Morgunblaðið - 23.03.1993, Síða 27

26
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 23. MARZ 1993
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 23. MARZ 1993
27
JltripmM&Ifriíb
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Flaraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal-
stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1200 kr. á mánuði innanlands. I lausasölu 110 kr. eintakið.
Lokauppgjör við
Sovétkerfið
Sú ákvörðun Borís Jeltsíns, for-
seta Rússlands, að nema
stjornarskrá Rússlands úr gildi og
- stjórna með tilskipunum til 25. apríl,
en þá hyggst hann halda þjóðarat-
kvæðagreiðslu um stjómskipan
Rússlands, markar væntanlega upp-
hafið að lokakaflanum í baráttu for-
fsetans við fulltrúaþingið. Deila
íþessi, sem hefur staðið á annað ár,
hefur nánast lamað Rússland og
stöðvað framgang þeirrar pólitísku
og efnahagslegu umbótastefnu sem
Jeltsín hefur barist fyrir að koma á
framfæri.
i Það er mikilvægt að hafa hug-
fast, Jiegar málefni Rússlands eru
rædd, að þótt Sovétríkin heyri nú
sögunni til og bann hafi verið lagt
við starfsemi kommúnistaflokksins
gamla á margt í stjómskipulagi
Rússlands rætur sínar að rekja til
Sovétkerfisins.
Líkt og Jeltsín lagði áherslu á í
ræðu sinni á iaugardag, þar sem
hann 'tilkynnti um ákvörðun sína,
er valdabaráttan í Rússlandi á eng-
an hátt sambærileg við hefðbundnar
deilur milli framkvæmdavalds og
■Uöggjafarvalds. Höfuðmálið er ekki
hvemig völdin skiptast milli þings
og forseta. Eða líkt og Jeltsín orð-
aði það í ræðunni: „Ræturnar liggja
dýpra, í andstæðunum milli hags-
muna fólksins og hins gamla kerfís
kommúnista. Það er enn ekki horfíð
og nú vill það ná aftur tökum á
Rússlandi."
Stjórnarskráin, sem Jeltsín hefur
numið úr gildi, var upphaflega sam-
in árið 1978 í valdatíð Leoníds Brez-
hnevs. Henni hefur margsinnis verið
breytt síðan og eru margar breyt-
inganna í andstöðu við eldri greinar
stjórnarskrárinnar. Kjarni málsins
er sá, að hún á í raun fátt sameigin-
legt með stjórnarskrám vestrænna
lýðræðisríkja annað en nafnið eitt.
Það sama á við um fulltrúaþingið.
Það var sett á laggirnar árið 1990
sem iiður í tilraunum Míkhaíls Gorb-
atsjovs, þáverandi leiðtoga Sovét-
ríkjanna, til að opna stjórnkerfí
landsins og gera það lýðræðislegra.
Þingkosningarnar, sem fram fóru
árið 1990, voru hins vegar langt frá
því að vera fijálsar kosningar. Stór
hluti þingmannanna sækir ekki
umboð sitt til þjóðarinnar heldur
gamla kommúnistaflokksins. Eini
stjórnmálamaðurinn í Rússlandi,
sem með réttu getur haldið því fram
að hann stjórni með lýðræðislegu
umboði, er Borís Jeltsín, sem kjörinn
var forseti árið 1991.
Á undanfömum mánuðum hefur
æ meiri harka færst í deilur hans
við fulltrúaþingið og forseta þess,
Rúslan Khasbúlatov. Þingið hefur
ítrekað reynt að stöðva umbótaáætl-
anir Jeltsíns og taka af honum þau
völd sem hann hefur. Hámarki náði
þessi valdabarátta í desembermán-
uði í fyrra þegar þingið hafnaði
Jegor Gajdar, sem Jeltsín hafði skip-
að sem forsætisráðherra. I kjölfarið
náðist samkomulag um valdaskipt-
ingu þings og forseta milli Jeltsíns
og Khasbúlatovs en því samkomu-
lagi var rift af þinginu fyrr í þessum
mánuði og kröfu Jeltsíns um þjóðar-
atkvæðagreiðslu í apríl hafnað.
Kostum forsetans fór því ört
fækkandi. Vissulega kann það að
virðast örþrifaráð af hálfu Jeltsíns
að taka sér tímabundið alræðisvald
og að sjálfsögðu fylgir því mikil
áhætta. Hinn kosturinn hefði hins
vegar verið að gefa eftir í togstreit-
unni við þingið eða halda baráttunni
áfram sem valdalaus forseti.
