna eftir tónleikana. Fyrirsögnin
í Politiken var „Musikken har det
godt pá Is]and“, tónlistin þrífst vel
á íslandi. í upphafi umsagnar Jans
Andersens segir að tónlistin lifi og
þrífist með undrum vel á íslandi
og það hafi fengist staðfest í heim-
sókn íslensku sinfóníuhljómsveitar-
innar. Hún skipi sér þar með fagur-
lega á bekk með öðrum norrænum
hljómsveitum, nefnilega frá Finn-
landi og Noregi, sem heimsóttu
Kaupmannahöfn í sumar og héldu
framúrskarandi góða tónleika. En
gagnrýnandanum þykir þó hlutur
íslensku hljómsveitarinnar enn
áhrifameiri í Ijósi þess hve fámennt
landið sé.
Jafn hljómur
Það er ekki síst jafnvægi milli
hljóðfærahópa sem Jan Andersen
þykir eftirtektarvert, einkum frá-
bær strengjasveit, sem tekst að
skila blæb'figðaríku spili. Og honum
þótti hvergi sparað í tjáningarríku
og snöru spili í sinfóníu Rakhm-
anínovs. Petri Sakari stjórnaði því
verki af óvenjulegum krafti og
sýndi að með góðu taki á hljóm-
sveitinni er ekki nauðsynlegt að slá
af listrænum kröfum í glæsilegum
flutningi þessa sjaldspilaða verks.
Það sýndi styrkinn og breiddina í
hljómsveitinni.
Annárs þótti Jan Andersen upp-
hafsverkið, verk Þorkels Sigur-
bjömssonar, full skólað verk, skrif-
að eftir öllum reglum en án list-
ræns krafts. Flutningur finnsku
verkanna hafi verið fagur og
hrífandi og rödd söngkonunnar
þétt og auðug, óþvinguð og eðlileg.
Sterk og lifandi hljómsveit
Borge Friis í Frederiksborg
Amts Avis byrjar einnig grein sína
á að undrast yfir gróskunni í
ísiensku tónlistarlífi í svo fámennu
landi. Hljómsveitin geti nú haldið
upp á fjörutíu ára afmæli sitt.
Honum þykir frábært að taka eftir
að í hljómsveitinni eru næstum
jafnmargar konur og karlmenn og
þær hafi reyndar yfirhöndina í
strengjunum. En hann tók eftir að
meðal blásaranna var aðeins einn
kvenmaður. Flutningur sinfóníu
Rakhmanínovs þykir bera merki
um að þarna er á ferðinni sterk
og lifandi hljómsveit, en annars
hafi „tristesse", angurværð, eink-
um einkennt fyrri hluta tónleik-
anna. Verk Þorkels Sigurbjörns-
sonar þykir honum nokkuð ein-
hliða, en einhæf tónlistin verki
ágeng.
Friis minnir á að Soile Isokoski
sé þekkt og dáð meðal tónlistarunn-
enda í Kaupmannahöfn eftir minn-
isstæða tónleika með finnsku út-
varpshljómsveitinni i ágúst og í
greininni er haft á orði hve litrík
söngkona hún sé. í fjórum draum-
söngvum Sallinens kom fjórum
sinnum angurværð, þunglyndi og
kvöldhúm, fagurlega mótað af tón-
skáldinu, skáldinu og þéttri og tján-
ingarríkri rödd Isokoski. Verk Sib-
eliusar var dramatískt og leikandi
ferskt. Að lokum löng sinfónía
Rakhmanínovs, sem þenst út og
leitar stöðugt upp með dramatísk-
um tilhlaupum. Verk sem er hungr-
að og umfaðmandi, næstum skil-
greiningin á tilfmningaríkri eftirsjá
með sínum mörgu, breiðu og sálm-
rænu laglínum. En líka verk sem
gefur hljómsveitinni fullt tækifæri
til að bregða á leik og sýna hvað
í henni býr, einnig í hinum mörgu
einleiksköflum. Það tókst umfram
allt í seindregnum og harmrænum
línum klarínettsins í adagio-kaflan-
um. Frábærlega fallega spilað (af
Einari Jóhannessyni) og traustlega
stjórnað af Petri Sakari.
Jens Brincker í Berlingske Tid-
ende skrifar um útvarpsflutning-
inn, svo það er aðeins fyrri hluti
tónleikanna sem hann skrifar um
og er heillaður af söngkonunni.
Honum þykir hún og Petri Sakari
í sameiningu hafa náð vel að leiða
fram aðaleiginleika verks Sallin-
ens.
Hvers vegna þarf Sinfóníu-
hljórasveitin að ferðast?
Einhver spyr kannski hvaða þörf
sé á því að hljómsveitin flengist
um útlöndin til að spila. Svarið er
einfalt. Á því^ er brýn þörf fyrir
margar sakir. í íþróttum þykir ekki
góð lenska að einstaklingar og lið
keppi alltaf við sama andstæðing-
inn. Hljómsveitin glímir að vísu
ekki við sýnilegan andstæðing á
sviðinu, en hún glímir við að ná til
áheyrenda, ná tökum á þeim. Og
þá er það hollt að ekki sé alltaf
verið að heilla og töfra, laða og
lokka sama fólkið. Hljómsveitin á
ekki að kunna á áheyrendur sína.
