Morgunblaðið - 01.03.1992, Blaðsíða 22

ss
22
s«h shaií i HtTOAwr/vrjg. WUCKMI3 aTaí jæmnHOM
MORGUNBLAÐIÐ SKOÐUN SUNNUDAGUR 1. MARZ 1992
RÍIQSÚTVARPIÐ
OG FÓLKIÐ
eftir Ingunni St.
Svavarsdóttur
Ef við spyijum spurningar eins
og: „Hvaða hlutverki á ríkisútvarp-
ið að gegna gagnvart landsbyggð-
inni?“ sjáum við strax að í spurning-
unni felst aðskilnaðar hugsunar-
háttur, landsbyggðin er álitin vera
öðru vísi og af því leiðir að hún er
talin þurfa eitthvað annað.
Ég iít svo á að að sumu leyti
séum við landsbyggðarfólk öðru
vísi, en að flestu leyti séum við ís-
lendingar öll sem eitt undir sama
hatt sett. Ég tel að fámenni og
dreifð búseta geri það að verkum
að ríkisútvarpið hafi meira vægi í
lífi fólksins sem þannig býr, en í
ys og þys borgarinnar, þar sem
keppt er um athygli og tíma manna
af svo mörgum mismunandi aðilum.
Þess vegna m.a. er mikilvægt að
ríkisútvarpið standi undir nafni og
flytji vandaða dagskrá og yfirleitt
finnst mér svo vera.
Það sem ég vildi þó sjá meira
af er fræðsla og þá einkum og sér
í lagi fræðsla um innlend málefni
og ég vildi gjarnan sjá og heyra
þáttaraðir um viðkomandi efni,
þannig að viðfangsefninu séu gerð
sæmilega góð skil. Mér finnst það
vera mikiivægt að uppfræða fólkið
eftir Gyðu Hjartar-
dóttur og Þórdísi
Þormóðsdóttur
Umræða sú sem hefur átt sér
stað undanfarið um búsetu fatlaðra
hefur vakið okkur til umhugsunar
um stöðu þessara mála í íslensku
samfélagi. Sem nemendur í félags-
ráðgjöf höfum við m.a. fjallað um
málefni fatlaðra. Ljóst er að ólík
viðhorf hafa verið ríkjandi á mis-
munandi tímum, allt frá útskúfun
til réttar hins fatlaða. Okkur langar
að varpa ijósi á samfélagsleg við-
horf og afstöðu til sjúkra og fatl-
aðra í sögulegu samhengi. í fram-
haldi af því vörpum við fram spum-
ingunni hvort nú hafi orðið aftur-
hvarf til eldri viðhorfa?
Útburðir eða guðlegar verur
í aldanna rás hafa verið til ein-
staklingar sem vegna andlegrar eða
líkamlegrar fötlunar voru háðir náð
og miskunn annarra. Meðal Spart-
veija þar sem hreysti og hernaðarl-
ist voru í hávegum hafðar áttu þeir
lítilli miskunn að mæta.' Vanheil
böm voru borin út til að hindra að
þau yrðu öðrum til byrði. Aftur á
móti voru viðhorfin í fomkínverskri
menningu öllu mannúðlegri. Þar var
litið svo á að það bæri að annast
í landinu um, hvemig það lifir og
leysir hin ýmsu samfélagsmál mis-
munandi eftir stöðum. Tökum sem
dæmi: sorphirða, flugsamgöngur og
hafnarframkvæmdir. Fróðlegt væri
að fá samantekt á því hvernig kvót-
asölumálin standa og er ég þá ekki
síst að hugsa um smábátaútgerð-
ina. Verslunarmálin eru eitt málið.
Það væri gaman að fá að vita hver
staða verslunarinnar er vítt og
breitt um landið eftir samdrátt eða
hmn margra kaupfélaga. Við feng-
um þó nokkra úttekt á verslunar-
leiðöngrum fólks til útlanda nú fyr-
ir jólin en hvernig væri að líta sér
nær?
