Morgunblaðið - 27.10.1991, Blaðsíða 7

MOÚOUNBLAIMI) mannlífsctrauwiMÍn^?^ 7. ÓKTÓBER 1991
e i
SIÐFRÆÐI/GvYz/r verid erfitt ab vera eins og abrirf
dnkennileikans
WILHELMvon Humboldt (1767-1835), vildi að mannleg skilyrði
gerðu fólk hvert öðru ólíkt. Hann hélt því fram að frelsi og fjöl-
breyttar heimsmyndir og heimar gætu tryggt það. í þessum pistli
mun spurningin: „Er fólk orðið hvert öðru líkt?”, vera í bak-
grunni, og byrjað verður á því að segja frá siðfræðingi sem var
einkennilegur maður.
Tjýski heimspekingurinn Im-
kr manúel Kant (1724-1804),
var áhrifamikill hugsuður, sem
ritaði meðal annars um siðfræði,
en höfuðsiðareglan er, að hans
mati: „Breyttu einungis eftir
þeirri lífsreglu
sem þú getur
viljað að verði að
almennu lög-
máli.” Kant
fæddist 22. apríl
í Königsberg,
sem var borg
skammt frá
strönd Eystrasalts í Austur-
Prússlandi. Rússar endurskírðu
hana Kalíníngrad árið 1946, en
hún komst undir sovésk yfirráð
árið 1945. Kant var prófessor við
háskólann í Königsberg, en sá
skóli starfaði frá 1544-1945 er
óvinirnir lokuðu honum. Kant var
óvenjulegur kennari, sem hélt lif-
andi, leikræna, fordómalausa og
skemmtilega fyrirlestra. Hans
keppikefli var að fá nemendur til
að hugsa sjálfstætt.
Kant var bæði einstakur hugs-
uður og persónuleiki, enda spunn-
ust sögur í kringum hann. Hann
var ekki eins og hinir í borginni,
en fékk þó frið fyrir almenningsá-
litinu, sennilega vegna þess að
hann var heimspekingur. Einn
sagði: „Þessi er skrýtinn,” og
annar svaraði: „Já, hann er heim-
spekingur.” Og þá létti hinum
fyrri og sagði með skilningsg-
lampa í augum: „Já, ég skil.”
Viðundandi útskýring á skrýtileg-
heitum, er að segja um mann að
hann sé heimspekingur, en í raun
og veru útskýrir það ekki neitt.
Ef þessi kunningjar yrðu inntir
svars við spurningunni: „Hvað er
heimspekingur?”, má reikna með
að svarið myndi hljóma svona:
„Það er að vera skrýtinn.” Og ef
við rýnum í þessi svör, kemur í
ljós, að við vitum hvorki hvað það
er að vera skrýtinn né heldur
hvað það er, að vera heimspeking-
ur.
Immanúel Kant, upp á kant við
aðra.
Kant, sem var sonur söðla-
smiðs, gekk í skóla í fæðingar-
borg sinni, en varð síðan einka-
kennari hjá ýmsum fjölskyldum í
Austur-Prússlandi. Hann hélt þó
áfram lestri á fræðibókum og tók
meistaragráðu við háskólann í
Königsberg og varð dósent fyrst
í stað. Hann var efnafár maður
uns hann varð prófessor við há-
skólann. Hann fylgdist vel með,
las bækur eftir Leibniz, Hume,
Newton, Kepler, Rousseau, og um
allar nýjustu uppgötvanir vísind-
anna, og skrifaði jafnframt bæk-
ur sjálfur. En það var ekki fyrr
en 1781, er hann var orðinn 56
ára gamall, að höfuðrit hans kom.
út, „Gagnrýni hreinnar skyn-
semi”, sem er ein áhrifamesta bók
sem skrifuð hefur verið um heim-
speki. Viðamiklar bækur eftir
hann fylgdu í kjölfarið, alveg til
ársins 1797, er hann var 73 ára.
Kant er skýrt dæmi um að
mannshugurinn getur starfað af
eldmóði og unnið þrekvirki langt
fram eftir aldri. Hann þarf aðeins
verðug viðfangsefni og örvun.
Kant öðlaðist þá gæfu, fyrstur
heimspekinga nútímans, að geta
helgað sig greininni. Hann flutti
fyrirlestra um rannsóknir sínar,
og lét síðan af embætti til að
koma niðurstöðunum á bækur.
Hans aðalmarkmið með bókunum
var að glíma við lögmál vísind-
anna og frelsi viljans. Hann hugs-
aði sér að viljinn væri frjáls, þrátt
fyrir að maðurinn væri bundinn
lögmálum náttúrunnar og hinum
siðferðilega veruleika.