Líklega er sú leið, sem Jeltsín
hefur ákveðið að fara, eina leiðin
til að koma í veg fyrir að gamla
valdaklíkan nái yfirhöndinni á ný í
Rússlandi. Slíkt myndi þýða endalok
allra tilrauna til að koma markaðs-
búskap á í landinu. Sú opnun gagn-
vart Vesturlöndum, sem orðið hefur
að undanförnu, væri einnig fyrir bí.
Við tæki þjóðemisstefna sem myndi
ógna hinum brothætta stöðugleika,
sem þrátt fyrir allt er til staðar í
Sovétrikjunum fyrrverandi. Afleið-
ingarnar gætu orðið skelfílegar.
Þetta er ástæða þess að ráðamenn
á Vesturlöndum lýsa nánast ein-
róma yfir stuðningi við valdatöku
Jeltsíns í Moskvu. Má raunar ganga
út frá því að þegar Francois Mitterr-
and brá sér í óvænta heimsókn til
Moskvu fyrir tæpri viku síðan hafi
hann fært Rússlandsforseta þau
skilaboð að vestræn ríki myndu ekki
mótmæla þótt hann gripi til rót-
tækra aðgerða til að koma sínu
fram. Það er ekki síst athyglisvert
að meðal þeirra þjóðarleiðtoga, sem
lýst hafa yfír stuðningi við Jeltsín,
er Edúard Shevardnadze, forseti
Georgíu og fyrrum utanríkisráð-
herra Sovétríkjanna. Þetta gerir
hann þrátt fyrir ásakanir hans um
afskipti Rússa af borgarastyijöld-
inni í Abkhazíu. -Shevardnadze veit
sem er, að líkur eru á að hann nái
friðsamlegu samkomulagi við Jelts-
ín um málefni Abkhazíu. Ef harð-
línumenn tækju völdin í Moskvu
væru hins vegar líkur á, að ekki
yrði mikið tillit tekið til óska ráða-
manna í Georgíu. Það er svo einnig
áhyggjuefni, að Shevardnadze seg-
ist óttast að borgarastyrjöld kunni
að vera í uppsiglingu í Rússlandi.
Til þessa hefur flest bent til að
valdabaráttan muni ganga friðsam-
lega fyrir sig og án blóðsúthellinga
þrátt fyrir öll þau stóru orð, sem
látin eru falla. Forsenda þess er að
herinn haldi fast við þá stefnu sína
að gæta hlutleysis. Ef herinn færi
að hafa afskipti af deilunni, eða
klofnaði jafnvel í afstöðu sinni,
væri voðinn vís. Borgarastyijöld í
ríki sem býr yfír miklum birgðum
af efnavopnum og kjarnorkuvopn-
um er óskemmtileg tilhugsun.
Vonandi mun Jeltsín takast það
ætlunarverk sitt að breyta rúss-
nesku stjórnskipulagi í lýðræðislegt
horf og má gera ráð fyrir að hann
fái allan þann stuðning, sem hann
þarf á að halda frá Vesturlöndum.
Rússlandsforseti hefur oft lýst rúss-
nesku þjóðinni sem sínum traustasta
bandamanni og irinan tíðar mun hún
endanlega útkljá þessa deilu. Já-
kvæð niðurstaða er forsenda þess
að Rússland haldi áfram ferð sinni
inn í nútímann. Ef tillögunum verð-
ur hafnað eykst hættan á að sovét-
kerfið gamla nái að Iæsa greipum
sínum um Rússland á ný.
BORIS JELTSIN RUSSLANDSFORSETITEKUR SER TILSKIPUNARVALD
Stuðniiigxir háður
áframha
lýðræðisumbótum
Lundúnum. Reuter.
LEIÐTOGAR fjölmargra ríkja hafa lýst yfir stuðningi við þá ákvörðun
Borís Jeltsíns Rússlandsforseta að taka sér tímabundið alræðisvald í
málefnum landsins í því skyni að leiða valdabaráttuna sem geisað hefur
eystra til lykta. Margir leiðtogar Vesturlanda tóku fram að stuðningur
þeirra við Borís Jeltsín væri bundinn því skilyrði að hann myndi áfram
vinna að lýðræðisumbótum í Rússlandi. Edúard Shevardnadze, leiðtogi
Georgíu og fyrrum utanríkisráðherra Sovétríkjanna, kvaðst styðja Jelts-
ín en sagðist einnig óttast að borgarastyrjöld kynni að vera á næsta leiti
í Rússlandi. Fyrrum yfirboðari hans, Mikhaíl Gorbatsjov, kvað aðgerðir
Rússlandsforseta hins vegar „brjálsemislegar*
Jeltsín kunngerði í sjónvarpsávarpi
á laugardagskvöld að hann hefði tek-
ið sér alræðisvald í málefnum Rúss-
lands fram til 25. apríl er fram myndi
fara þjóðaratkvæðagreiðsla þar sem
skorið yrði úr hver ætti að fara með
æðstu stjórn landsins, þingið eða for-
setinn. Boðaði forsetinn að samhliða
myndi fara fram atkvæðagreiðsla um
stjómarskrárbreytingar og yrði hún
samþykkt yrði boðað til þingkosninga.