Tónlistarskólarnir, framhalds-
skólarnir og fullorðinsfræðslan em
líka áhugaverð viðfangsefni. íþrótt-
um em gerð góð skil og sama má
yfirleitt segja um atvinnumálin
a.m.k. úti á landi, en e.t.v. síður á
höfuðborgarsvæðinu. Þá væri gam-
an að fá úttekt á öldmnarþjón-
ustunni — eldra fólki er of lítill
gaumur gefinn og virðing fyrir lífs-
reynslu þess og viðhorfum má aldr-
ei þverra að mínu mati og þar get-
ur ríkisútvarpið komið sterkar inn.
Hvernig aðstaða er til listsköpun-
ar vítt og breitt um landið? Fræði-
mannasetur, refa- og minkaeyðing,
tölvuþjónusta og tölvutenging inn-
anlands sem og til annarra ianda —
og umgangast fatlaða eins og guð-
legar verar á æðri stigum.
Hjá frumsöfnuðum kristninnar
komu fram viðhorf sem grundvöll-
uðust á siðgæðishugmyndum krist-
innar trúar gagnvart þeim sem eru
hjálpar þurfi og minni máttar. Þeg-
ar klaustur risu var algengt að þau
önnuðust framfærslu og umönnun
fatlaðra og sjúkra.
Á síðari öldum voru fatlaðir vist-
aðir með „öðrum afbrigðilegum"
einstaklingum á þurfamanna- eða
geðveikrahælum. Var þá lítill grein-
armunur gerður á mismunandi fötl-
un. Hér var ekki um að ræða sjúkra-
stofnanir heldur geymslustaði.
Hjátrú og vanþekking viku fyrir
nýjum hugmyndum um eðli og or-
sakir fötlunar á fyrri helmingi 19.
aldar. Hafði það í för með sér mann-
úðlegri viðhorf og breyttar aðferðir
við meðhöndlun fatlaðra. Bjartsýni
tók að ríkja varðandi árangur lækn-
inga og meðhöndlunar á fötiuðu
fólki og voru t.d. sett á stofn heilsu-
hæli fyrir andlega skerta til að
tækna og bæta úr ágöllum þeirra.
Markmiðið var að endurhæfa fólk
til sjálfstæðis og þátttöku í þjóðfé-
laginu.
Þessi bjartsýni átti eftir að breyt-
ast í bölsýni þegar líða tók að lokum
19. aldar því árangurinn varð ekki
eins og vonir stóðu til. Menn fóru
allt eru þetta viðfangsefni í fræð-
andi og skemmtilega þætti.
Loks vil ég svo minnast á kjör-
dæmin sem kjörið viðfangsefni til
að gera góða þætti um á breiðum
grunni. Vísir að slíkum þáttum voru
kynningarnar á kjördæmunum fyrir
síðustu alþingiskosningar, en betur
má ef duga skal.
Ég er sannfærð um að umfjöllun
um innlend málefni sem þessi yrði
vinsæl og gerði mikið í að tengja
okkur saman, þjóðina í heild. Það
eru orðin of skörp skil milli höfuð-
borgarbúa og landsbyggðarfólks,
sem má draga verulega úr með
fræðslu á báða bóga, þannig að
fordómar og skilningsleysi verði
ekki alls ráðandi hjá okkar annars
upplýstu þjóð.
En eflaust yrðu slíkir þættir dýr-
ir þættir, allt innlent efni er dýrt,
að því er mér skilst. Ekki veit ég
hvemig best er að spara hjá ríkisút-
varpinu, til að hafa ráð á meiri
fræðslu á innlendum vettvangi, en
mér dettur í hug að skera mætti
niður ferðir fréttamanna út um
heim, því fréttamyndir fást yfirleitt
góðar frá erlendum fréttastofum.
