Morgunblaðið - 27.10.1991, Blaðsíða 2

2 G iMORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 27. OKTÓBER 1991
i
j
í
i-
I
Jón Trausti var annar
rithöfundanna sem
Ríkarður vitnar til hér
að ofan. Hann var
prentari, en hætti
störfum dag hvern
-klukkan fjögur og
skrifaði fram að kvöld-
mat. Mikið af sögum
hans urðu til á Grundarstíg 15 og
í því húsi dó hann árið 1918, úr
hinni illræmdu spönsku veiki. „Þá
var hér slegið á nótur sorgarinn-
ar,” segir Ríarður. Eftir að Helgi
Valtýsson rithöfundur eignaðist
Grundarstíg 15 hefur þar varla ríkt
neinn dapurleiki eða lognmolla. Að
sögn Ríkarðs var Helgi „eldheitur
hugsjónamaður og einn aðalstofn-
enda Ungmennafélags Reykjavík-
ur”. Um tíma leigðu hjá honum á
efri hæðinni Magnús Árnason list-
málari og systir hans, Ásta málari.
„Hún málaði forstofuna með
marmaramálningu sem ekki var
málað yfir fyrr en við höfðum búið
í húsinu í fjölmörg ár,” sagði Ólöf
Ríkarðsdóttir þegar ég heimsótti '
hana og Ásdísi systur hennar á
Grundarstíginn á dögunum.
í samtali mínu við þær systur
kemur fram að leikið var á hinar
íjörlegri nótur tilverunnar eftir að
Ríkarður og fjölskylda hans fluttu
á Grundarstíg 15: „Pabbi var mjög
hress maður,” segir Ásdís. „Við
lifðum skemmtilegu fjölskyldulífi.
Á kvöldin sat fjölskyldan gjarnan
saman í stofunni og hlustaði á út-
' varpið. Pabbi teiknaði og undirbjó
verkefni næsta dags, en við syst-
urnar og mamma sátum með
handavinnu.” María Ólafsdóttir,
kona Ríkarðs, var annáluð húsmóð-
ir. Þau hjón voru bæði austfirðing-
ar að ætt og uppruna. „Pabbi sótti
mikið hugmyndir sínar til æsku-
stöðvanna fyrir austan, þar er svo
klettótt og sérkennilegir hamrar,”
segir Ólöf. „í verk sín notaði hann
einnig mikið hugmyndir úr fornsög-
unum og svo gömlu víkingamynstr-
in.”
„Pabbi kenndi okkur dálítið í.
teikningu og útskurði, en þegar.
þetta er svona nálægt manni vill
tíminn fara í annað,” segir Ásdís.
„Við steyptum líka ýmsa smámuni
þegar við vorum unglingar og svo
unnum við spæni, t.d. hornspæni.
Pabbi bjó til laðir sjálfur, hitaði
hornið í olíu og setti það síðan í
laðimar og klemmdi það fast. Svo
svarf hann það til og skar út í það.
Hann skar út smíðisgripi, litla
og stóra og raunar margt fleira.
Margt af munum hans var unnið
eftir pöntunum. Hann gatekki ráð-
ið nema takmarkað verkefnum sín-
um og saknaði þess alltaf. Einu
sinni kvað hann:
Ef ég hefði aðeins nægar krónur
skyldi ég höggva helg og merk
hundrað þúsund listaverk.
Hann skar út á hveijum einasta
degi. Hann hafði aðstoðarmann í
mörg ár og svo var hann með tvo
nemendur seinni árin. Þessir menn
skára út með honum en hann teikn-
aði allt einn og mótaði allt einn.
Hann teiknaði allt áður en hann
byrjaði að skera það út. Við eigum
mikið af þeim teikningum. Eftir
vinnuteikningunum voru síðan
teiknaðar á viðinn allar útlínur, svo
var grófskorið og síðan var að fln-
skera. Það er óskaplegur vandi að
skera í tré. Sé einu sinni búið að
skera, er það ekki aftur tekið.
Að loknum útskurðinum þurfti
að pússa og síðan að bera á verkið
margsinnis pólitúr eða lakk. Þetta
var allt saman mikil og illa borguð
vinna. Oft var um að ræða verk
fyrir opinbera aðila og þá mátti
verkið ekki kosta nema ákveðna
upphæð. Þegar búið var að borga
smiði og Iærlingum hafði pabbi oft
minnst sjálfur. Pabbi kunni ekki
að verðleggja verkin sín, það vildi
honum bara til að hann var gríðar-
lega fljótur að vinna. Hraðinn kom
þó aldrei niður á handbragðinu.