Verði þessar tillögur Jeltsíns sam-
þykktar mun fulltrúaþingið, sem kosið
var til í valdatíð Gorbatsjovs og tryggt
hefur kommúnistum og þjóðemissinn-
um sterka stöðu í valdabaráttunni,
heyra sögunni til.
Leiðtogafundurinn fer fram
Bill Clinton, forseti Bandaríkjanna,
sagði Jeltsín vera leiðtoga sem hafið
hefði hina sögulegu þróun í Rússlandi
í átt til lýðræðis og markaðshagkerf-
is. Lýsti Clinton yfír því að Banda-
ríkjamenn styddu forseta Rússlands
og þær aðgerðir sem hann hefði
neyðst til að grípa til. Forseti Banda-
ríkjanna tók á hinn bóginn fram að
Jeltsín mætti hvergi hvika frá þeim
ásetningi sínum að tryggja raunveru-
legt lýðræði í Rússlandi ætlaði hann
sér í framtíðinni að eiga stuðning
Bandaríkjanna vísan. „Mestu skiptir
að Rússland er og verður í framtíð-
inni að vera lýðræðisríki þar sem
stefnt er að því að þróa markaðshag-
kerfi," sagði Clinton. Hann tók fram
að fundur hans og Jeltsíns myndi fara
fram samkvæmt áætlun í Vancouver
í Kanada í byijun næsta mánaðar.
Þar er búist við að hæst muni bera
efnahagsaðstoð við Rússland. Sam
Nunn, áhrifamikill og virtur öldunga-
deildarþingmaður, hvatti Clinton hins
vegar til þess á sunnudagskvöld að
halda til fundar við Jeltsín í Moskvu.
Kvaðst Nunn vera þeirrar hyggju að
með því móti gætu stjórnvöld í Banda-
ríkjunum komið stuðningi sínum við
Jeltsín til skila með áhrifameiri hætti
en ella.
Talsmaður ríkisstjórnar Frakklands
ítrekaði það ákall stjórnvalda þar að
boðað yrði hið fyrsta til fundar leið-
toga sjö helstu iðnríkja heims þar sem
rædd yrði aðstoð við Rússland. Dieter
Vogel, talsmaður þýsku ríkisstjórnar-
innar, sagði að aðgerðir Jeltsíns væru
til þess fallnar að tryggja áframhald
umbóta jafnt á stjómmála- sem efna-
hagssviðinu. Svipaðar yfirlýsingar
bárust frá Bretlandi, Ítalíu, Hollandi,
Austurríki og Danmörku.
Bildt harmar alræðisvald
Carl Bildt, forsætisráðherra Sví-
þjöðar, kvaðst harma að Jeltsín hefði
afráðið að taka sér alræðisvald en
sagðist á hinn bóginn styðja áform
hans um að boða til þjóðaratkvæða-
greiðslu til að binda enda á valdabar-
áttuna. Finnska ríkisstjórnin lýsti yfir
því að hún hefði stutt umbætur þær
sem Jeltsín hefði beitt sér fyrir eystra
og myndi svo vera áfram. í Búlgaríu
sagði forseti landsins, Zheljú Zhelev,
í útvarpsviðtali að tilkynningu Jeltsíns
bæri að skoða í ljósi þess algjöra upp-
lausnarástands sem við blasti í Rúss-
landi og forseti landsins vildi afstýra.
í yfirlýsingu frá utanríkisráðherra
Póllands sagði að viðbrögð forsetans
gætu orðið til þess að binda enda á
það ófremdarástand sem ríkti í Rúss-
landi.
Yfirlýsingar Edúards She-
vardnadze, leiðtoga Georgíu og fyrr-
um utanríkisráðherra Sovétríkjanna,
vöktu sérstaka athygli bæði vegna
fyrri starfa hans og þeirrar spennu
sem einkennt hefur samskipti Rúss-
lands og Georgíu vegna meints stuðn-
ings Rússa við aðskilnaðarsinna í
Abkhasíu-héraði í Georgíu. She-
vardnadze sagði á fundi með blaða-
mönnum að hann styddi Jeltsín en
kvaðst á hinn bóginn telja að forsetinn
hefði átt að bregðast fyrr við í valda-
baráttunni. Kvaðst leiðtogi Georgíu
vera þeirrar hyggju að borgarastytjöld
kynni að biossa upp í Rússlandi.