Það fór skemmtilegum sögum
af Kant. Sagt er, að hann hafí
lifað svo reglubundnu og skipu-
lögðu líferni, að húsmæður í Kön-
igsberg hafi stillt klukkurnar eft-
ir honum, því hann fór ætíð í
gönguferðir á nákvæmlega sama
tíma eftir hádegi, og gekk sömu
leiðina. Kosturinn við að ganga
sömu göturnar og stíganna var,
að þurfý ekki að hugsa um hvert
ætti að ganga og geta því sokkið
niður í heimspekilega íhugun.
Önnur saga segir, að skrifborðið
á piparsveinaheimili hans hafi
verið við glugga, og að húsbónd-
inn hafi ávallt horft á turn í
ijarska þegar hann leysti vanda-
málin. Það vildi svo illa til eitt
sumarið að tré í garðinum óx svo
mikið, að turninn hvarf sjónum
hans. Kant hætti að geta einbeitt
sér vegna þessa og var§ að láta
höggva tréð niður. Þriðja sagan
segir, að einn veturinn í háskólan-
um hafi Kant alltaf starað á gyllt-
an hnapp á fallegum jakka eins
nemendans, þegar hann hélt
fyrirlestra. Kennarinn krafðist
þess að nemandinn kæmi ævin-
lega í þessum jakka og tæki sér
sæti á sama stað. Nemandinn
gerði það samviskusamlega, en í
eitt skiptið kom hann ekki í skól-
ann vegna veikinda.' Það setti
Kant út af laginu, og þurfti hann
að gefa frí af þessum sökum.
Þetta er áreiðanlega lygasaga,
því hún fellur ekki að þeirri full-
yrðingu að Kant hafi verið fjörug-
ur kennari, nema það sé ósatt?
Við eigum að fagna öllum
furðufuglum, læra af þeim og
forðast það sem heitan eld, að
líkjast hvert öðru, jafnvel þó það
kosti árekstra. Eða hvaða gagn
er af því, að vera og gera eins
og aðrir? Einkennilegu, annar-
legu, kostulegu, ótrúlegu og furð-
ulegu menn! Allt er ykkur ftjálst,
nema að líkjast öðrum. Hlustið
ekki á rök fjöldans, sem vill
steypa alla menn í sama mót, því
brátt verður allt sameinað og
samræmt í Evrópu; umferðar-
menning, verslun, fjölmiðlar,
mynt, skólakerfi og félagsmála-
kerfi. Og einungis vegna þess,
að það er efnahagsléga hag-
kvæmt, á sama hátt og alþjóða
fjöldaframleiðslufyrirtæki er hag-
kvæmt í rekstri. Brátt verður
Evrópa eitt samræmt kerfi, og
einstaklingar munu þokast nær
hver öðrum á færibandi, því þeir
munu „lesa hið sama, sjá hið
sama, hlusta á hið sama, vitja
sömu staða, beina von sinni og
ótta að hinu sama, liafa sama
rétt og sama frelsi”, eins og John
Stuart Mill (1806-1873) spáði um
Englendinga árið 1859 í bók sinni
„Frelsið” (Lærdómsrit HÍB, 1978,
bls. 137). Innan skamms má
hæglega víkka út spádóminn og
láta hann falla á alla Evrópu. Það
verður hiyllingur að hitta svipað
fólk í svipuðum löndum sem er
sömu skoðunar og maður sjálfur.
Speki: Ef við erum aldrei upp
á kant við aðra, er verri kantur-
inn upp á okkur.
eftir Gunnar
Hersvein
Jón Baldvin Hannibalsson, utanríkisróöherra
boðar til almennra borgarafunda um EES-
samninginn sem hér segir:
Akureyri, sunnudaginn 27. okt. kl. 14:00
í Alþý&uhúsinu.
ísafjörbur mánudaginn 28. okt. kl. 20:30
í Stjórnsýsluhúsinu.
Vestmannaeyjar, fimmtudaginn 31. okt.
kl. 20:30 á Höfðanum.
Sigluf jöröur, föstudaginn 1. nóv. kl. 21:00
á Hótel Höfn.
Húsavík, laugardaginn 2. nóv. kl. 11:00
í félagsheimilinu.
Dalvik , laugardag, 2. nóv. kl. 16:00
í félagsheimilinu Víkurröst.
Að loknu inngangserindi svarar ráöherrann spurningum fundarmanna.
Fundarstjóri: Þröstur Olafsson.
UTANRÍKISRÁÐUNEYTIÐ