Morgunblaðið - 04.04.1992, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. APIIIL 1992
Námslán eru kjaramál
eftir Guðrúnu
Helgadóttur
Fyrir menntamálanefnd Alþing-
is liggnr nú að afgreiða frumvarp
til laga um Lánasjóð íslenskra
námsmanna, sem töluverðar um-
ræður hafa orðið um á þessum
vetri. Því miður er oft rætt af lít-
illi þekkingu um málefni sjóðsins,
þó að hann sé sá sjóður iands-
manna sem mikilvægastur er.
Lánasjóður íslenskra náms-
manna var stofnaður árið 1952.
Með stofnun hans skyldi lagður.
grunnur að jafnrétti íslenskra ung-
menna til náms og ég hika ekki
við að halda því fram að stofnun
sjóðsins er mesta kjarabót sem ís-
lenskar ljölskyldur hafa öðlast i
sögu lýðveldisins. Því miður leið
langur tími þar til samtök launa-
manna gerðu sér ljósa þýðingu
þessara sjálfsögðu réttinda, en
nokkur merki eru nú um að sú tíð
sé liðin. Þar til Lánasjóður ís-
lenskra námsmanna var stofnaður
var nám forréttindi hinna ríku og
fjöldi ungmenna lét sig ekki
dreyma um framhaldsnám, og urðu
ekki síst konur þar illa úti. Við
gætum jjafnað saman umtalsverð-
um hópi kvenna sem fengu það
hlutskipti á árunum fyrir stofnun
sjóðsins að strita fyrir andans
mönnum þjóðarinnar og afkom-
endum þeirra og var þá ekki spurt
hvort hjóna væri betur til námsins
failið. Og langur tími leið þar til
það fór að renna upp fyrir mönnum
að námslán eru ekki fyrirgreiðsla
til þeirra einstaklinga sem námið
stunda, heldur fjárfesting í þágu
samfélagsins alls. Ef til vill skortir
enn nokkuð á þann skilning og
skal vikið að því síðar.
Fram til ársins 1967 voru lán
úr sjóðnum endurgreidd á 10 til
15 árum með 3,5% vöxtum. A ár-
unum 1967-75 voru vextir 5% og
því langt undir verðbólgu á þeim
árum, auk þess sem endurgreiðslur
hófust ekki fyrr en 5 árum eftir
að námi lauk. Miklu minna eftirlit
var á þessum árum með framvindu
náms en nú er. Árið 1976 voru
námslán verðtryggð fyrst allra
fjárskuldbindinga, en endur-
greiðslutíminn var lengdur í 20 ár.
Árið 1982 samþykkti Alþingi
núgildandi lög um Lánasjóð ís-
lenskra námsmanna, en frumvarp
til þeirra laga var afrakstur vinnu
milliþinganefndar sem skipuð hafði
verið til þess verks. Ég átti sæti í
þeirri nefnd og þar sat m.a. núver-
andi fjármálaráðherra, og ég hygg
að við getum verið sammála um
að mikil vinna hafi verið lögð í það
verk og vel til þess vandað til með
ágætri aðstoð sérfróðra manna.
Lánin voru áfram verðtryggð og
endurgreiðast á 40 árum. Heljast
greiðslur 3 árum eftir námslok.
Eftirlit með framvindu náms var
mjög hert, og eru lán því aðeins
veitt að námsmaður skili tilskildum
prófum. Tvær afborganir eru
greiddar á ári, sú fyrri er föst
upphæð, hin síðari háð tekjum.
Almennt er greiðsla 3,75% af tekj-
um fyrir skatta. Útreikningar sýna
að langflestir námsmenn greiða
lánin að fullu á 20 árum og sam-
kvæmt skýrslu Ríkisendurskoðun-
ar frá því í apríl 1991 skila tæp-
lega 90% af útlánum sér aftur að
fullu verðtryggð.
