Morgunblaðið - 27.10.1992, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 27. OKTÓBER 1992
MQRGtlKIBLADiÐ; ÞRTOfl
STÓRKOSTLEGT
TSJEKOV-LEIKHÚS
Leiklist
Súsanna Svavarsdóttir
Borgarleikhúsið. SÖGUR ÚR
SVEITINNI: PLATANOV OG
VANJA FRÆNDI. Höfundur: An-
ton Tsjekov. Þýðandi Platanovs:
Árni Bergmann. Leikgerð Plat-
anovs: Pétur Einarsson. Þýðandi
Vanja: Ingibjörg Haraldsdóttir.
Leikstjóri: Kjartan Ragnarsson.
Leikmynd: Axel Hallkell Jóhann-
esson. Búningar: Stefanía Adolfs-
dóttir. Tónlistarumsjón: Egill
Ólafsson. Lýsing: Ögmundur Þór
Jóhannesson.
Það er mikil dirfska hjá Leikfélagi
Reykjavíkur að gera tilraun með að
bjóða upp á tvö verk eftir Tsjekov í
einum pakka; bjóða áhorfandanum
yfir Platanov og eftir rúmlega
klukkustundarhlé í hátt í þriggja
stunda sýningu á Vanja frænda.
Þótt verkin tvö fjalli um svipaða hluti
og gerist í samskonar umhverfi, eru
þau æði ólík, enda annað skrifað við
upphaf rithöfundaferils Tsjekovs,
hitt á seinni hluta hans.
í báðum verkunum er Tsjekov að
fjalla um lífið í sveitinni í Rússlandi
og tíminn er lok 19. aldarinnar.
Sveitaaðallinn, sem virðist dvelja á
setrum sínum yfir sumarið — vetur-
inn í Moskvu eða Pétursborg — lifir
af því sem jörðin gefur af sér, sem
er nánast ekki neitt. Aðallinn á land-
ið, en peningamir em ekki lengur í
fómm þeirra. Það em aðrir sem safna
þeim og til að mæta þörfum sínum
fyrir letilíf, tekur aðallinn peninga
að láni hjá peningamönnunum og er
því stórskuldugur. Aðallinn borðar,
sefur, gengur um, kvartar undan
hitanum og fer í bamaleiki - eða
situr bara úti í garði.
Innri tími Platanovs er einn tæp-
lega einn sólarhringur. Ung ekkja,
Anna Petrovna, kemur á sveitasetur
sitt til sumardvalar. í för með henni
er stjúpsonur hennar, Sergei og Sof-
ia, eiginkona hans. Anna segir þjón
sinn hafa dottið í það til að fagna
komu hennar og fær því hrossaþjóf-
inn Ósip til að taka á móti gestum
sínum. Eins og í flestum leikritum
Tsjekovs stendur gestalistinn saman
af „intelligensíu" sveitarinnar; lækn-
inum Trilotski, Söshu systur hans,
eiginmanni hennar, Platanov sem er
skólastjóri, Porfiri Semjenovítsj Gal-
góléf, landeiganda sem Anna skuldar
stórfé og ungri gáfukonu úr sveit-
inni, Maríu Jefímovnu Grekovu.
En það er ljóst að auk þess að
vera eina fólkið á þessum leiðinda-
stað sem Anna getur haft samskipti
við, em aðrar ástæður fyrir gestun-
um — sem em í rauninni meira en
gestir, því þeir virðast dvelja meira
og minna í húsi Önnu á meðan hún
er þar. Glagóléf er vonbiðill hennar;
gamall, púkalegur karl, sem hún
gefur undir fótinn og reynir eftir
megni að halda góðum, þótt hún
fyrirlíti hann. Það líður að skuldadög-
um. Anna heldur að hún geti haldið
áfram að vefja Glagóléf um fíngur
sér, án þess að gefa neitt af sjálfri
sér, án þess jafnvel að veita honum
sérstaka athygli. Hún gimist Plat-
anov, sem er æskuvinur stjúpsonar
hennar. Platanov er ungur og ákaf-
lega heillandi en „pínulítið" kvæntur
hinni einföldu Söshu. Anna er ekkert
ein um að gimast hann. Það em all-
ar kvensumar á hjólum í kringum
manninn. Platanov daðrar við þær
allar og meira en það og leikurinn
gerist um allt hús og allan garð, það
er fátt fólk og auðvelt að fela sig.