Skyldurækni Gorbatsjovs
Míkhaíl Gorbatsjov, fyrmm leiðtogi
Sovétríkjanna sálugu, sagði í viðtali
við ítalska dagblaðið La Stampa að
hann gæti tæpast trúað því að Jeltsín
og undirsátar hans hefðu gripið til
aðgerða þessara: „Þeir eru óðir, þetta
getur ekki verið.“ Á sunnudag sagði
Gorbatsjov í útvarpsviðtali á ítaliu að
hann væri tilbúinn til að koma Rúss-
landi til bjargar yrði þess óskað. Sagð-
ist hann nú nýverið hafa gert sér Ijóst
að almenningur í Rússlandi vildi ekki
að hann leiddi með öllu hjá sér þróun
mála þar eystra. „Versni ástandið,
reynist vilji fólksins sá að Gorbatsjov
bregðist við hart og taki á ný að kljást
við vanda Rússlands, mun ég gera
skyldu mína,“ sagði hann og bætti
við að Jeltsín hefði með öllu hundsað
þá staðreynd að lífskjör almennings
hefðu farið síversnandi.
Hallaiá harðlínu-
menn í fyrstu lotu
Yfirmenn öryggismála, ríkisstjórnin og vestrænir leiðtogar
lýsa yfir stuðningi við Jeltsín en andstæðingar bíða færis
Moskvu. Daily Telegraph, Reuter.
SVO virðist sem ræða Borís Jeltsíns, forseta Rússlands, til þjóðarinnar
hafi komið fulltrúaþinginu nokkuð á óvart en á sunnudag, daginn eftir
að forsetinn hafði lýst yfir, að hann hefði tekið sér vald til að stjórna
með tilskipunum fram að þjóðaratkvæðagreiðslunni 25. apríl, hófust
harðlínumenn handa við að hrekja Jeltsín úr embætti. Þann sama dag
lýstu hins vegar þrír æðstu yfirmenn öryggismála í Rússlandi yfir stuðn-
ingi við forsetann og ríkisstjórnin hét að standa eða falla með eina lýðræð-
islega kjörnum leiðtoga landsins. Harðlínumennirnir, með Alexander
Rútskoj varaforseta og Valeríj Zorkín, formann stjórnlagadómstólsins, á
sínu bandi, höfðu talið sig hafa örlög Jeltsíns í hendi sér en nú komu
skyndilega vöflur á þá.
Gamlar glæður
Reuter
STUÐNINGSMENN kommúnistaflokksins hengja rauðan fána á styttu við
húsakynni rússneska þingsins til að sýna andstöðu við tilskipunarvaldið sem
Borís Jeltsín forseti hefur tekið sér.
Rútskoj bíður átekta
Moskvu. Reuter.
MARGIR telja að Alexander Rútskoj varaforseti sé reiðubúinn að taka
við völdum ef Jeltsín verði steypt. Rútskoj hefur lýst andstöðu við um-
bótastefnu forsetans, segir að allt of hratt sé farið í breytingar og ekki
mega líða að atvinnuleysi fylgi í kjölfarið.
Ljóst virðist að Rútskoj, sem mót-
mælti tilskipunarvaldi Jeltsíns er for-
setinn skýrði sérstöku öryggisráði
sínu frá ákvörðuninni, hafí ákveðið
að bíða og sjá hvað setur en grípa
ekki til neinna aðgerða sjálfur.
Ákvörðun Jeltsíns er talin hafa fært
honum frumkvæðið í valdabaráttunni
en meðal almennings er vonleysið
yfírleitt ríkjandi. „Loksins hefur ein-
hver tekið af skarið til að koma á
lögum og reglu. Það er að minnsta
kosti gott,“ sagði Alexej Voronov,
starfsmaður í bílaverksmiðju. „En ég
er ekki viss um að Jeltsín standi við
loforðin, hann hefur oftar en einu sinni
svikið á fólk“.
Á sunnudag efndu þúsundir manna,
andstæðingar og stuðningsmenn
Jeltsíns, til funda við þinghúsið í
Moskvu en allra augu beindust að
Pavel Gratsjev varnarmálaráðherra,
Víktor Baranníkov öryggismálaráð-
herra og Víktor Jerín innanríkisráð-
herra. Þessir þrír menn ráða mestu
um öriög Jeltsíns og þingsins og því
var það mikill sigur fyrir forsetann
þegar þeir skrifuðu undir yfírlýsingu
ríkisstjórnarinnar um stuðning við
hann og það, sem fram kom í ræðu
hans á laugardagskvöld.