Um þessi lög frá 1982 hefur
ríkt friður og námsmenn virðast
hafa unað þeim sæmilega. Dæmi
um það eru góð skil á endurgreiðsl-
um og var hlutfall vanskila við
sjóðinn í árslok einungis 0,95% af
S-)ánum, en það eru lán sem veitt
voru eftir 1982, en 1,26% af V-lán-
um, en það eru lán sem veitt voru
á árunum 1976-82. Hygg ég að
óvíða sé betri skil að finna á fjár-
skuldbindingum hérlendis.
Ljóst er, að námsmenn taka því
aðeins námslán úr sjóðnum að þeir
þurfi á þeim að halda. Allar sögu-
sagnir um annað eru fullyrðingar,
sem þeir tala mest um sem minnst
þekkja til. Til dæmis taka nú að-
eins 60% stúdenta við Háskóla ís-
lands námslán, en af sjálfu leiðir
að þeir sem stunda nám erlendis
eru háðari sjóðnum. Nú dreifast
útlán sjóðsins þannig, að um 60%
lántakenda skulda innan við 1
milljón króna, og aðeins 1% skuld-
ar 5 milljónir eða meira. Það er
því ekki margt sem bendir til að
námsmenn sækist eftir námslánum
nema um raunverulega þörf sé að
ræða. Fjöldi námsmanna er fjöl-
skyldufólk, sem hefur allar sömu
frumþarfir og aðrir og börnin
þeirra þarfnast alls hins sama og
önnur böm. Lífsbarátta náms-
manna er í engu frábrugðin lífsbar-
áttu annarra vinnandi manna í
þessu landi, eini munurinn er að
þeir fá ekki laun fyrir vinnu sína
heldur fjármagna framfærslu sína
á lánum, sem þeir verða síðan að
endurgi;eiða. Lánasjóðurinn er oft
á tíðum undirstaða þess að þeir
geti stundað nám sitt.
En hver er þá staða sjóðsins
sjálfs? Er hann enn eitt af gjald-
þrotafyrirtækjum þjóðarinnar? Er-
um við að afskrifa skuldir hans
og greiða þær úr eigin vasa? Því
fer fjarri. Fá fyrirtæki í þessu landi
eru betur stæð. í áðurnefndri
skýrslu Ríkisendurskoðunar- segir
svo:
„Lánasjóðurinn getur staðið
undir öllum núverandi skuldbind-
ingum með eigin fé sínu. Ef sjóðn-
um hefði verið lokað í árslok 1990
gæti hann staðið við allar skuld-
bindingar án þess að þurfa á frek-
ari ríkisframlögum að halda. Þar
að auki gæti sjóðurinn endurgreitt
ríkissjóði á nafnvirði rúma 9 millj-
arða af eigin fé sínu sem var rúm-
lega 13 milljarðar króna um síð-
ustu áramót.“ Hér er því enginn
banki eða byggðasjóður í hættu.
Lánasjóður íslenskra námsmanna
er stöndugt fyrirtæki.
Hver er þá vandinn? Hann er
augljós. Þegar lögin voru samin
var okkur öllum Ijóst að umtals-
verð ríkisframlög þyrfti að leggja
sjóðnum í rúman áratug eða þar
til endurgreiðslur færu að skila sér
að einhverju marki, en síðan hlytu
þau að fara lækkandi þar til sjóður-
inn gæti staðið á eigin fótum. Það
hefur enda gengið eftir, að endur-
greiðslur skila æ meira fé í sjóð-
eftir Helga
Jónsson
Liðagigt hjá börnum undir 16 ára
aldri er sem betur fer frekar sjald-
gæfur sjúkdómur. Fimm til tíu börn
veikjast þó á hveiju ári á íslandi.
Um */« sjúklinganna eru stúlkur.