Og það er getið og borðað og dmkk-
ið kampavín og koníak og vodka. Það
er farið í leiki og skotið upp flugeld-
um, en í rauninni era allir að leita
að öllum. Anna er alltaf að leita að
Platanov, Glagóléf er alltaf að leita
að Önnu, Sasha er alltaf að leita að
eiginmanni sínum. Sergeij leitar að
Platanov til að láta hann kynnast
Sofíu, nýju eiginkonu sinni, en veit
ekki hversu vel þau þegar þeklqast
og að hún bætist í leitarhópinn. Mar-
ía Grekova er líka að leita að Plat-
anov. Læknirinn hringlast dmkkinn
um svæðið og skilur hvorki upp né
niður og verkamaður frá verksmicij-
unni leftar hans vegna slyss sem hef-
ur átt sér stað. Veislan sem Anna
heldur til að fagna eigin heimkomu
verður stöðugt ískyggilegri.
í Vanja frænda hefur myndin
breyst nokkuð. Á því heimili em
Vanja og systurdóttir hans, Soffía
og þau búa á setrinu allan ársins
hring. Þau lifa ekki sem aðalsfólk,
heldur vinna þau hörðum höndum
að því að rækta jörðina og hirða
skepnumar. Þau em bændur í orðs-
ins fyllstu merkingu, lúin og beygð
af striti, rétt eins og gamla fóstran
á heimilinu hún Marína. Afrakstur
stritsins rennur beint til að halda
föður Soffíu uppi. Sá er fyrrverandi
prófessor, Alexander Vladimirovits,
heldur betur kominn til ára sinna,
hefur misst konu sína (móður Soffíu)
og kvænst aftur, hinni ungu og fögm
Jelenu. Á heimilinu em einnig móðir
Vanja, María, vinur hans Vafla og
læknirinn er tíður gestur. Enn er
sumartími og enn er dmkkið og enn
leita allir að ástinni. Vanja og læknir-
inn era báðir ástfangnir af Jelenu,
hún og hin unga Soffía, em báðar
ástfangnar af lækninum — en enginn
getur fengið það sem hann þráir.
Allir þrá eitthvað en enginn fær neitt,
enginn nær sambandi við neinn.
I báðum verkunum streitist fólk
við að halda í gömul gildi. Það lifír
í sjálfsblekkingu sem felst í því að
láta eins og allt sé eins og áður var:
aðall sé aðall og hinir séu bændur
eða einhvers konar mmpulýður. Að-
allinn sem kann ekkert til neinna
verka og er í rauninni enginn aðall
lengur, er að drepast úr leiðindum,
sálarástand hans er í sömu niðum-
íðslu og eignimar. Þeir sem vinna
em ekki að vinna fyrir sjálfum sér,
heldur einhveijum öðrum. Þeir sem
eiga peningana era fyrirlitnir; þeir
era hvorki bændur né aðall. Þeir
hafa í rauninni ekki neinn stað sam-
kvæmt gömlu úreltu stéttskipting-
unni og allir láta eins og ekkert sé
að breytast.
Sá reginmunur er á verkunum, að
í því fyrra gerir Tsjekov grín að þessu
fólki; Platanov er fullt af glensi, per-
sónurnar lifa fyrir nautnir sínar og
tilfinningamar þvælast ekkert sér-
staklega fyrir þeim. Vanja frændi
er alvarlegra, þrangið tilfínningum
og nú leitast fólk ekki eftir að upp-
fylla nautnir, heldur þráir að fínna
ástina; fínna einhvem til að deila líf-
inu með. Það verður þá kannski ekki
eins ömurlegt.