Varaði við valdatöku
kommúnista
í ræðu sinni lýsti Jeltsín meðal
annars ástandinu í landinu, sem hann
sagði einkennast af stöðugri valda-
kreppu, en hann lagði mikla áherslu
á, að ástæðan væri ekki ágreiningur
milli framkvæmdavaldsins og löggjaf-
ans, ekki heldur ágreiningur milli for-
setans og þingsins. „Rætumar liggja
dýpra, í andstæðunum milli hagsmuna
fólksins og hins gamla kerfis komm-
únista. Það er enn ekki horfíð og nú
vill það ná aftur tökum á Rússlandi."
Málin voru greinilega að taka aðra
stefnu en harðlínumennirnir höfðu séð
fyrir og fulltrúaþingið varð að láta sér
nægja að samþykkja með miklum
meirihluta ályktun þar sem Zorkín var
hvattur til að kanna lagalegan grund-
völl þeirra aðgerða, sem Jeltsín boð-
aði í ræðunni. Lítill vafí er á, að úr-
skurðurinn mun ganga gegn Jeltsín
og gefa þar með þinginu tækifæri til
að svipta hann embætti en hann hafði
séð það fyrir og lýst yfír, að hann
ætlaði að virða slíka samþykkt stjóm-
lagadómstólsins að vettugi. Jeltsín og
ráðgjafar hans voru allan sunnudag-
inn í sumarhúsi hans fyrir utan
Moskvu og þá barst honum meðal
annars sú frétt, að móðir hans öldruð
væri látin.
„Ruddaleg afskipti"
Harðlínumennirnir létu sér raunar
ekki nægja að kæra Jeltsín fyrir
stjórnlagadómstólnum, heldur sam-
þykktu þeir einnig, að stuðningsyfir-
lýsingar vestrænna ríkja við forsetann
væm „ruddaleg afskipti af rússnesk-
um innanríkismálum". Voru engin ríki
nefnd á nafn en stjómvöld í Bandaríkj-
unum, Þýskalandi og Frakklandi em
meðal þeirra, sem hafa lýst yfir ein-
dregnustum stuðningi við Jeltsín for-
seta.
Allt sett að veði
Ákvörðun Jeltsíns um að nema úr
gildi stjórnarskrána og efna til þjóðar-
atkvæðagreiðslu 25. apríl er mesta
pólitíska áhætta, sem hann hefur tek-
ið á stuttum en viðburðaríkum ferli
sínum. Rúslan Khasbúlatov, forseti
þingsins og helsti andstæðingur Jelts-
íns, hraðaði sér heim úr ferð um sam-
veldisríkin þegar forsetinn hafði kast-
að stríðshanskanum og hann var ekki
síður staðráðinn í því að nú skyldi
látið sverfa til stáls. Jeltsín sá hins
vegar við honum að því leyti, að hann
setti Kremlarlífvörðinn undir sína eig-
in stjórn og kom með því í veg fyrir,
að harðlínumenn gætu safnast saman
á táknrænan fund í Kremlarkastala
eins og þeir hafa áður gert. Þeir urðu
því að halda sig við þingsalinn.
Loðnar yf irlýsingar
Þungavigtarmennirnir þrír, yfir-
menn öryggismálanna, notuðu vísvit-
andi óljóst orðalag þegar þeir lýstu
yfír, að þeir myndu standa vörð um
lög og reglu í landinu en hafa engin
afskipti af stjómmálunum. Khasbúl-
atov átti greinilega bágt með sig und-
ir ræðu Gratsjevs og að henni lokinni
hraðaði hann sér í ræðustól: „Ekki
fleiri svona ræður,“ hrópaði hann.
„Merkingarlaust blaður. Við vitum
ekki enn hvern þú styður.“
Þegar Víktor Tsjemomyrdín for-
sætisráðherra, sem harðlínumenn
fengu skipaðan í það embætti, las upp
stuðningsyfírlýsingu ríkisstjómarinn-
ar við Jeltsín var hrópað að honum
„segðu af þér, segðu af þér“ en aug-
ljóst var, að harðlínumennimir vissu
varla hvaðan á þá stóð veðrið. Þeir
samþykktu fyrmefndar ályktanir ur.
ólögmæti þeirra aðgerða, sem Jeltsín
hefur gripið til, og um „mddaleg af-
skipti" erlendra ríkja en vopnin höfðu
snúist í höndum þeim, að minnsta
kosti þennan daginn.
Að þinghaldinu loknu bjuggust
nokkur hundruð andstæðinga Jeltsíns
til að hafast við alla nóttina fyrir utan
þinghúsið en samt var eins og eitt-
hvert hik væri á þeim. Ekki er vitað
hvaða lög eða reglugerð varðandi til-
skipanavaldið Jeltsín hefur undirritað
og enginn virðist vita hvað muni ger-
ast kjósi hann að láta það sem vind
um eyru þjóta þótt þingið setji hann af.