Einkenni
Einkenni barnaliðagigtar eru á
margan hátt frábrugðin iktsýki hjá
fullorðnum, t.d. getur sjúkdómurinn
byijað með háum hita og útbrotum
án þess að liðeinkenni séu áber-
andi. Augnbólgur fylgja stundum
og geta leitt til alvarlegrar sjón-
skerðingar. Ung börn kvarta sjald-
an um Iiðverki. Þess í stað reyna
þau að forðast sársaukafullar
hreyfingar og fyrstu einkennin geta
því verið að barnið forðast að hlaupa
eða notar lítið aðra höndina. Enn
eitt sérkenni barnaliðagigtar eru
þær truflanir á líkamsvexti barn-
anna áem fylgja alvarlegum sjúk-
dómi.
Ljóst er að ástand það sem við
köllum barnaliðagigt er ekki einn
og sami sjúkdómurinn. í grófum
inn. Ríkisvaldið hefur hins vegar
ekki lagt honum það fé sem nauð-
synlegt var þessi fyrstu ár, en hins
vegar lagt honum auknar skyldur
á herðar. Þess í stað var gripið til
lántöku sem greiða þarf vexti af,
en námslán eru einungis verð-
tryggð. Hér hefur því skapast
vaxtamunur sem í dag er um 6%
og segir sig sjálft að hann kemur
illa niður á sjóðnum. Slíkar lántök-
ur eru vítahringur sem verður að
ijúfa. Sjóðinn verður að ljármagna
með ríkisframlögum sem fara síð-
an lækkandi í stað þess að auka í
sífellu vaxtakostnað sem áður en
varir leiðir hann í gjaldþrot.
Vandi sjóðsins er fortíðarvandi
ríkisstjórna sem hafa verið honum
andsnúnar. Miklar sveiflur í ríkis-
framlögum hafa reynst honum
hættulegar og á sl. áratug hefur
hlutfall þeirra í fjármögnun sjóðs-
ins verið frá 50% til 90%. Þessar
sveiflur hafa bitnað illilega á náms-
mönnum sjálfum, sem jafnan eiga
það undir ríkisstjórn hveiju sinni,
hver kjör þeir búa við á hveijum
tíma, auk þess sem skert framlög
til sjóðsins hafa stefnt stöðu hans
í það óefni sem nú blasir við.
Þessar staðreyndir ættu að vera
augljósar, en í stað þess að auka
framlög til sjóðsins skipaði núver-
andi menntamálaráðherra nefnd til
að endurskoða gildandi námslána-
kerfi og vekur þar athygli að eng-
inn fulltrúi námsmanna átti þar
sæti, heldur var hún skipuð 5 mið-
aldra karlmönnum í góðum emb-
ættum sem tæplega skulda lána-
sjóðnum umtalsverðar upphæðir.
Konur áttu þar ekkert erindi. Ein-
hveijir kunna að halda að stelpurn-
ar séu enn að vinna fyrir strákun-
um í skrifstofum landsins, en svo
er nú ekki, þökk sé Lánasjóði ís-
lenskra námsmanna.
Frumvarp nefndarinnar liggur
nú fyrir og það er ekki að ófyrir-
synju að ugg setji að námsmönn-
um, sem að sjálfsögðu hafa mót-
mælt flestu sem í því er. Alvarleg-
ast er þó að nefndarmenn virðast
leggja að jöfnu alfnenn fjárfesting-
arlán einstaklinga, t.d. til kaupa á
íbúð eða heimilistækjum og fram-
færslulán námsmanna, þ.e. lán
þeim til viðurværis meðan þeir eru
að mennta sig í þágu samfélags-
ins. Engu er líkara en það sé skoð-
un nefndarinnar að þekkingarleit
og menntun sé einkamál einstakl-
dráttum má skipta sjúklingunum í
fimm hópa: 1. Sjúkdómur þar sem
hiti og útbrot eru áberandi (Stills-
sjúkdómur). 2. Fjölliðagigt með já-
kvæðum gigtarprófum en þetta
form sjúkdómsins líkist oft iktsýki
hjá fullorðnum. 3. Fjölliðagigt án
jákvæðra gigtarprófa. 4. Fáliðagigt
(4 liðir eða færri) hjá stúlkum án
jákvæðra gigtarprófa. 5. Fáliðagigt
hjá drengjum en þetta form líkist
oft hrygg-ikt hjá fullorðnum. Augn-
bólgur eru algengar í tveim síðast-
nefndu hópunum.