En þótt verkin séu ólík, er ekki
hægt að segja að annað sé betra en
hitt. Fyrir mér em þetta fullkomin
leikhúsverk, þar sem tekist er á við
innri og ytri heim manneskjunnar;
þrá hennar eftif tilfínningasam-
bandi, þörf hennar fyrir andlegan og
líkamlegan félaga, kunnáttuleysi
hennar til að ná því sambandi, van-
mátt hennar til að koma í veg fyrir
þann harmleik sem lífíð er og hvað
hún getur litlu ráðið í samfélagi
umróts og breytinga. Ytri harmleik-
urinn felst í því að hafa verið skil-
greind eftir stétt og stöðu sem í raun-
inni er ekki lengur til, en tregða
manneskjunnar til að þola breytingar
er stór og í stað þess að skilgreina
stöðu sína upp á nýtt og takast á
við raunvemleikann er bara látið eins
og ekkert sé. Hún kann ekki að
skipta um hlutverk. Tsjekov gagn-
rýnir iðjuleysi í þessum verkum sín-
um sem öðram, leggur ríka áherslu
á að manninum beri að vinna. Honum
beri að gefa af sér til að rækta jörð-
ina til að hún geti gefíð af ávöxtum
sínum, honum beri að gefa af sér til
samferðarmanna sinna, enda var
hann sístarfandi sjálfur; framfleytti
sér með ritstörfum en gaf vinnu sína
sem læknir.
Dirfska Leikfélags Reykjavíkur felst
ekki bara í því að bjóða upp á þessar
tvær sýningar í einum pakka. Hún
felst líka í því að það er sami hópur-
inn sem leikur báðar sýningamar. Það
era tíu leikarar sem halda út þetta
ríflega fímm klukkustunda maraþon
og útkoman er alveg með ólíkindum.
Guðrún S. Gísladóttir leikur Önnu
Petrovnu (Platanov) og Jelenu
Andrejevnu (Vanja frændi). Hlut-
verkin em svipuð að því leyti að
konurnar tvær era iðjuleysingjar, en
Anna er meiri gerandi. Hún tekur
það sem hún vill fá, er alveg sama
um allt og alla, skeytingalaus gagn-
vart afleiðingunum og ætlar að njóta
lífsins á meðan það er hægt. Jelena
þorir það ekki einu sinni. Þegar hún
stendur andspænis tilfínningum sín-
um, flýr hún af hólmi. En hún hefur
líka verið afhjúpuð sem afæta og hún
þarf að komast í burtu frá því fólki
sem vill breyta henni — fá hana til
að taka sér eitthvað fyrir hendur.
Meðferð Guðrúnar á þessum skyldu
en ólíku konum er feykigóð. Þótt
klæðaburður þeirra og ytri mynd sé
nánast sú sama, nær Guðrún að
skapa mjög ólíkar persónur. Vegna
skyldleika þeirra, felst mismunurinn
í algeram smáatriðum eins og svip-
brigðum og áherslum í textameðferð.
Anna Guðrúnar er áköf, gráðug í
svipbrigðum, dálítið æst í samskipt-
um en Jelena er dauðleið, döpur og
talandi hennar því tempraðri. Þótt
gervið hafí verið svipað, hafði ég
aldrei á tilfínningunni að Jelena væri
nein endurtekning af Önnu.
Pétur Einarsson leikur Glagóléf
(Platanov) og prófessor Ale>?ander
(Vanja). Þeir era báðir gamlir skarf-
ar, en mjög ólíkir. Glagóléf tilheyrir
einhveijum ófáguðum lýð sem hefur
eignast peninga, en hefur enga virð-
ingu, prófessorinn hefur bara virð-
ingu, þött óljóst sé hvers vegna. Hann
er eiginlega loddari, sem mergsýgur
þá sem trúa honum. Pétur gæðir
báða þessa karla lífí á ógleymanlegan
hátt — og þá sérstaklega Glagóléf.