Stundum er verið að sýna okkur
einhveija hluti sem álitið er að séu
eftir pabba. Við sjáum strax hvort
svo er, verklag hans er auðþekkt.
Hann skar í fáum dráttum það sem
Ásdis í vinnustofu föður síns,
aðrir voru að smámjatla.
Pabbi gerði mikið af því að móta
mannamyndir og það lét honum
vel. Ef hann bjó til venjulega mynd
sátu menn fyrir á hveijum degi í
viku, en í skemmri tíma ef um var
að ræða vangamynd. Á þeim tíma
þótti eðlilegt á stórafmælum að búa
til mynd af framámönnum og pabbi
gerði margar slíkar myndir. Við
systurnar kynntumst mörgum af
þessum mönnum, við voram látnar
færa þeim kaffi meðan þeir sátu
fyrir. Stundum töluðum við dálítið
við þá. Pabba fannst það ekki verra,
hann var vanur að tala við menn
meðan hann var að móta mynd
þeirra, þannig fannst honum andlit
þeirra meira lifandi. Hann lét ekki
neitt utanaðkomandi trafla sig.
Mér er minnisstætt þegar hann var
að móta mynd Jónasar frá Hriflu.
Þetta var á árunum milli 1930 og
1940. Jónas sat út við gluggann í
stofunni niðri við götuna. Sem Jón-
as situr þama við gluggann kemur
Verslunarskólalýðurinn, sem ég
nefni svo, og gerir hróp að Jónasi
- gefur honum langt nef og hróp-
ar: „Við heimtum hann út, við
heimtum hann út.” Jónas var þá
ennþá ráðherra og pólitíkin hörð á
þeim áram. Pabbi hélt áfram að
vinna og Jónas lét sem hann heyrði
hvorki né sæi lætin í fólkinu fyrir
utan.
Pabbi var óhemju mikill verk-
maður. Lengi framan af steypti
hann allar myndir sem hann mót-
aði sjálfur. Hann bjó til mótin úr
gipsi, sem hann hellti utan um leir-
inn. Þetta voru heilmiklar tilfær-
ingar. Þessi mikla vinnukeija dró
þó dilk á eftir sér. Árið 1930 veikt-
ist hann af hettusótt og varð mikið
veikur. Hann lét það þó ekki aftra
sér frá vinnu. Sárveikur lauk hann
við að smíða hurðina að Arnar-
hvoli, svo henni yrði lokið fyrir
Alþingishátíðina á Þingvöllum árið
1930. Vegna ofreynslu fékk hann
taugabólgur og seinna taugagigt
upp úr þessum veikindum. Þetta
voru mikil viðbrigði því fram að
þessu hafði hann aldrei kennt^ sér
meins. Nú var hann orðinn illa
vinnufær og var það næstu þijú
árin. Hann átti bágt með að standa
við verk sitt. Öllu verra var þó hve
örðugt hann átti með að skrifa og
teikna. Hann varð að búa til korkk-
úlu sem hann stakk blýantinum inn
í, þannig gat hann frekar haldið á
honum. Hann bjó líka til ný og
sverari sköft á útskurðaráhöldin
sín. Öll þessi áhöld eru varðveitt.
í kjölfar þessara veikinda kom
svo kreppan. Þá var oft frekar
þröngt í búi hjá okkur eins og öðr-
um. Fólk dró saman seglin, færri
höfðu nú efni á að panta útskurðar-
verk og mannamyndir hjá pabba.
Hann brást við þess með því að
stofna teikniskóla sem gekk bæri-
lega. Aldrei liðum við þó neinn
skort. Við fengum ailtaf nóg að
borða og mamma saumaði fötin
okkar, líka kápumar, en pabbi tálg-
aði tölur í flíkurnar, Mamma var
saumakona áður en hún giftist
pabba. Þegar þau kynntust vann
hún á saumastofu ásamt systrum
sínum og móður þeirra. Þær leigðu
stóra hæð í Kaupmannahöfn og
leigðu svo ungum námsmönnum
þau herbergi sem þær gátu veriðr
án. Pabbi fékk leigt hjá þeim og
þannig kynntust foreldar okkar.”