Það er hljómsveitinni hollt að
þurfa að koma fram fyrir ókunnuga
áheyrendur og spreyta sig á að ná
til þeirra við nýjar, ókunnar að-
stæður. Það nýja og ókunna laðar
fram ný og áður ókunn viðbrögð,
sem bæta við og þenja getuna. Það
eflir líka metnaðinn að standa
frammi fyrir ókunnum áheyrendum
og þurfa að sanna sig og sýna. Það
var einu sinni haft eftir finnskum
stórsöngvara að því miður neyddist
hann til að syngja erlendis, því
tækifærin heima væru of einhæf.
Samt er Finnland annálað fyrir
blómlegt tónlistarlíf.
Og rétt eins og það er hressandi
fyrir hljómsveitina að spila fyrir
nýja áheyrendur, er hressandi' fyrir
hana að fá gagnrýni víðar að en
frá þeim fáu, sem geta fengist við
slíkt heima fyrir. Það dugir ekki
að reigja sig yfir að svo og svo
fámenn þjóð eigi svo og svo marga
rithöfunda, sinfóníuhljómsveit og
bla, bla, bla, ef við þorum svo ekki
að sleppa henni til útlanda til að
sýna sig og sanna. Stundum fær
hún gott fyrir og stundum bágt og
getur vonandi lært af hvoru
tveggju.
Heimskt er heimaalið
barn ...
Þegar við sitjum í grábláu,
bólstruðu stólunum í Háskólabíói
og finnum að hljómurinn í hljóm-
sveitinni okkar er ekki eins og
hann á að vera og óskum okkur
að við ættum tónleikahús, sem skil-
aði oíckur hlýjum, lifandi og umve-
ijandi tóni unaðslegrar tónlistar-
innar frá sviðinu, þá líður hljóm-
sveitin fyrir það sama. Hugsið ykk-
ur hvernig hljóðfæraleikurunum
líður á sviðinu í Háskólabíói í tóna-
fióðinu miðju, án þess að heýra
greinilega hvert í öðru? Og hugsið
ykkur þvílík gleði það er fyrir þá
að sitja allt í einu í góðum sal og
HEYRA almennilega hverjir í öðr-
um, geta hlustað og tekið fullt
mark á því sem þau heyra. Heyra
tónana í öllum sínum blæbrigðum
eins og hvert hljóðfæri skilar þeim.
Mikið hlýtur spilagleðin að vera
ógnardýpri við slíkar aðstæður .. .
Nú þegar hljómsveitin okkar er
búin að starfa í fjörutíu ár, búin
að missa barnatennurnar, slíta
bamsskónum og komin á þroska-
vænlegan aldur, þá er vert að minn-
ast þess að heimskt er heimaalið
barn. Hljómsveitin verður að fá að
dafna og þroskast, meðal annars
með því að fá að hleypa heimdrag-
anum á sinnum. Eftir þessa ferð
vefst vonandi ekki fyrir neinum að
það er ekki sport og villtur munað-
ur að hljómsveitin spili ekki aðeins
á melunum og úti um íslenskar
koppagrundir, heldur einnig í út-
löndum. Hún verður að fá að
spreyta sig við ókunnar aðstæður.
Það á að vera jafn sjálfsagt og að
hún fær stóla til að sitja á, nótur
til að spila eftir og góða gesti í
heimsókn.
Það væri hljómsveitinni holl og
góð afmælisgjöf að hér eftir yrði
það fastur liður að hún spilaði er-
lendis. Það væri svo vel hægt að
unna henni þess, eftir að hafa hald-
ið henni fyrir okkur í fjörutíu ár.
Og í fullkominni eigingirni geta
velunnarar hennar glaðst yfir að
með því eignuðumst við enn betri
hljómsveit...
TEXTI: Sigrún Davíðsdóttir
Peningíilykt
eftir Aðalstein
Jóhannsson
Mengun er af ýmsum toga og víst
ætíð til ama, en óhollustan af henni
er mismikil, jafnvel einungis óþæg-
ingi, án þess að vera heilsuspillandi.
í því efni kemur mér einkum í hug
óþefurinn, sem kemur frá fisk- og
lifrarbræðslustöðvum, ekki sízt ef
farið er að slá í hráefnið. Og þá er
hugur minn snúinn til Vestmanna-
eyja, eins og margoft fyrr.
Er þá þess að minnast í fyrr-
greindu samhengi, að hinn alkunni
athafnamaður Vestmanneyinga Gísli
J. Johnsen varð fyrstur manna til
að reisa fiskimjölsverksmiðju í
landinu árið 1913, og árið áður hafði
hann byrjað lýsishreinsun með nýrri
aðferð (skilvindu). Lýsisframleiðslan
tókst svo vel strax í upphafi, að Gísli
fékk heiðurspening á sýningu í Kaup-
mannahöfn sama árið fyrir meðala-
lýsi sitt.