Jón Sigurðsson bankamálaráðherra
Stjómendur Landsbankans
vom hafðir með í ráðum
JÓN Sigurðsson viðskipta- og bankamálaráðherra segir að ekki verði
hjá því komist að gera athugasemdir við ummæli sem höfð voru eftir
Sverri Hermannssyni, bankastjóra Landsbanka Islands, í viðtali í sunnu-
dagsblaði Morgunblaðsins síðastliðinn sunnudag. „Þessi ummæli verða
ekki með nokkru móti skrifuð á reikning misskilnings hjá blaðamannin-
um, en þau stangast gjörsamlega á við fréttatilkynningu sem Sverrir
stóð að með bankastjórn Landsbankans og send var frá þeim síðastlið-
inn fimmtudag, 18. mars,“ sagði viðskiptaráðherra í samtali við Morgun-
blaðið í gær.
„Stjórnendur Landsbanka Islands
voru vissulega hafðir með í ráðum um
lokaákvarðanir ríkisstjórnarinnar.
Hins vegar sátu þeir auðvitað ekki
ríkisstjórnarfundinn sem tók þessa
ákvörðun. Ástæða er til þess að benda
á að yfírstjórn ríkisviðskiptabanka er
í höndum viðskiptaráðherra og bank-
aráðs eins og mælt er fyrir um í lögun-
um um viðskiptabankana. Sérstaklega
á þetta við um afskriftir útlána og
þörf fyrir aukið eigið fé, ef upp kann
að koma. Á endanum hljóta slíkar
ákvarðanir að vera teknar á þeim
vettvangi og á ábyrgð ríkisstjórnar-
innar,“ sagði Jón.
Langur aðdragandi
Ráðherra sagði að þetta mál hefði
átt sér langan aðdraganda, en það
hefði þurft að taka í því skjóta loka-
ákvörðun til þess að unnt væri að
ganga frá ársreikningi Landsbankans,
fyrir árið 1992, í þessum mánuði,
þannig að endurskoðendur bankans,
ríkisendurskoðandi og viðskiptaráð-
herra gætu skrifað undir hann.
„Ef við tökum eingöngu fyrir loka-
stig þessa máls, þá átti ég fund með
bankastjórn Landsbankans að morgni
þriðjudagsins 16. mars. Sá fundur var
haldinn í framhaldi af margvíslegum
samtölum og samskiptum við banka-
stjórnina og starfsmenn hennar ásamt
fulltrúum bankaeftirlitSj Seðlabanka
og fjármálaráðuneytis. Eg ræddi efn-
isatriði væntanlegs frumvarps á þess-
um fundi, en ekki formfrágang eða
tímasetningar," sagði ráðherrann.
„Bankastjórarnir lýstu sig efnislega
samþykka öllum þeim efnisatriðum
sem kynnt voru fyrir þeim. Það var
ekki rætt nákvæmlega um tímasetn-
ingu aðgerða, en þeim var tjáð á þess-
um fundi, að ríkisstjórnin myndi fjalla
nánar um málið á fundi sínum síðar
sama dag. Ég vil taka það fram að á
þessum fundi kom það mjög skýrt
fram, að það þyrfti að hraða þessum
ákvörðunum."
Jón sagði að síðar þennan þriðjudag
fyrir viku, hefði svo verið haldinn
fundur í ríkisstjórninni eins og kunn-
ugt er. „Endanlegur frumvarpstexti,
sem mótaður hafði verið af starfs-
mönnum ráðuneyta, Seðlabanka og
endurskoðanda, var sendur formanni
bankaráðs og formanni bankastjórn-
ar. Ég veit að þeir fóru yfir þann texta,
ásamt tveimur aðstoðarbankastjórum
Landsbankans. Ég tel víst að Sverrir
Hermannsson hafi átt þess kost að
taka þátt í því starfí. Það komu ekki
athugasemdir um endanlegan texta
frumvarpsins frá Landsbankanum."
Ábyrgð hjá ríkisstjórn
og bankaráði
Ráðherra ítrekaði að þetta hefði
að sjálfsögðu eingöngu verið vinnu-
samráð, því ábyrgðin og yfírstjórn
bankans væri að þessu leyti í höndum
viðskiptaráðherra og bankaráðs.
„Þess vegna er með ólíkindum að
bankastjórinn gerir í þessu viðtali lítið
úr því að það kunni að hafa verið
haft samráð við bankaráðsformann-
inn, eins og það sé eitthvert aukaat-
riði í málinu," sagði Jón.
Jón sagði að í mars á sl. ári hefði
Alþingi samþykkt lög um nýjar eig-
infjárreglur fyrir viðskiptabanka og
sparisjóði, að alþjóðlegri fyrirmynd.