Persónusköpunin er mögnuð.
Sigrún Edda Björnsdóttir er Sofja
(Platanov) og Soffía (Vanja). Túlkun
hennar á þessum ólíku persónum -
annars vegar ungu sjálfsöruggu eig-
inkonunni sem missir fótanna þegar
hún mætir Platanov öðra sinni í líf-
inu, hinsvegar bældu ungu sveita-
stúlkunni sem þrælar í einangmn til
að halda föður sínum uppi - er óað-
fínnanlegt. Það er ekki eins og það
sé sama leikkonan sem færir okkur
fyrst þetta ísmeygilega sjálfsöryggi
sem breytist í reiði og örvæntingu
og síðan beygða unga stúlku, sem á
sér enga framtíð - enga von.
Guðmundur Ólafsson hefur bráð-
skemmtileg hlutverk í báðum verk-
unum. Hann er Triletskí læknir (Plat-
anov) og Vafla (Vanja). Tríletskí er
drykkfelldur, kæmlaus gleðimaður.
Hann nennir ekki að lækna lýðinn í
verksmiðjunni, vill bara njóta lífsins
(sem felst í því að vera fullur). Vafla
er allur til baka. Eiginkonan hefur
jrfírgefið hann og fengið allar eigur
þeirra, svo hann flytur bara inn til
Vanja og reynir að láta lítið fara
fyrir sér. Þótt hlutverkin séu bæði
skyldari gamanleikjum en harmleikj-
um og Guðmundur gæði þau mikilli
„kórník", verða þær aldrei gaman-
leikjatýpur, heldur persónur af holdi
og blóð. Guðmundur teflir mjög vel
fram andstæðum í látbragði og
textameðferð og sýnir svo ekki verð-
ur um villst að bæði læknirinn og
Vafla era bara að reyna að hanga í
lífínu á meðan þeir þurfa þess.
Þröstur Leó Gunnarsson leikur
Platanov og fer með örlítið hlutverk
húskarls í Vanja. Hann er í einu
orði sagt frábær í Platanov. Hann
er hin fullkomna rómatíska hetja;
fagur og grimmur. Þröstur Leó gerir
manninn ómótstæðilegan með
ögrandi augnaráði og svipbrigðum,
hefur seiðandi sviðsframkomu og
magnar upp erótíkina í sýningunni.
Theódór Júlíusson leikur þjófinn
Ósip í Platanov og gerir það mjög
vel. í Vanja frænda fer hann með
hlutverk sjálfs Vanja. Og það er allt
á sömu bókina lært í þessari upp-
færslu. Vinna Theódórs á þessu hlut-
verki er yndisleg. Persónulega hef
ég aldrei séð Theódór sýna þá hæfni
og það vald sem hann hefur sem
leikari á borð við það sem hann ger-
ir hér. Hann nístir mann með sárs-
auka þessa manns sem hefur aldrei
lifað; hefur aldrei gefíð sér tíma til
að fínna sér eiginkonu eða gleðja
sjálfan sig á neinn hátt, vegna þess
að hann hefur verið að vinna fyrir
öðram — og nú elskar hann nýju
konu prófessorsins, vonlausri ást.
Ari Matthíasson leikur stjúpsoninn
Sergei (Platanov) og einkaþjón pró-
fessorsins í Vanja. Það hefur lengi
verið ljóst að það er fínn leikari í
Ara, en í hlutverki Sergeis fær hann
tækifæri til að sýna hvað hann get-
ur. Ari er mjög góður sem hinn ást-
fangni/hamingjusami/staurblindi og
síðar örvæntingarfullu, kokkálaði eig-
inmaður í. Persónusköpunin er fín.