Hann hafði á ferðum sínum er-
lendis séð fiskimjölsverksmiðju í
rekstri og sá strax af hyggjuviti sínu,
að slík verksmiðja mundi henta vel
í Eyjum. Hráefnið lá á lausu. Því var
kastað í sjóinn, þorskhausum og
hryggjum. Og Gísli sat ekki lengi
auðum höndum í þessu efni. Verk-
smiðjan reis von bráðar.
Þessari starfsemi fylgdi auðvitað
brækjukenndur þefur, sem mörgum
féll illa, en yfirleitt vandist fólk hon-
um fljótlega og fékk hann nafnið
peningalykt.
En fleiri komu til sögunnar á þessu
sviði. Fóstri minn, Thomas Thomsen,
danskur að uppruna og véjfræðingur
að mennt, hafði komið til íslands um
miðjan fyrsta áratug aldarinnar.
Hann settist í fyrstu að á Isafirði,
vann þar við niðursetningu á vélum
í báta, sem voru að fá mótorvélar
hver af öðrum. Eftir nokkurra ára
dvöl vestra flutti hann sig um set til
Vestmannaeyja með nýstofnaða fjöl-
skyldu sína, því mikið orð fór af
uppbyggingunni þar, ekki sízt þeirri,
sém Gísli J. Johnsen stóð að og fyrr
er getið að hluta til.
Thomsen byggði myndarlega vél-
smiðju í Vestmannaeyjum. Sá rekst-
ur gekk vel, og varð smiðjan eitt
þekktasta fyrirtæki í Eyjum árum
saman. Ekki leið á löngu, þar til
hann taldi að þörf væri á annarri
fiskimjölsverksmiðju í þessari miklu
útgerðarstöð. Honum blöskraði, hve
miklu var kastað af fiskhausum og
fiskhryggjum, og því fékk hann tvo
heiðursmenn í félag með sér. Þeir
þremenningarnir stofnuðu fiski-
mjölsverkmiðjuna Heklu og hófust
handa um frafnleiðslu á lýsi og
mjöli. Þessi verksmiðjurekstur var
vel arðbær um skeið, enda kostaði
hráefnið ekkert, meira að segja
greiddu útgerðarmenn einhveija
þóknun fyrir að losna við fiskúrgang-
inn.
En svo kom babb í bátinn, meira
að segja fleira en eitt. Heimskreppan
var að herða tökin. Ein verksmiðju-
vélin bilaði, svo að framleiðslan lagð-
ist niður um tíma. Um sama leyti
kemur til Eyja maður á vegum þýzks
fyrirtækis, þeirra erinda að kaupa
bein, hausa og hryggi, þurrka þau
þar og tæta og senda þannig utan.
Þá þurfti verksmiðjan Hekla að fara
að greiða fyrir beinin, sem áður voru
ókeypis og jafnvel fengin með með-
gjöf. Varð þá reksturinn fljótt erfið-
ur. Og þarf ekki að orðlengja það,
Hekla varð gjaldþrota innan tíðar.
En svo vel hafði verið til stofnað í
upphafi með byggingu vandaðra
verksmiðjuhúsa, að útgerðarmenn
þar á staðnum sáu að þau mundu
henta þeim vel og keyptu þeir þau
af bankanum, sem hafði fengið þau
til ráðstöfunar. Þau urðu þá bækistöð
Aðalsteinn Jóhannsson
„Þessari starfsemi
fylgdi auðvitað brækju-
kenndur þefur, sem
mörgum féll illa, en
yfirleitt vandist fólk
honum fljótlega og
fékk hann nafnið pen-
ingalykt.“
Lýsissamlags Vestmannaeyja og
standa enn sem .slík.
Thomas Thomsen fóstri minn flutti
frá Eyjum til Reykjavíkur snemma
á fjórða áratugnum. Hann hafði þá
selt vélsmiðju sína, sem verið hafði
aðalstarfsvettvangur hans. Ekki átti
það við hann að halda að sér höndum
í höfuðborginni, þótt kominn væri
yfir miðjan aldur. Hann kom á fót
stáltunnugerð með fleiri góðum
mönnum, og var þar aðallega fengist
við smíði á lýsistunnum. Að þessu
fyrirtæki stóð hann allt til æviloka.
Hann andaðist árið 1949, 66 ára að
aldri. Hann var gæddur ríkri at-
hafnaþrá og svipaði að því leyti til
margra innfæddra Eyjamanna, eins
og oft hefur komið fram í skrifum
mínum um þá heiðursmenn.
En þetta greinarkorn byijaði á
umtali um mengun, hina vægu teg-
und mengunar, sem kallast peninga-
lykt. Ilún er að sjálfsögðu ekki úr
sögunni, en hefur þó látið mjög und-
an síga með bættum vélakosti og
vinnslu- og hreinsunaraðferðum.
Vonandi er að þannig takist að hamla
gegn allri mengun smátt og smátt,
svo að mannskepnan verði ekki til
að eitra umhverfi sitt og stuðla að
eigin lífsháska.
Höfundur er tæknifræðingur.