Morgunblaðið - 22.09.1993, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 22. SEPTEMBER 1993
F ornar stólræður
Sigurbjörn Einarsson biskup ásamt Guðrúnu Kvaran og Gunnlaugi
Ingólfssyni
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
íslensk hómiliubók. Fornar stól-
ræður. Hið íslenska bókmennta-
félag 1993. XXI+302 bls.
Hin svonefnda Hómilíubók • er
safn af stólræðum, fræðslugrein-
um og bænum og eru ræðurnar
flestar. Bók þessi er sögð rituð
nálægt aldamótunum 1200, „En
víst má telja að textinn sé eldri
að miklu eða öllu leyti“. Til er af
henni eitt handrit (frá því um 1200)
nokkum veginn heilt og er það
elsta bók íslensk sem „hefur kom-
ist heil fram á þennan dag“. Seint
á sautjándu öld var handrit þetta
selt til Svíþjóðar og hefur það ver-
ið þar síðan. Árið 1872 var bókin
gefin út í Svíþjóð í 200 eintökum
og er það eina útgáfan þar til nú.
Sú útgáfa var prentuð stafrétt eft-
ir handriti. Handritið var svo ljós-
prentað af Ejnar -Munksgaard árið
1935. Enginn veit hver er höfund-
ur þessarar bókar.
Endrum og eins hefur heyrst
minnst á þessa sérstæðu bók og
hefur hún þá jafnan verið lofuð
hástöfum sem gersemi mikil. í
Handritaspjalli segir Jón Helgason
eitthvað á þá leið að óvíða flói lind-
ir íslenskrar tungu tærari og að
sá rithöfundur sem ekki hefúr
þaullesið þessa bók sé ámóta van-
búinn til starfs síns og prestur sem
enn á ólesna Fjallræðuna. Þetta
er ærið hörð krafa þegar á það er
litið að útgáfan frá 1872 liggur
varla á glámbekk og fáum er ætl-
andi að stauta sig fram úr hinu
ljósprentaða handriti. Það er því
ekki líklegt að margir íslenskir rit-
höfundar hafí getað fullnægt þess-
ari kröfu. En til bóta stendur þetta
nú, þegar út er komin aðgengileg
útgáfa með nútíma stafsetningu
sem tekur af mikla fyrnsku. Jón
nefnir einmitt að málið á Hómilíu-
bók sé mjög fornlegt. Af þeim
dæmum sem hann tilgreinir virðist
fyrnskan að verulegu leyti hafa
verið fólgin í stafsetningu. Talsvert
er að vísu af framandlegum orðum,
en í þessari útgáfu eru þau skýrð
neðanmáls og verða engum lestr-
artálmi.
Og málið. Víða er það einkar
fagurt, setningar stundum meitl-
aðar og orðatiltæki snjöll. Ég gríp
niður nokkuð af handahófi:
„Nú alls vér höldum í dag upp-
stigudag Drottins vors, þá skul-
um vér upphefja huginn til
hæðar himinsins eftir honum,
þó að vér megim eigi fylgja
honum að líkama. Fyrir- því
skulum vér nú önn hafa, að
langvistir órar skildi aldregi og
vér ættum ráðna vist með
lausnera órum eftir þenna
heim, værim þá fleygir og fær-
ir honum til handa, er önd ór
skilst við holdið" (26. bls.).
„Á þessi tíð var borinn sá Guðs
gymbill er á braut tók mein
heimsins. í þess burðartíð á að
fagna, sá er hreinan hug hefir,
en óast syndugur. Sá er góður
er, biðji af öllum hug fyr sér
og öðrum, en syndugur gerist
þarflátur í bæn sinni. Blíður
dagur og öllum iðröndum líkn-
samur“ (71. bls.).
„Nú ef vér pínum sjálfir oss í
tárum fyrir annmarkana, þá
víkst dómandinn til hógværis"
(85. bls.).
„Ást er brunnur og upphaf allra
góðra hluta og ágæt hlíf við
syndum og gata sú, er leiðir til
himins“ (255. bls.).