Orsakir
Orsakir barnaliðagigtar eru
óþekktar. Svipað og hjá fullorðnum
sjúklingum með langvinna liðagigt
má oft finna merki um brenglun á
ónæmiskerfi barnanna og einnig
eru ti! staðar tengsl við arfgenga
vefjaflokka. Vitað er að veirusýk-
ingar geta valdið skammvinnum lið-
bólguköstum en ekki eru örugg
dæmi um að þær geti valdið lang-
vinnri barnaliðagigt.
Meðferð
Mikilvægt er að greina sjúkdóm-
Norrænt gigtarár 1992:
Barnaliðagigt
Guðrún Helgadóttir
„Sérhver alþingismað-
ur hlýtur að gera sér
ljóst að framtíðarvel-
ferð þjóðarinnar er
undir því komin að við
eigum á að skipa
menntuðu fólki á öllum
sviðum.“
inga sem sé samfélaginu í heild
óviðkomandi. Sé svo hljóta þeir að
draga gildi sjóðsins í efa yfirleitt.
í áliti nefndarinnar segir:
„Nefndin leggur áherslu á að raska
sem minnst reglum um útlán sjóðs-
ins, en leggur til veigamiklar breyt-
ingar á endurgreiðslureglum til
þess að tryggja íjármögnun hans,
þótt áfram sé gert ráð fyrir að
námslán séu meðal hagstæðustu
lána sem í boði eru í þjóðfélag-
inu.“ Hér leynir sér ekki að nefnd-
in lítur á námslán sem hver önnur
fjárfestingarlán til einstaklinga,
sem skili þeim síðan sjálfum betri
lífskjörum.
En er það svo? Skilar menntun
námsmanna þeim sjálfkrafa háum
launum þegar til starfa er komið?
Er bein fylgni milli menntunar
manna og launa? Nei, því fer fjarri.
Fjölmargir vísindamenn þjóðarinn-
ar vinna störf sin á lágum launum
einfaldlega af því að þeir meta
þekkingu sína og þekkingarleit
meira en ýmis þau lífsgæði sem
aðrir setja ofar öllu. Og á meðan
á námi stendur eru námslán ekki
til annars en að framfleyta náms-
Helgi Jónsson
„Orsakir barnaliðagigt-
ar eru óþekktar. Svipað
og hjá fullorðnum
sjúklingum með lang-
vinna liðagigt má oft
finna merki um brengl-
un á ónæmiskerfi barn-
anna og einnig eru til
staðar tengsl við arf-
genga vefjaflokka.“
inn tímanlega til þess að forðast
liðskemmdir og varanlega örorku.
Meðferðin er tvíþætt. Annars vegar
mönnum og fjölskyldum þeirra,
börnin þeirra þarfnast heimilis og
matar og gæslu, rétt eins og önnur
börn. Það er því óþolandi í allri
umræðu um kjör námsmanna að
ennþá skuli skjóta upp ímyndinni
um efnilega námsmenn sem fóru
með kæfubelg til Kaupmannahafn-
ar á síðustu öld og dóu þar úr
berklum eða óreglu í köldum her-
bergiskytrum. Menntun margra
þeirra er enn í vanskilum, það eru
lán úr Lánasjóði íslenskra náms-
manna ekki né heldur þekking
þeirra sem lána nutu og vísinda-
störf þeirra.