Eins dettur mér í hug stytting út-
sendingartíma, að hafa frekar
minna efni, en vandaðra, því magn
erekkisama oggæði, fækka frétta-
tímum og spara stjórnendur þátta,
að átta sig á að þroskahefting er
ekki sjúkdómur heldur ólæknanleg
skerðing á vitsmunaþroska. Von-
leysi greip um sig og áhugi dvín-
aði. Þá komu fram kenningar og
tilgátur um að slík fötlun væri arf-
geng og jafnvel smitandi, þess
vagna þyrfti að koma í veg fyrir
samneyti heilbrigðra og fatlaðra.
Fatlað fólk var álitið einskonar
meinsemd í samfélaginu og dragbít-
ar á þróun þess. Fötlun var jafnvel
rakin til erfðafræðilegra forsendna
sem spryttu af úrkynjun. Úrkynjun-
in var talin dreifast um samfélagið
með ógnarhraða við blóðblöndun
og grafa undan heilbrigði þess og
tilvist.
Afleiðing þessara viðhorfa var
m.a. sú að tilgangur með stofnunum
fatlaðra breyttist. Byggðar voru
risastórar altækar stofnanir fjarri
þéttbýli. Þar voru fatlaðir vistaðir
til langframa, án annarra markmiða
en að geyma þá þar, svo að þeir
trufluðu ekki þjóðfélagið fyrir utan
stofnunina. Þessum stofnunum var
annars vegar ætlað að vernda sam-
félagið fyrir fötluðum og hins vegar
fatlaða fyrir samfélaginu.
„Brjóstumkennanlegir
aumingjar“
Það var þessi hugmyndafræði
sem stóð á bak við fyrstu lögin sem
Ingunn St. Svavarsdóttir
sem nær einungis er flutningur á
tónlist hvort eð er. Eflaust má tína
fleira til.
Við vitum öll að sjónvarp jafnt
sem hljóðvarp skapar ímyndir með
umfjöllun sinni, því er mikilvægt
að til starfsins veljist hæft fólk og
helst heilsteypt fólk með jákvæða
sjálfsímynd og jákvæða manneskju-
sýn á breiðum grundvelli.
Fréttamaður sem fer út á land,
að því er virðist til að fá útrás fyr-
ir vanþóknun sína á fólkinu, sem
þar býr, oft við meira atvinnuóör-
yggi, óöryggi í heilsugæslu, óöryggi
í fræðslumálum og samgöngum —
hann segir meira um sjálfan sig og
sína persónu, en nokkuð annað,
þegar hann með niðurlægjandi
sett voru um málefni fatlaðra á
íslandi, þ.e. lög um stofnun fávita-
hælis 1936. Þar var kveðið á um:
„Að stofnuð verði skólaheimili fyrir
unga vanvita og hálfvita sem kenna
má ofurlítið til munns og handa,
hjúkrunarhæli fyrir örvita eða þá
fávita, unga óg gamla, sem ekkert
geta lært og ekkert unnið til gagns,
vinnuhæli fyrir fullorðna fávita sem
vinnufærir eru að einhveiju leyti.“
(Alþingistíðindi 1936.)
Samkvæmt tilvitnaðri hugmynd-
afræði var með lögum þessum verið
að leggja til að setja á stofn altæk-
ar stofnanir. Verndunarsjónarmiðið
kemur glögglega fram í greinargerð
með frumvarpinu þar sem
flutningsmaður segir, eftir að hafa
rakið sorgarsögu fjölskyldu sem á
„fávita stúlkubam: ... aldrei eru
foreldrarnir óttalausir, að slys geti
hlotist af samvistum fávitans við
hin börnin." Þegar stúlkubarnið er
fullþroska bendir flutningsmaður á
„að fyrir henni liggi nýjar hættur
sem foreldrunum hijósi hugur við.
Afleiðingin getur orðið þjóðfélaginu
verulegur byrðarauki. Reynslan
hefur sýnt að þessi veikleiki gengur
í ættir og að slíkir aumingjar fæða
oft af sér vanburða fávita afkvæmi
... Er talið stórtjón fyrir þjóðfélag-
ið að hirða ekkert um slíkt. En ein-
hver öruggasta vömin gegn öllu
þess konar verður vafalaust ná-
kvæm aðgæsla og hirðing á góðum
hælum." (Alþingistíðindi, 1932.)