Stíll þessarar bókar er að jafn-
aði næsta lipur og þægilegur af-
Iestrar. Talsvert er hann ólíkur
þeim Íslendingasagnastíl sem mað-
ur hélt í fávísi sinni að væri eini
stíll fyrri tíðar. Setningar eru hér
einatt talsvert lengri og er ekki
ólíklegt að þar valdi nokkru áhrif
frá latínu.
Og kem ég þá að þeim kapítula.
Þegar kristni var lögtekin á Islandi
árið 1000 flæddi nýr og voldugur
menningarstraumur yfir landið.
Þessi straumur átti sér latínuna
að móðurmáli. Við höfuðklerkum
blasti nú það verkefni að íslenska
helga texta, smíða íslenskt kirkju-
mál og boða kristni á íslensku.
Þessi bók er vitnisburður um
tveggja alda viðleitni í þá átt, élsti
vitnisburðurinn sem við eigum.
Maður hlýtur að fyllast aðdáun á
smekkvísi þeirra sem þar lögðu
hönd á plóg. Og óneitanlega hlýtur
sú óþægilega spurning að vakna
hvort íslendingar haldi nú jafnvel
vöku sinni þegar margir straumar
belja um viðkvæmt gróðurlendi
tungumálsins.
Jón Helgason, sem ég vitna svo
oft í, segir að notalegur andi hljóti
að hafa verið í kirkju þar sem þess-
ar ræður voru fluttar. Undir það
er vissulega hægt að taka. Andinn
er hlýr, bjartur, einlægur, fullur
ástar og kærleika. En kenningin
er jafnframt hörð. Geysimikil
áhersla er lögð á góða breytni og
syndin er útmáluð með sterkum
litum. Þá er fjandinn, sá vondi
skálkur, alltaf á næstu grösum og
ekki er Helvíti fýsilegur staður.
Manni flýgur í hug fræg vísa Páls
Ólafssonar:
Að heyra útmálur Helvítis
hroll að Páli setur.
Eg er á nálum öldungis
um mitt sálartetur.
En laun dyggðugs lífernis og
guðsástar eru ekkert smáræði:
himnaríkissæla um eilífan aldur,
sem lýst er fagurlega. Maður getur
gert sér í hugarlund að fáfróður
og þrautpíndur almúgi hefur viljað
mikið til vinna að eiga slíkt bílífi
í vændum. Venjuiegum nútíma-
manni kann þó e.t.v. að þykja þess
háttar siðfræðikaupskapur heldur
ódýr guðfræði.
í afarmörgum greinum er sú
guðfræði sem hér er boðuð varla
mikið frábrugðin þeirri sem boðuð
var fram á síðustu öld. Mismunur-
inn er helstur í dýrlingadýrkun og
þeirri geysjmiklu táknfræði, líking-
um og hliðstæðum, sem í raun var
menningareinkenni miðaldanna. í
þessari bók sjást þess skýr dæmi
hversu langt var hægt að ganga.
í fræðslugrein sem nefnist Kirkju-
mál (147.-153. bls.) er nánast
hverri fjöl, bita og syllu í kirkjunni
gefin trúarleg merking (Syllu-
stokkar... merkja postula og spá-
menn. Dyr kirkju merkja trúu
rétta.... Gólfþili merkir lítilláta
menn.... Setupallar.... vorkunnláta
menn. .. Tveir kirkjuveggir ...
tvennan lýð o.s.frv.). Sjálfsagt er
mikið af þessu komið erlendis frá,
svo og líkingar ýmsar og mynd-
mál. Fyrir kemur þó að upp er
brugðið hreiníslenskum líkingum,
sterkum og lifandi. Sem dæmi má
nefna:
„Maklega kallast postular for-
ystusauðir, því að þeir gjörðu
götu til lífshaga
öllum völdum mönnum Guðs í
kenningum sínum“ (20. bls.).