Það eru ekki námsmenn sem eru
í vanskilum við Lánasjóð íslenskra
námsmanna, heldur misvitur
stjórnvöld. Þau hefðu því átt að
skila því sem þeim ber og láta lög-
in frá 1982 í friði. Það er fráleitt
að námslán beri vexti, verðtrygg-
ing tryggir að það sé greitt sem
fengið var að láni. Ætlunin var
aldrei að sjóðurinn græddi á náms-
mönnum.
Sérhver alþingismaður hlýtur að
gera sér ljóst að framtíðarvelferð
þjóðarinnar er undir því komin að
við eigum á að skipa menntuðu
fólki á öllum sviðum, sem býr vfir
fyllilega sambærilegri þekkingu og
aðrar þjóðir í okkar heimshluta.
Þetta virðast starfsfélagar okkai'
á Norðurlöndum gera sér ljóst.
Svíar og Danir hafa orðið að skera
ríkisútgjöld verulega niður, en á
sama tíma hafa þeir aukið framlög
til menntunar. Hér heima sjáum
við árangur aukinnar þekkingar á
ýmsum sviðum, t.d. er það engin
tilviljun að verðmæti fiskafla jókst
þrátt fyrir minni veiðar á sl. ári.
Þar kemur auðvitað menntun og
þekking til skila.
Það er því áhyggjuefni að stjórn-
völd hika nú ekki við að fara með
offorsi að því besta, sem við höfum
byggt upp á síðustu áratugum í
þessu landi og hyggjast ekki fyrir.
Nægir þar að nefna skólakerfið,
heilbrigðiskei'fið og Lánasjóðinn,
sem þjóðin hefur verið einhuga um.
í yfirstandandi kjarasamningum
hafa samtök launamanna lagt
áherslu á velferðarmál landsmanna
sem hluta lífskjara og er það vel.
En þau mega ekki gleyma því
grundvallarmarkmiði sem eining
hefur verið um, að allir landsmenn
eigi fullan rétt til náms. Enn er
tími til að þrýsta á menntamála-
nefnd Alþingis um að ganga svo
frá frumvarpi til Iaga um Lánasjóð
íslenskra námsmanna, að það
meginmarkmið verði ekki rýrt.
Höfundur er alþingismaður fyt'ir
Alþýðubandalagið í Reykjavík.
lyfjameðferð en lyfin sem eru notuð
eru að miklu leyti þau sömu og við
iktsýki hjá fullorðnum. Sérstaklega
þarf að varast lyf sem skaðað geta
vöxt og þroska barnsins. Þekking
á lyfjanotkun við barnaliðagigt hef-
ur aukist mikið á síðustu árum og
virðist sem horfur þeirra barna sem
hafa erfiðustu tegundir liðagigtar
hafi batnað verulega.
Hinn aðalþáttur meðferðar er
þjálfun og aðlögun að daglegu lífi.
Sjúkra- og iðjuþjálfat' hafa þar mik-
ilvægu hlutverki að gegna en mikil-
vægast er þó hlutverk foreldra og
annarra ættingja barnanna því
ómældur er sá tími sem fer í að
hjálpa og leiðbeina gigtveikum
börnum. Nauðsynlegt er að foreldr-
um séu sköpuð skilyrði til þess að
geta gefið sér góðan tíma með börn-
um sínum.
Á vegum Gigtarfélags íslands er
nú unnið að stofnun samtaka sem
. hafa það hlutverk að gæta hags-
muna þessara aðila.
Horfur
Þrátt fyrir alvarlegan sjúkdóm
eru horfur flestra sjúklinga með
barnaliðagigt góðar. I um helmingi
tilfella eldist sjúkdómurinn af börn-
unum án varanlegra menja en um
fjórðungur barnanna á við ævilang-
an erfiðan sjúkdóm að glíma.
Höfundur er doktor í
gigtarlækningum og starfar sem
sérfræðingur á lyflækningadcild
Landspítala.