Þegar á árið hefði liðið, hefði orðið
ljóst að Landsbankinn kynni að eiga
í erfíðleikum með að uppfylla þessar
kröfur. Málið hefði skýrst eftir því.sem
á árið leið og um það hefðu farið fram
ýmis samtöl og bréfaskipti, milli ráðu-
neytisins, _ bankaeftirlits og Lands-
bankans. í september hefði hann gert
grein fyrir því í ríkisstjórninni að
framundan kynni að vera þörf fyrir
eflingu eiginfjár hjá Landsbankanum.
í október hefði hann átt fund með
bankastjórninni þar sem mál þessi
hefðu verið rædd. Bankastjórnin hefði
þá jafnvel talið að unnt væri að leysa
þetta mál með lántöku bankans sjálfs,
með víkjandi láni erlendis frá, en þá
hafi verið talað um mun lægri 1jár-
hæðir, en komið hafí á daginn að
nauðsynlegar væru.
Ráðherra sagði að þegar ákveðið
hefði verið á Þorláksmessu að veita
Landsbankanum víkjandi lán á vegum
Seðlabankans með stuðningi ríkisins,
hafí bréfaskipti sem áttu sér stað í
tengslum við þá ákvörðun gert það
alveg ljóst að sett yrðu þau skilyrði
fyrir slíkum stuðningi, „að gripið yrði
til víðtækra sparnaðar- og hagræðing-
arráðstafana innan bankans, til þess
að bæta framtíðarrekstur hans og
gera bankanum kleift að skila við-
unandi arðsemi. Jafnframt að slíkar
aðgerðir þyrftu að koma fram í rekstr-
aráætlunum bankans og tryggja
Jón Sigurðsson viðskiptaráðherra.
þyrfti að eftir þeim yrði farið,“ sagði
Jón.
„Ekki síst er þetta sjónarmið Seðla-
bankans og bankaeftirlits, en að sjálf-
sögðu einnig sjónarmið viðskipta- og
fjármálaráðuneytanna. Fyrir þessu
var gerð grein í bréfaskiptum milli
ríkisstjórnarinnar, Seðlabanka og
Landsbanka. Síðan kemur svo á dag-
inn það álit endurskoðenda að ætla
þurfi mun meira fé í afskriftareikning
útlána, en áður hafði verið talið nauð-
synlegt og æskilegt. Þess vegna varð
að taka fljótt á því máli, því allar
umræður um málið á opinberum vett-
vangi, án þess að fyrir lægi lausn á
því, hefðu valdið bankanum skaða.
Þetta er aðdragandi málsins og í hon-
um kemur glöggt í ljós að þetta er
ekki mál sem varðar mína persónulegu
afstöðu til málsins, heldur er það bein-
línis starfsskylda viðskiptaráðherra
að fylgjast með málefnum Landsbank-
ans eins og annarra banka. Þetta er
náttúrlega jafnfjarlægt því að vera
einhver óþörf afskiptasemi af málefn-
um bankans og hugsast getur,“ sagði
viðskiptaráðherra.
Jón sagði að í þessu „furðulega
viðtali við Sverri Hermannsson“ segði
m.a.: „Þessi ákvörðun stórstyrkir
náttúrlega Landsbankann og á því er
auðvitað mesta nauðsyn. Þessi lang-
stærsti banki þjóðarinnar þurfti á því
að halda, til þess að mæta þeim þreng-
ingum sem við búum við. Við verðum
að halda áfram að sinna atvinnulífinu
og til þess erum við nú í góðum fær-
um.“ Ráðherra sagði að þessi orð
væru auðvitað rétt og í góðu samræmi
við þá afstöðu sem fram hefði komið
hjá bankastjórninni bæði á fundinum
á þriðjudag síðastliðinn og í yfirlýs-
ingu bankastjórnar á fimmtudag.
Tímaskekkja bankastjórans
„En síðan setur bankastjórinn fram
þá ijarstæðukenndu skoðun að skil-
yrði ríkisstjórnarinnar fyrir rúmlega
fjögurra milljarða framlagi til bankans
séu sett fram aðallega vegna þess að
ég vilji þarna eins og í öðru reyna að
smíða mér minnismerki. Þetta er nátt-
úrlega jafnfáránlegt og hugsast get-
ur. Mér finnst þetta eiginlega bera
því vitni að bankastjórinn sé stundum
haldinn þeirri tímaskekkju að hann
sé enn á framboðsfundi austur á fjörð-
um þar sem kjafthátturinn telst stund-
um til skemmtiatriða. Það er eins og
hann gleymi því að það eru fímm ár
frá því hann hvarf af þeim vettvangi
og gerðist bankastjóri í Landsbankan-
um.“
- Hvað er það þá sem kemur fram
í skilyrðum ríkisstjórnarinnar fyrir
aðstoðinni við bankann, sem þeir hjá
Landsbanka eru ekki með í sínum
vinnuplönum og áætlunum?