Slíka líkingu býr enginn til nema
sá sem handgenginn er íslenskum
sauðfjárbúskap til forna. Við sjáum
fyrir oss íslenskan vetrardag til
dala. Hinir vitru og ratvísu forystu-
sauðir kafa snjóinn, troða slóð fyr-
ir hjörðina og rata jafnvel betur
en fjármaðurinn á þær litlu hag-
asnapir sem er að fínna. Og lýs-
andi dæmi er þetta um það hvem-
ig framandi menningarstraumar
geta inniimast í þjóðlegan veru-
leika og öðlast með því merkingar-
bært líf.
íslenska hómilíubókin er komin
þannig til okkar nú í þessum bún-
ingi að séra Sigurbjörn Einarsson
biskup átti frumkvæðið. Hann
skrifaði bókina upp eftir sænsku
útgáfunni, en færði textann til
nútíma stafsetningar og kom henni
á framfæri við útgefanda. Síðan
tóku sérfræðingar við, Dr. Guðrún
Kvaran og Gunnlaugur Ingólfsson
cand. mag. Þau endurskoðuðu upp-
skriftina, ieystu úr vandamálum
um lestur, sannreyndu meðferð
orðmynda og skýrðu ýmis torskilin
og fágæt orð neðanmáls. Stefán
Karlsson handritafræðingur lagði
hér einnig hönd að verki. Biblíutil-
vitnanir, þýðingar úr latínu og fyr-
irsagnir þar sem þær vantaði eru
hins vegar verk séra Sigurbjarnar.
Séra Sigurbjöm ritar fróðlegan
inngang í upphafi bókar (VII.-
XVII. bls.) og þau Guðrún og
Gunnlaugur gera grein fyrir verki
sínu á þremur blaðsíðum. Bókin
er gefin út af Hinu ísienska bók-
menntafélagi og hefur sama form
og Nýja Testamenti Odds Gott-
skálkssonar sem sama forlag gaf
út fyrir fáum ámm. Þessi tvö önd-
vegisrit sóma sér vel hlið við hlið
og eru mikil og dýrmæt gjöf til
unnenda íslenskrar tungu og
mennta.
Die Kunst der Fuge
Tónlist
Morgunblaðið/Linda Kr. Ragnarsdóttir
Frá leiklestri Helgu Bachmann og Helga Skúlasonar í Lúxemborg.
Leiklist í Lúxemborg
Starfsemi Spuna hafín
LEIKKLÚBBURINN Spuni í Lúxemborg hóf í septemberbyrjun starf-
semina að nýju að loknum sumarleyfum. Fyrsta uppákoma vetrarins
var flutningur leikaranna Helgu Bachmann og Helga Skúlasonar á
leiklestrinum Myndir úr Brekkukotsannál eftir Halldór Kiljan Lax-
ness sem Hallgrímur H. Helgason bjó til flutnings.
Leiklesturinn féll í góðan jarðveg
hjá þeim er hlýddu enda flutningur
verksins hreint út sagt frábær.
Helga Bachmann og Helgi Skúla-
son komu til Lúxemborgar eftir að
hafa flutt Myndir úr Brekkukots-
annál í Vínarborg. Áður hafa þau
flutt leiklestur úr Fjallkirkju Gunn-
ars Gunnarssonar og Brekkukots-
annál í Jónshúsi í Kaupmannahöfn.
Reykjavíkurborg, íslenska ríkið
og Flugleiðir gerðu þeim kleift að
hrinda þessari leikferð í fram-
kvæmd með stuðningi sínum. Njóta
Islendingar búsettir á áðumefndum
stöðum góðs af því framtaki.
Jón Asgeirsson
Fúglistin eftir J.S. Bach er mik-
ið meistaraverk, sem ekki verður
gert skil í stuttri umsögn. Þetta
margslungna verk er að grunni til
byggt á einu stefi, sem síðan birt-
ist í ýmsum gerðum, spegilmynd-
um og skreytingum en einnig eru
ný stef, andstæð aðalstefínu, er
birtast ýmist sér eða samhljómandi
því. Alls eru útfærslurnar og stefín
24 að tölu ef styttingar og lenging-
ar stefjanna eru taldar með, svo
og stefín sem notuð eru í kanón-
ana. Lokastefíð er nafnstef höf-
undar, BACH og er hald manna
að meistarinn hafí stefnt á fjór-
stefja fúgu og auk þess að vinna
frekar úr nafnstefínu, hafí hann
átt eftir að bæta við fjórða stefinu,
mjög líklega sjálfu upphafsstefínu
og þannig að loka verkinu.