Ríkarður var níu ár í námi í
Kaupmannahöfn, fór þangað að
loknu námi sínu hjá Stefáni Eiríks-
syni myndskera í Reykjavik. Til
Stefáns var honum komið að áeggj-
an Georgs Georgssonar læknis og
að tilhlutan Páls H. Gíslasonar,
kaupmanns á Djúpavogi, og Gísla
Þorvarðarsonar í Papey. Þeir höfðu
séð eftir hann útskurð, m.a. úr
ýsubeinum, þegar hann var ungl-
ingur í Hamarsfírði.
Námið í Kaupmannahöfn kostaði
Ríkarður sjálfur. Hann komst í
vinnu hjá þekktri tréskurðarstofu
og gat byijað nám á Det Tekniske
Selskaps Skole samhliða starfinu.
Nokkru seinna bauðst honum verk-
stjórastaða hjá ekkju þekkts mynd-
skera. Hann hafði haft með hönd-
um leiksviðsskreytingar fyrir Kon-
unglega leikhúsið. Við því starfi tók
Ríkarður og hafði af dijúgar tekjur
allan sinn námstíma. Höggmynda-
gerð lærði Ríkaður fyrst hjá Einari
Jónssyni myndhöggvara og síðan í
Kunstakademiet. Um tíma var Rík-
arður aðstoðarmaður hins hálfís-
Horn sem Ríkarður skar út og
gefið var Hákoni VII Noregskon-
ungi.
lenska Edvards Eriksens sem gerði
Den lille Havfrue. Ríkarður „cicel-
eraði” litlu hafmeyjuna ásamt
tveimur skólabræðrum sínum.
Eftir nám sitt í Kaupmannahöfn
snéri Ríkarður til Islands nýkvænt-
ur og hóf að skera út og móta
mannamyndir. Jafnframt kenndi
hann teikningu, m.a. við Iðnskól-
ann. Hann kenndi Ásmundi Sveins-
syni myndskurð aður en hann hélt
til náms ytra. Árið 1915 mótaði
Ríkharður mynd af þjóðskáldinu
Matthíasi Jochumssyni. „Matthíasi
þótti ég sækja vinnuna fast og
kallaði mig „bölvað herðumenni”,
segir Ríkarður í ævisögu sinni. Um
sama leyti mótaði Ríkharður mynd-
ir af Einari Benediktssyni, konu
hans og börnum. „Hann greiddi
mér höfðinglega fyrir þessi verk,”
segir Ríkarður.
Ítalíuferð Ríkarðs
Á þessum árum fæddust óska-
b'lrn Ríkarðs og Maríu, þau Ríkarð-
ur Már, sem lést í blóma lífs síns,
og Björg, fyrrum sýslumannsfrú
Dalamanna. Þau systkini eignuðust
hvort um sig þijú börn. Nokkru
síðar gengust þeir Jónas frá Hriflu
og Bjarni frá Vogi fyrir því að Rík-
arði yrði veittur utanfararstyrkur
Mynd Ríkarðs af Jór.asi Jónssyni
frá Hriflu.
til þess að kynna sér höggmyndal-
ist á Ítalíu. Nú eru nákvæmlega
61 ár síðan Ríkarður lagði upp í
suðurferð sína. Hann hafði við-
komu í Kaupmannahöfn og kynnt-
ist þar Ingólfi Gíslasyni lækni og
Davíð Stefánssyni skáldi og dreif
þá umsvifalaust með sér í Ítalíu-
ferðina. í desember árið 1920 lögðu
þeir félagar upp í þessa ferð sem
síðan er oft vitnað til. í Rómaborg
undu þeir við að skoða frægar
byggingar og listasöfn. „Þess á
milli teiknaði ég myndir af mörgu
skemmtilegu, sem fyrir augun bar.
Þar á meðal teikninguna af Davíð,
götumúsik og óperastion í Róma-
borg,” segir Ríkharður. Hann og
Davíð gengu á fund páfa og fengu
að kyssa á hönd hans gegn
peningagreiðslu. „Mér vitanlega
erum við Davíð fyrstu íslending-
arnir, sem gengið hafa á fund páfa,
síðan á miðöldum,” segir í ævisögu
Ríkharðs. Þar er þess einnig getið
að Ríkarður stundaði söngnám í
Rómaborg um þriggja mánaða
skeið. Hann hafði mikla og fallega
rödd og var alla tíð mikill söngmað-
ur.
Frá Ítalíu komu þeir Ríkarður
og Davíð þeirri reynslu ríkari sem
skilaði íslenskri menningu margs-