Það er kannski Sergei sem fellur í
mestu örvæntinguna í Platanov og í
verki sem er mitt á milli gamans og
alvöm er hætta á að ofgera það. I
þá gryfju fellur Ari ekki og sorg þessa
unga manns verður sár og trúverðug.
Helga Braga Jónsdóttir leikur hina
einföldu, óásjálegu Söshu, eiginkonu
hins fagra Platanovs og síðan gömlu
fóstrana í Vanja. Umkomuleysi Sös-
hu er algert. Eiginmaðurinn álítur
hana flón, en það er sama hvemig
hann kemur fram við hana, hún
sættir sig við allt. Allt er betra en
að missa hann. Aðrir umgangast
hana eins og hálfvita sem getur ekki
fundið til. En Sasha er góð við alla
og hinn villti eiginmaður hennar þarf
lífsnauðsynlega á góðmennskunni að
halda. Helga Braga kemur sársauka
Söshu og umkomuleysi mjög vel til
skila - sömuleiðis leikur hún gömlu
fóstmna í Vanja af stakri prýði.
Erla Ruth Harðardóttir leikur vel
menntuðu stúlkuna Maríu (Platanov)
og ættmóðurina í Vanja. Þetta er
gerólík hlutverk; María er ofur við-
kvæm, trúgjöm og kann ekkert í
hjartans málum. Hún er því auðsærð
og létt bráð fyrir Platanov. Erla
Ruth fer vel með taugaveiklun henn-
ar og öryggisleysi og jafnvel með
ískulda og hörku hinnar Maríunnar,
ættmóðurinnar í Vanja.
Egill Ólafsson leikur verkamann í
Platanov, örlítið hlutverk og lækninn
í Vanja. Persónulega hef ég ekki
verið hrifín af Agli sem leikara, en
líklega er það vegna þess að hann
hefur ekki fyrr fengið hlutverk sem
henta honum til túlkunar. Hann leik-
ur hlutverk Mikhails læknis af miklu
öryggi, nærvera hans er sterk og
textameðferð mjög góð.
Leikstjórnin er frábær. Það er
mikil spenna í sýningunni, erótíkin
næstum sýnileg í Platanov; sýningin
er heit og villt og glöð. Þar er ram-
bað á mörkum hæfni leikarans til
að skila tilfinningum og þarmeð
hæfni áhorfandans til að taka við
þeim - en aldrei farið yfír strikið.
Vanja frændi gengur jafn langt í að
snerta hjá manni sársaukann, sorg-
ina og samúðina með umkomuleysi
manneskjunnar, sem á svo bágt.
Leikmyndin er sú sama í báðum
verkunum, unnin af miklli útsjónar-
semi og fellur vel að þeim báðum
og það án þess að gera sýningamar
of líkar. Það sama gildir um búning-
ana, þeir em óaðfínnanlegir.
Það er eiginlega vont að þurfa að
nota orð, þegar maður stendur and-
spænis verkum og uppfærslum á
borð við Sögur úr sveitinni. Auðvitað
ætti maður bara að fara að ráðum
Jóns prímusar í Kristnihaldinu og
tísta eins og fuglar himinsins. Það
ná engin orð að lýsa þeim tilfinning-
um sem svona meistaraverk kveikja
hjá rnanni. Málfar þýðinganna hjá
þeim Árna og Ingibjörgu er hljómm-
ikið og fallegt og leikgerð Péturs á
Platanov er ákaflega vel samsett.
Tónlist Egils Ólafssonar slær svo
punktinn yfír i-ið, sérstaklega „Vals
Platanov" og á stóran þátt í að gæða
sýninguna angurværð og styðja hana
í að kafa niður í dimma djúpið þar
sem tilfínningarnar eru geymdar.
Sögur úr sveitinni er ævintýraför
í leikhúsið, ein af þessum sýningum
sem breytir einhveiju í manni. Eng-
inn ætti að missa af henni og ég
ráðlegg öllum að sjá bæði verkin í
striklotu. Það er reynsla sem erfítt
er að slá út.