„Það er ekki spurning um það hvort
þeir voru með það í almennum atriðum
í sínum vinnuplönum eða áætlunum.
Að sjálfsögðu eru flest þessara atriða
þeirrar gerðar að þeir hafa verið að
vinna að þeim. Sem betur fer er það
rétt að á síðustu misserum og árum
hefur verið gerð breyting á útiána-
stefnu og útlánastýringu Landsbank-
ans og þar eru í gangi hagræðingarað-
gerðir. Það sem ég vil leggja áherslu
á, er að það þarf að setja ákveðin tíma-
sett markmið á milli Landsbankans,
Seðlabanka, bankaeftirlits og ríkisins,
til þess að knýja á um breytingamar.
Að sjálfsögðu væri það stórkostlega
vítavert ef þessi atriði hefði alls ekki
verið að fínna í störfum þeirra Lands-
bankamanna og áætlunum. Það sem
er hér um að tefla er að setja inn
stærðir og ákveðinn feril. Ég tel það
mjög mikilvægt fyrir Landsbankann
að hann einmitt vinni á þennan hátt.
Ég vek athygli á því sem Sverrir seg-
ir á einum stað í viðtalinu: „Það má
kannski segja að hefja hefði þurft
endurskipulagninguna fyrr.“ Undir
það tek ég með honum og bendi reynd-
ar á að meðal annars sá sparnaður
og árangur í styrkingu bankans sem
nást átti með Samvinnubankakaupun-
um, hefur reynst torsóttari en menn
hugðu. Það sem mér fínnst ekki síst
athugavert við yfirlýsingar banka-
stjórans er að hann gefur í skyn að
eitthvað af því sem við séum að fást
við í viðskiptaráðuneytinu og Seðla-
banka — sem hefur verið með í ráðum
á öllum stigum þessa máls — sé ein-
hvers konar óþörf afskiptasemi af því
■ sem þeir Landsbankamenn séu að
gera. Honum yfírsést hvar ábyrgðin
liggur í þessu máli. Hún er hjá ríkis-
stjórn og bankaráði," sagði Jón.
Verða eftirmál?
- Mun þetta viðtal við Sverri Her-
mannsson hafa einhver eftirmál í för
með sér, að því er þig varðar?
„Því vil ég ekki svara á þessu stigi
máls. Segi það eitt, að ég hlýt að líta
svo á að þetta stafí fyrst og fremst
af því sem ég nefndi tímaskekkju
áðan og eins af því að það er nú ekki
mjög fréttnæmt að það hvíni í tálknum
hjá Sverri Hermannssyni. Það er satt
að segja meiri fréttir þegar það heyr-
ist ekki og þannig bytjar nú einmitt
viðtal blaðamannsins við hann á
sunnudaginn. Þar var eiginlega spurt
um það hvemig á því standi að hann
hafi ekki gefíð neinar yfírlýsingar um
málið. En ég hlýt að láta þá skoðun
í ljós, að það sé afar óheppilegt að
reka viðskiptabanka á síðum dagblað-
anna eða í rabbþáttum útvarpsstöðv-
anna. Þeir menn sem gegna starfí
bankastjóra í Landsbanka íslands
bera mikla ábyrgð á því að viðhalda
því trausti, sem sá banki nýtur. Það
er þeirra skylda að gera það með öllu
ljóst að þær aðgerðir sem nú hafa
verið ákveðnar tryggja grundvöll
bankans svo ekki verður um villst.
Það er líka athyglisvert að þetta fmm-
varp um að styrkja eiginfjárstöðu
bankans var samþykkt mótatkvæða-
laust á Alþingi síðastliðinn föstudag.
Um þetta mál er samstaða og þess-
vegna var það óþurftarverk að koma
síðar og halda því fram að önnur leið
hefði verið heppilegri til þess að
styrkja stöðu bankans, en sú sem rík-
isstjórnin valdi eins og látið er að
liggja í Morgunblaðinu á sunnudag-
inn. Hvorki Sverrir Hermannsson né
bankastjórn Landsbankans gerðu til-
lögur um aðrar leiðir eða fundu að
þeirri leið sem ríkisstjórnin valdi. Þess
vegna verður það að teljast dæma-
laust að gefa svo gálausar yfirlýsing-
ar, sem spillt geta samstarfí milli
Landsbankans og ríksstjómarinnar
sem þarf að vera gott og traust,"
sagði Jón Sigurðsson viðskiptaráð-
herra.
Víðtal Agnes Bragadóttir
+