Sinnhoffer kvartettinn og Orth-
ulf Prunner fluttu verkið í út-
færslu Klemm og Weymars en þar
er köflunum raðað upp á allt ann-
an hátt en í gerð meistarans og
nokkrum sleppt. Tvírödduðu kan-
ón-kaflarnir eru leiknir á orgel og
INNHVERF IHUGUN
Transcendental Meditation
KYNNINGARFYRIRLESTRAR
Komið í kvöld (miðvikudag) eða annað kvöld kl. 20.30 að
Suðurlandsbraut 48 (2. hæð) við Faxafen, (niðri er versl.
Tékkkristall) og fræðist um áhrif og tilgang þessarar hug-
leiðsluaðferðar Maharishi Magesh Yoga.
íslenska íhugunarfélagið, s. 678178.
þeim svo raðað, að þeir gegni hlut-
verki millikafla, líklega til að hvíla
tónleikagesti. Niðurröðun kaflanna
hjá Bach er samkvæmt ákveðinni
þróun í vinnuaðferðum, sem glast-
ast að nokkrum, með þessari „kon-
sertgerð“.
Hvað sem þessu líður var margt
mjög fallega gert hjá Sinnhoffer-
kvartettinum. Ýmsar styrkleika-
breytingar gat að heyra og voru
þær smekklega útfærðar og inn-
komur steíjanna sömuleiðis greini-
lega „markeraðar", án þess þó að
reynt væri að kveða þær í gegnum
tónvefnað mótraddanna. Bestur
var leikur félaganna í þreföldu
fúgunni nr. 11 hjá Bach og í nr.
19., lokafúgunni, sem er svo sem
nógu glæsilegt tónverk það sem
til er af henni en fær sérstakt inni-
hald vegna þess sem er ósagt, eins
og oft á sér stað í stórbrotnum
skáldskap.
Einn af sérkennilegustu köflum
þessa meistaraverks er annar kan-
ónninn, nr. 13 hjá Bach, en þar
leikur hann með tilbrigðum af aðal-
stefinu en kanónsvarið er í gang-
stígri (spegilmynd) og lengdri
gerð. Þetta snilldarverk var ágæt-
lega leikið af Orthulf Prunner, sem
flutti og alla kanónanna með skýrri
og skemmtilegri raddskipan, er
afmarkaði mjög vel kaflaskipan
Klemm og Weymars.
Tónleikunum lauk með flutningi
sálmalagsins, Vor deinem Thron
tret’ ich hiermit, sem var svana-
söngur Bachs og var þessi sálmur
fallega fluttur af Sinnhoffer-kvart-
ettinum og Orthulf Prunner.
Tónlist fyrir alla
EINS og kunnugt er hafa bæirn-
ir Akranes, Kópavogur og Sel-
foss hafið samstarf í því skyni
að efla almennan áhuga á tón-
list. Hér á Akranesi hefst þessi
kynning með því að Bergþór
Pálsson baritonsöngvari og Anna
Guðný Guðmundsdóttir píanó-
leikari halda stutta kynningar-
tónleika í skólum bæjarins. Þess-
ar skólakynningar verða sjö tals-
ins og siðan endar heimsókn
þeirra á því að þau halda al-
menna tónleika.
Lokatónleikar þessir verða í safn-
aðarheimilinu Vinaminni í dag, mið-
vikudag, og hefjast þeir kl. 20.30.
Á þessa tónleika er öllum skólanem-
endum bæjarins boðið auk kennara.
Almenningi gefst einnig kostur á
því að koma á þessa tónleika og
verða aðgöngumiðar seldir við inn-
ganginn.
Bergþór Pálsson