Fram kemur í frumvarpinu að hæl-
in eigi að rísa á „hentugum" stað,
þ.e. í sveit, sem líka er í samræmi
við hugmyndafræðina.
Lög þessi voru afar brýn og bera
vott um að flutningsmaður var vel
meinandi og þekkti til þess sem var
að gerast í málefnum fatlaðra er-
AFTURHVARF
TIL FORTÍÐAR?

„Niðurstaða mín eftir
þessar vangaveltur er
því sú að hlutverk rík-
isútvarpsins eigi fyrst
og fremst að vera að
vekja samkennd með-
al landsmanna allra -
halda þjóðinni saman
sem einni heild með
upplýsingu og vand-
aðri dagskrá og koma
þannig í veg fyrir for-
dóma og skilnings-
leysi á högum ann-
arra.“
umfjöllun lýsir því sem fyrir augun
ber. Ríkisútvarpið ætti að kapp-
kosta að hafa sem fæsta slíka menn
í sinni þjónustu.
í ár eru 10 ár liðin frá því fyrsta
svæðisútvarpið var sett á stofn:
RÚVAK á Akureyri. Fjórðungsþing
Norðlendinga hefur ályktað um rik-
isútvarpið allar götur frá 1954 og
minnt á mikilvægi þess að kynna
norðlenska menningu og mannlíf. í
ályktun þingsins frá 1984 er lögð
áhersla á tengsl Iandshlutaútvarps-
ins við heimaaðila og telur þingið
að í útvarpslögum þurfi að vera
ákvæði um samstarfsnefndir, sem
kosnar séu af landshlutasamtökum
og séu til ráðuneytis útvarpsráði
og starfsliði um efnisval og stjórnun
lendis. Þau voru hins vegar barn
síns tíma og einkenndust mjög af
aumingjagæsku. Það er ekki ætlun
okkar að nota þetta orð í nei-
kvæðri merkingu, heldur leggja
áherslu á hugmyndafræðina sem
að baki liggur. Dæmi um það kem-
ur fram í frumvarpinu: „Þeir eru
bijóstumkennanlegir aumingjar,
sem fara sjálfir á mis við allt sól-
skin í lífínu og skyggja samtímis
meira eða minna á sólskinið fyrir
öðrum. Það væri því ekki lítil hjálp
og léttir fyrir þau heimili á landinu,
sem þjást undir slíkum byrðum, ef
hæli kæmust upp fyrir slíka menn.“
(Alþingistíðindi 1932.)
Kyrrstaða í hálfa öld
Segja má að þróun í málefnum
fatlaðra stöðvist síðan í marga ára-
tugi. Það hefur að hluta til verið
skýrt með því að á þeim tíma geis-
uðu tvær heimsstyijaldir sem lögðu
efnahagskerfi margra þjóða í rúst
og komu í veg fyrir félagslegar
umbætur. Þegar hagur þjóðanna fór
síðan almennt að batna um 1950
ryður ný hugmyndafræði sér til
rúms varðandi félagslega þjónustu
fatlaðra. Aukin þekking í uppeldis-
fræði, sálarfæði, læknisfræði og
fleiri greinum olli breytingum á við-
horfum stjórnvalda og almennings
til fatlaðra. í fyrsta sinn í sögunni
var gengið út frá hinum fatlaða
sjálfum, rétti hans til að lifa við
eðlilegar aðstæður í þjóðfélaginu í
stað innilokunar og einangrunar.
Nú var orðið viðurkennt að viss
hundraðshluti hverrar þjóðar er
fatlaður á einn eða annan hátt og
því eðlilegur hluti hverrar þjóðar-
heildar. í framhaldi af því var farið
að líta á það sem skyldu þjóðfélags-
ins að taka tillit til þeirra eins og"
í